مشاهده جلوه های زیبا و شگفت انگیز طبیعت، مانند نغمه پرندگان، نوای آبشارها، امواج دریا، عظمت کوه، سرسبزی سبزه، زلالی چشمه، انبوهی جنگل و ده ها موهبت دیگر خداوند همگی صفابخش روح و جسم انسان زیبایی طلب است.
جالب این که در حدیثی نبوی به جلوه های زیبای طبیعت، اشاره شده است. رسول اکرم صلّی الله علیه و آله می فرمایند: «سه چیز چشم را قوت می دهد: دیدن سبزه، آب جاری و روی خوب».(1)
این فراخوان در بهار، هم زمان با تجدید حیات طبیعت، اهمیتی چندباره می یابد و وسوسه ای عجیب برای رفتن به دامن طبیعت و استفاده از موهبت های الهی به ویژه نسیم بهاری که در اخبار معصومین علیهم السلام آمده است، فراهم می کند.
«در آغاز سرما، بدن خود را بپوشانید و پایانش را دریابید؛ زیرا با بدن ها همان می کند که با برگ درختان خواهد کرد. آغازش می سوزاند و پایانش می رویاند».(2)
مولوی این حدیث زیبا را چنین به نظم کشیده است:
گفت پیغمبر با اصحاب کبار
تن مپوشانید از باد بهار
آنچه با شاخ درختان می کند
با تن و جان شما آن می کند(3)
تفریح و سیاحت و استفاده از موهبت های الهی در بهار و در روز طبیعت، کار پسندیده ای است و نباید آن را به یک روز ویژه محدود کرد.
متأسفانه در کشور ما، بر اساس یک سنت غلط (سیزده به در)، گردش در طبیعت به روز سیزدهم فروردین آن هم برای دفع نحوست سیزده، منحصر شده است. این در حالی است که همه روزها، ماه ها، سال ها از آن خداوند هستند و اگر حادثه ای در یک روز یا ماه یا سالی رخ دهد، نتیجه عملکرد بد خود انسان است. خداوند در قرآن می فرماید:
هر چه از خوبی ها به تو می رسد، از جانب خداست و آنچه از بدی به تو می رسد، از خود توست. (نساء: 79)
امام هادی علیه السلام در حدیثی دل نشین می فرمایند:
روزها چه گناهی دارند که شما آنها را شوم و نحس می شمارید، هنگامی که کیفر اعمال شما در این روزها دامنتان را می گیرد.(4)
در دو آیه قرآن کریم(5)، به شومی و نحس بودن بعضی از روزها اشاره شده است که هر دو آیه درباره قوم عاد است. قوم عاد از دستور خداوند سرپیچی کردند و در برابر پیامبر خود ایستادند. سپس خداوند حجت را بر آنها تمام کرد. باز دست از لجاجت برنداشتند و آن گاه دچار عذاب الهی شدند. قرآن کریم در این باره می فرماید:
عادیان به تکذیب پرداختند، پس چگونه بود عذاب من و هشدارها[ی من]؟، ما بر [سر] آنان در روز شومی، به طور مداوم، تندبادی توفنده فرستادیم. (قمر: 18 و 19)
شهید آیت الله دکتر مطهری رحمه الله درباره این آیه می نویسد:
قرآن در کمال صراحت اعلام می کند این مردم معذب شدند. چرا معذب شدند؟ به خاطر اعمالشان، به خاطر افکارشان، به خاطر طغیانشان در مقابل امر الهی. آن روزی که مردم آن سرنوشت محتومی را که از عمل خودشان پیدا می کنند و دچار نکبت و بدبختی می شوند، قرآن، آن روز را روز نحسی می داند. آن دیگر نه چهارشنبه و پنج شنبه است، نه جمعه است، نه شنبه، نه یک شنبه، نه دوشنبه، نه سه شنبه؛ نه اول است، نه دوم است، نه سوم و نه پنج و نه سیزده و نه شانزده. هیچ یک از این حرف ها نیست.(6)
بنابراین، نحس بودن آن روز به اعمال خود مردم بازمی گردد. اگر آنها از فرمان پیامبر خود سرپیچی نمی کردند و از دستورهای الهی پیروی می کردند، نه تنها آن روز نحس نبود، بلکه روز عید و مبارکی بود. پس دلیل منطقی برای نحس بودن روز سیزده وجود ندارد و نباید اجازه دهیم افکار و عقاید باطل که هیچ گونه پایه و اساس علمی و منطقی ندارند، وارد زندگی ما شود. برخی افراد هر ساله به بهانه دفع نحوست سیزده، کاروانی از اتومبیل ها را با هزاران زحمت به راه می اندازند و از خانه ها بیرون می روند و برای خود، دیگران و طبیعت مشکلاتی فراهم می آورند.
آسیب شناسی روز طبیعت
الف) ایجاد ترافیک سنگین و حوادث ناگوار
هر سال، در سیزدهم فروردین، شاهد ترافیک سنگین خودروها در ورودی و خروجی شهرها و جاده ها هستیم که گاه با بهره گیری مردم از وسایل نقلیه نامناسب مانند: کامیون، وانت، تراکتور نیز همراه است. این موضوع، وقتی با بی احتیاطی رانندگان و مسافران همراه می شود، حوادث ناگواری را برای هم وطنان به وجود می آورد که شیرینی تفریح و گردش را به کام آنان تلخ و ناگوار می سازد.
ب) سوءاستفاده فرصت طلبان
روز طبیعت در ایران، با خالی شدن شهرها از جمعیت همراه است. این موضوع، فرصت خوبی برای افراد فرصت طلب فراهم می آورد، به گونه ای که برخی هم وطنان، پس از بازگشت از سفر، با دزدی اموال خانه شان روبه رو می شوند.
ج) خسارت زدