پند اخلاقی دعای روز بیستم ماه رمضان با تاکید بر دعا

مقدمه
در این نوشتار، با توجه به عنوان خاصی از دعای روز بیستم ماه مبارک رمضان، حول محور آن به بحث و تحقیق پرداخته شده است و شامل قسمت‌های مختلفی چون آیاتی از کلام اللّه مجید، روایات مأثوره، مثال‌ عرفی، شعر، داستان اخلاقی و ... می‌باشد که در ادامه مطلب، شرحی اخلاقی بر این دعا با تاکید بر مساله دعا خواهیم داشت.

متن و ترجمه دعای روز بیستم ماه مبارک رمضان
در روز بیستم ماه مبارک رمضان، دست نیازمند خود را به سوی خدای بی نیاز بلند می کنیم و می خوانیم:

«اللَّهُمَّ افْتَحْ لِی فِیهِ اَبْوَابَ الْجِنَانِ وَ اَغْلِقْ عَنِّی فِیهِ اَبْوَابَ النِّیرَانِ وَ وَفِّقْنِی فِیهِ لِتِلاوَةِ الْقُرْآنِ یَا مُنْزِلَ السَّکِینَةِ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ».

خدایا در این ماه درهای بهشت‌هایت را به رویم باز کن، و درهای آتش دوزخ را به رویم بربند، و به تلاوت قرآن موفقم بدار، ‌ای فرو فرستنده آرامش در دل مؤمنان.

دعا
«دعا» مغز همه عبادات و جوهره ارتباط با معشوق است.
«دعا» کلید بندگی است.
«دعا» اظهار عجز و ناتوانی در مقابل مقام ربوبی است.
«دعا» قُوت عاشقان و اکسیر روح فزای عارفان است که به آن جان و دل خود را خرّم داشته اند و به تقرب رسیده اند.
در اخبار وارده و احادیث توصیه زیادی به التزام دائمی به آن و منفک نشدن انسان از این آب حیات شده است. بسیاری از آداب و سنن و ارزشها به واسطه همین ادعیه به ما رسیده و ائمه اطهار علیهم السلام مناجات خود را با خداوند متعال مایه اشاعه فرهنگ بندگی قرار داده اند و با مناجات های خویش رمز بندگی را به ما فرا آموخته اند.

آیات مرتبط با دعا
آیه اول
«و اذا سئلک عبادی عنّی فانی قریب اجیب دعوة الدّاع اذا دعان»1
هر گاه بندگان من از تو در مورد من سؤال کردند بگو من نزدیکم و دعای دعا کنندگان را وقتی که مرا می خوانند اجابت می کنم.

آیه دوم
«قل ما یعبو بکم ربی لو لا دعاؤکم»2
بگو اگر دعای شما نباشد پروردگار هیچ اعتنایی به شما نمی کند.

آیه سوم
«و قال ربّکم ادعونی استجب لکم انّ الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین»3
و پروردگارتان فرمود که مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم و در حقیقت کسانی که از پرستش من کبر می ورزند به زودی خوار در دوزخ در می آیند.

آیه چهارم
«ادعوا ربّکم تضرعاً و خفیة»4
پروردگار خود را با تضرع و زاری بخوانید.

آیه پنجم
«و یستجیب الذین آمنوا و عملوا الصالحات و یزیدهم من فضله»5
و درخواست کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند اجابت می کند و از فضل خویش به آنان زیاده می دهد.

آیه ششم
«فادعوا اللّه مخلصین له الدین»6
خدا را پاکدلانه فرا خوانید.

آیه هفتم
«امّن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء»7
یا کیست آن کس که درمانده را چون وی را بخواند اجابت می کند.

روایات مرتبط با دعا
روایت اول
حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند:
علیکم بالدّعا فانّ المسلمین لم یدرکوا نجاح الحوائج عند ربّهم بأفضل من الدّعا و الرغبة الیه و التضرع الی اللّه و المسئلة له فارغبوا فی ما رغّبکم اللّه فیه و اجیبوا اللّه الی ما دعاکم الیه لتُفلحوا و تنجوا من عذاب اللّه؛
بر شما باد به دعا کردن زیرا مسلمانان به سبب چیزی بالاتر از دعا کردن و رغبت نمودن به سوی خدا و زاری پیش وی نمودن و درخواست کردن از او به حوائج خود نخواهند رسید پس به آنچه خدا شما را به آن رغبت داده است رغبت نمائید و به سوی آنچه شما را دعوت کرده است او را اجابت نمایید تا رستگار شوید و از عذاب خدا رهایی یابید8.

روایت دوم
حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند:
انّ اللّه لا یستجیب دعاءً بظَهر قلبٍ فاذا دعوتَ فأقبل بقلبک ثم استیقن الاجابة؛
دعایی که از دل بر نخیزد به اجابت نمی رسد پس چون قصد دعا کردی نخست از قلبت باشد سپس به اجابت آن اطمینان کن9.

روایت سوم
حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند:
اذا اراد احدکم ان لا یسئل ربّه شیئاً الاّ اعطاه فلییأسَ من الناس کلّهم و لا یکون له رجاء الاّ من عند اللّه فإذا علم ذلک من قلبه لم یسئله شیئاً الا اعطاه؛
چون فردی از شما خواست هر چه از خدا خواهد به او عطا شود باید از همه خلق بریده و امیدی جز به خدا نداشته باشد حال که خداوند این منش را از او دید هر چه در خواست کند به او عطا می فرماید10.

روایت چهارم
حضرت امام رضا علیه السلام فرمودند:
دعوة العبد سراً دعوة واحدة تعدل سبعین دعوة علانیة؛
دعا در خفا یک دعا است که با هفتاد دعا در آشکار برابری می کند11.

روایت پنجم
عن ابن ابی عمیر عن جمیل عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: قال له رجل جعلت فداک ان اللّه یقول «ادعونی استجب لکم» فانّا ندعو فلایستجاب لنا قال: لانّکم لا تفون للّه بعهده و انّ اللّه یقول «اوفوا بعهدی اوفِ بعهدکم» و اللّه لو وفیتم للّه لوفی اللّه لکم؛
مردی به حضرت امام صادق علیه السلام گفت: فدایت گردم خداوند متعال می فرماید: مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را اما ما خدا را مرتباً می خوانیم و دعوتمان مستجاب نمی شود.
حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: برای اینکه شما به عهد خدای تعالی وفا ننمودید و خداوند متعال می فرماید به عهدم وفا کنید تا من هم به عهدم وفا کنم. به خدا سوگند اگر شما به عهدتان نسبت به خدا عمل کرده بودید خدا نیز حتماً به عهد خود وفا می کرد12.

روایت ششم
حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند:
من قدّم اربعین رجلاً من اخوانه قبل انْ یدعو لنفسه اُستجیب له فیهم و فی نفسه؛
هر کس پیش از دعا کردن چهل نفر از برادران مؤمنش را یاد کند دعایش هم درباره آنان مستجاب می شود و هم در مورد هم خودش13.

روایت هفتم
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
اربعة لا ترّد لهم دعوة حتی تفتح لها ابواب السماء و تصیر الی العرش الوالد لولده و المظلوم علی من ظلمه و المعتمر حین یرجع و الصائم حین یفطُر؛
چهار کس هستند که دعای شان رد نخواهد شد تا آنکه درهای آسمان برای آنها گشوده شود و دعای شان به عرش الهی برسد: دعای پدر برای فرزند، نفرین مظلوم در حق ظالم، کسی که حج عمره کرده در راه بازگشت است و روزه دار در هنگام افطار14.

روایت هشتم
حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند:
اذا دعا احدکم فلیبدءَ بالصلوة علی النبی صلّی الله علیه و آله فانّ الصلوة علیه مقبولة و لم یکن اللّه لیقبل بعض الدعاء و یردّ بعضاً؛
هر گاه یکی از شما دعا کند باید در آغاز بر پیمبر صلّی الله علیه و آله درود فرستد زیرا درود بر او مورد قبول و پذیرش است و خداوند بزرگ چنین نیست که پاره ای از دعا را بپذیرد و برخی از آن را رد کند15.

روایت نهم
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
ما من عبد دعا اللّه لیس فیها قطیعة رحمٍ و لا اثم الا اعطاه اللّه بها؛
هیچ بنده ای خدا را برای کاری که قطع رحم و گناه نباشد نمی خواند جز آن که هر چه که خواسته به وی عطا خواهد فرمود16.

روایت دهم
حضرت امام باقر علیه السلام فرمودند:
و اللّه لا یلحُّ عبد مؤمن علی اللّه فی حاجة الاّ قضاها له؛
به خدا قسم که بنده مؤمن خدا را با الحاح و اصرار در حاجت خویش نخواند مگر آن که خدا حاجتش را برآورده ساخت17.

روایت یازدهم
حضرت امام کاظم علیه السلام فرمودند:
اذا دعا المؤمن یقول اللّه عزوجل صوت ان أسمعه اِقضوا حاجته فاجعلوها معلقة بین السماء و الارض حتی یکثر دعاءه شوقاً منی الیه؛
هنگامی که مؤمن دعا می کند خدا می فرماید این صدائی است که من دوست دارم آن را بشنوم حاجتش را برآورید و آن را بین زمین و آسمان رها سازید تا بیشتر دعا کند من مشتاق به شنیدن دعایش هستم18.

مثال
«دعا» مانند یک رشته سیم است که بین منبع برق و لامپ کشیده شده است. این سیم باعث می شود که لامپ از برق نورانیت بگیرد.
انسان مانند آن لامپ می باشد وقتی که به وسیله دعا خود را به منبع فیض و نور الهی متصل کرد آن گاه نور افشانی می کند اما به محض اینکه این ارتباط قطع گردد و سیم پاره شود دوباره لامپ نورانیت خود را از دست می دهد و به یک جسم بی خاصیت تبدیل می شود و تا زمانی که آن رشته سیم نباشد هیچ گاه نمی تواند به خودی خود نور بدهد.

داستان‌های مرتبط با دعا
غلام مستجاب الدعوة
«سعید بن مسیب» می گوید: در سال قحطی که مردم در فشار بودند، بنا شد که همگی مردم برای نماز و دعا به جهت باران به خارج از شهر بروند. مردم مستمر دعا می کردند اما بارانی نمی آمد.

یک مرتبه دیدم غلامی از شهر بیرون آمد که بر لب زمزمه ای دارد. آمد و در گوشه ای بدون اعتنا به خلق صورت بر زمین گذاشت و شروع به دعا و التماس کرد. در همین لحظه دیدم ابر سیاهی آسمان را فرا گرفت و شروع به باریدن کرد. مردم خوشحال شده و به این سو و آن سو می رفتند.

غلام سیاه سر از سجده برداشت و اشک چشمانش را پاک نموده و خدا را شکر کرده و به طرف شهر بازگشت. آن روز به قدری باران بارید که همه چاهها و قناتها لبریز گشت و خشکسالی از بین رفت. دریافتم که باران به دعای او باریده است. دنبال غلام را گرفتم تا بدانم کیست. دیدم که رفت و داخل در خانه حضرت امام سجاد علیه السلام شد درب خانه را زدم و از امام اذن دخول خواستم.

خدمت حضرت نشستم و عرض کردم که آن غلام را حاضرم خریداری کنم. حضرت فرمود: «من هر یک از آنها را که بخواهی به تو خواهم بخشید»

سپس امر فرمود تا غلامان حاضر شوند اما آن غلام در بین آنها نبود. پرسیدم: «آیا غیر از اینها غلام دیگری هم دارید؟»

گفتند: «چرا یک غلام دیگر نیز هست که مسئول نگهداری حیوانات می باشد که به دلیل بوی بدی که از طویله به او رسیده معمولا در جمع حاضر نمی شود»

حضرت به آنها امر نمود که بگویند بیاید. آنها هم رفتند و همان غلام را آوردند و به حضرت عرض کردم که همان غلام مورد نظر من است. حضرت به او رو کرد و فرمود: «ای غلام! سعید مالک تو شد. با او برو!» غلام به من رو کرد و گفت: «چه چیز تو را به این وا داشت که مرا از مولایم جدا کنی؟»

جواب دادم: «به خاطر اینکه امروز تو را بالای تپه دیدم که دعا می کردی و باران برکت بر ما نازل شد و من می دانم که باران به برکت دعای تو بوده است»

غلام با شنیدن این سخن غمگین شد و به من گفت: «آیا ممکن است که یک امشب را به من مهلت بدهی؟»

گفتم: «اشکالی ندارد فردا سراغ تو خواهم آمد». فردا به خانه امام رفتم اما وقتی به آنجا رسیدم دیدم که همه مشغول گریه هستند. پرسیدم: «چه شده؟»

پاسخ دادند: «امروز آن غلام از دنیا رفت او لحظه آخر گفت خدایا رازی بود بین من و تو و ولی ات (حضرت امام سجاد علیه السلام) حالا که این راز فاش شده و دیگران نیز فهمیده اند مرا به سوی خود بطلب!» و من نیز به گریه افتادم19.

کلید قبولی دعا
«محمد بن مسلم» به حضرت امام باقر علیه السلام عرض کردم: «ما فردی را می نگریم که در عبادت و خشوع کوشش فراوان دارد و بسیار عبادت می کند ولی امامت شما را نپذیرفته است. آیا این عبادت و کوشش های دینی او سودی به حالش خواهد داشت یا نه؟»

حضرت فرمودند: «ای ابامحمد! مَثل اهلبیت نبوت مانند آن خانواده ای است که بنی اسرائیل بودند و هر گاه چهل شب عبادت و راز و نیاز می کردند و بعد دعایی می نمودند و دعایشان مستجاب می شد.

یکی از آنها بعد از چهل شب دعایی کرد ولی مستجاب نگردید. نزد عیسی رفت و گله نمود و از او خواست تا دعایی برایش کند. عیسی وضو گرفت و نماز خواند و پس از نماز دعا کرد.

خطاب رسید: ای عیسی! آن بنده من از غیر از دری که باید نزدم بیاید، آمده و مرا خوانده اما در دلش نسبت به نبوت تو تردید وجود دارد.

بنابراین اگر آن قدر مرا در حال سجده بخواند تا گردنش جدا شود و انگشتانش بریزد دعایش را اجابت نمی کنم. حضرت به آن مرد گفت: آیا تو خدا را می خوانی ولی در مورد پیامبرش شک داری؟

مرد جواب داد: ای روح خدا! سوگند به خدا همان گونه که گفتی است. من درباره پیامبری تو شک دارم. اکنون از خدا بخواه این شک را از دل من بیرون برد.

عیسی پذیرفت و در حق او دعا کرد و توبه اش پذیرفته شد. از آن پس هر گاه دعا می کرد دعایش مستجاب می گردید»20.

دعای مظلوم
بزرگی می گوید: غلامی بود که روزها به مسجد می آمد و ساعتی را گرم راز و نیاز با خدا می شد و می رفت. با خودم گفتم که این غلام بوی آشنا می دهد و از اولیاء خداست.

روزی به او گفتم: «ای غلام! امروز اندکی صبر کن تا با تو صحبت کنم»

غلام گفت: «اجازه ندارم»

به او گفتم: «فردا از مولایت اجازه بگیر و بیا»

فردا آمد و به او گفتم: «این قدر می دانم که برای تو نزد خدا مقام و منزلتی هست آیا تو تا به حال شده دعایی بکنی و اجابت کنند؟»

گفت: «آری! روزی در مناجاتم از خدا خواستم که یکی از جهنمیان و اهل نار را به من نشان بده. خطاب آمد که اگر می خواهی او را ببینی به فلان بیابان برو. به آن بیابان رفتم و دیدم شخصی سیاه، آتش همه اعضایش را فرا گفته و ماری بزرگ بر وی پیچیده و مدام او را می گزد و او را ناچار به دویدن می کند.

از او پرسیدم کیستی؟ جواب داد: من حجاج بن یوسف هستم. پرسیدم: این چه حالتی است که تو داری؟

گفت: برای هر ظلمی که کرده ام به نوعی عذاب می شوم. عذاب امروز من به خاطر این است که روزی عالمی پیش من آمد و من سر او داد زدم و او را از خودم رنجانیدم. او با رنجیده خاطری از پیش من رفت و مرا نفرین کرد»21.

دعا همیشه مستجاب نمی شود
روزی یکی از دوستان حضرت صادق علیه السلام خدمت ایشان مشرف شد و عرض کرد: «بسیار فقیر و تنگدست شده‌ام دعایی بفرمائید شاید خدا روزی ام را وسعت داد»
حضرت فرمود: «هرگز دعا نمی کنم!»
پرسید: «چرا یابن رسول اللّه؟»
حضرت فرمودند: «برای اینکه خدا امر فرموده برای به دست آوردن روزی تلاش کنید اما تو می خواهی که در خانه ات بنشینی و با دعا به تو روزی می برسد. برو کار کن تا خدا به تو روزی دهد»22.

دلیل عدم استجابت دعا
«احمد بن محمد» به حضور امام رضا علیه السلام رسید و عرض کرد: «چند سالی است که حاجتی دارم و آن را از خدا خواسته ام و دعا می کنم ولی دعایم مستجاب نمی شود و در اثر آن در دلم شک و تردیدی راه پیدا کرده است».

امام رضا علیه السلام فرمود: «ای احمد! مراقب باش که شیطان بر تو غالب نشود و تو را مأیوس نکند چرا که جدم امام باقر علیه السلام فرمود: مؤمن نیاز خود را به خدا عرضه می کند ولی خدا اجابت آن را به تأخیر می اندازد چرا که او ناله و زاری بندگان را به در خانه خود دوست دارد که به خدا سوگند این برای مؤمن بهتر است.

سزاوار است که دعای مؤمن در حال آسایش مانند دعا در حال سختی باشد و اگر دعایش به استجاب نرسید سست نشود و باز دعا کند. بنابراین از دعا کردن خسته نشود زیرا دعا در پیشگاه خدا دارای مقام بسیار ارجمندی است ...»

سپس فرمود: «بگو بدانم اگر من چیزی به تو بدهم به صحت آن اطمینان داری؟»

عرض کرد: «اگر اطمینان نداشته باشم پس به چه چیزی مطمئن باشم شما حجت خدا هستی»

امام فرمود: «اگر به سخن من اطمینان داری به سخن خدا باید بیشتری اطمینان داشته باشی چرا که او به عهد خود وفا می کند و فرموده: «و اذا سئلک عبادی عنّی فانّی قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان»

و نیز: «لا تقنطوا من رحمة اللّه»

و همچنین فرموده: «و اللّه یعیدکم مغفرة منه و فضلا»

بنابراین ای احمد! اعتمادت به خدا بیشتر از سایرین باشد و درِ خانه دلت را به راه یافتن چیزی بجز خوبی نگشای که در این صورت شما آمرزیده هستید»23.

داستان علماء
امام خمینی رحمه الله
«در دهه عاشورا هر روز زیارت عاشورای معروفه را با صد مرتبه سلام و صد مرتبه لعن می خواندند ... در ماه رمضان در هوای پنجاه درجه گرمای نجف با آن سن و سال و ضعف مفرط روزی هجده ساعت روزه می گرفت و تا نماز مغرب و عشا را همراه با نوافل به جا نمی آورد افطار نمی کرد ...

زیارت جامعه کبیره را امام پانزده سال در نجف به طور مرتب در تمام شبها این دعا را می خواندند به استثنای آن شبهائی که به کربلا می رفتند یا شدیداً بیمار بودند به حدی که نمی توانستند حتی به بیرون از منزل هم بیایند هر شب یک ساعت مدت خاص به کنار قبر مولای متقیان می آمدند و زیارات جامعه می خواندند»24.

میرزا محمد تقی شیرازی رحمه الله
از مرحوم آیت اللّه العظمی «شیخ عبد الکریم حائری» نقل شده است که در سامرا مشغول تحصیل علوم دینی بودم. اهالی سامرا به بیماری وبا و طاعون مبتلا شدند و همه روزه عده ای می مردند.

روزی در منزل استاد مرحوم «سید محمد فشارکی» عده ای از اهل علم جمع بودند ناگاه مرحوم آقای «میرزا محمد تقی شیرازی» تشریف آوردند و صحبت از بیماری وبا شد که همه در معرض خطر مرگ هستند.

مرحوم میرزا فرمود: «اگر من حکمی بکنم آیا لازم است انجام شود یا نه؟»

همه اهل مجلس پاسخ گفتند: «بلی»

فرمود: «من حکم می کنم که شیعیان ساکن سامرا از امروز تا ده روز، همه مشغول خواندن زیارت عاشورا شوند و ثواب آن را به روح نرجس خاتون، مادر حجة بن الحسن عجّل الله تعالی فرجه الشریف هدیه نمایند تا این بلا از آنان دور شود» اهل مجلس این حکم را به تمام شیعیان رساندند و همه مشغول خواندن زیارت عاشورا شدند.

از فردای آن روز تلف شدن شیعه موقوف شد!؟25

طریقه دعا کردن
«براء بن عازب» به علی علیه السلام عرض کرد: «ای امیر مؤمنان! تو را به خدا و رسولش سوگند که برترین چیزی را که پیامبر ویژه تو گردانید و جبرئیل مخصوص او ساخته و خداوند جبرئیل را به آن فرستاده در اختیارم گذاری؟»

حضرت فرمودند: «هنگامی که می خواهی خدا را به اسمای اعظمش بخوانی از آغاز سوره حدید تا شش آیه را بخوان سپس چهار آیه آخر سوره حشر را بخوان و آن گاه دست را به سوی آسمان بلند کن و بگو: ای خدائی که دارای این صفات و اسماء هستی! به حق این اسماء از تو می خواهم که بر محمد و آل او درود فرستی و حاجت مرا بر آوری»26.

سخن پایانی
چرا شهید نشدم!
در جنگ احد پس از آنکه حضرت امام علی علیه السلام آن همه رشادت آفریدند و جنگ به پایان رسید ـ تا جایی که در روایت هست که هشتاد جراحت سنگین بر بدن حضرت امام علی علیه السلام وارد شده بود ـ پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله به او فرمود:
«کسی که در راه خدا متحمل سختی بشود بر خداوند است که ثواب عظیم بر او کرامت نماید».

حضرت علی علیه السلام با شنیدن این جمله بسیار گریست و عرض کرد:
«خدا را شکر می کنم که به شما پشت نکردم ولی ناراحتم که چرا به شهادت نرسیدم». پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: «ان شاء اللّه بعد از این به فیض شهادت نائل خواهی شد»27.

پی‌نوشت‌ها:
1. بقره/186.
2. فرقان/77.
3. مؤمن/60.
4. اعراف/55.
5. شوری/26.
6. مؤمن/14.
7. نمل/62.
8. اشعة من بلاغة امام الصادق/102.
9. بحار/93/305.
10. عدة الداعی/97.
11. لئالی الاخبار/1/196.
12. بحار/93/306.
13. مشکاة الانوار/330.
14. لئالی الاخبار/4/106.
15. لئالی الاخبار/109.
16. همان/98.
17. همان/101.
18. مستدرک/1/365.
19. تحفة الواعظین/1/75.
20. کافی/1/400.
21. مصابیح القلوب/208.
22. تحفة الواعظین/2/529.
23. کافی/2/243.
24. سیمای فرزانگان/179.
25. داستانهای شگفت/399.
26. مجموعة ورام/2/510.
27. حیاة القلوب/2/542.

منبع:
ضیافت نور (پندهای اخلاقی به مناسبت ماه مبارک رمضان)، ابوالفضل هادی‌منش، ناشر: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1380ش.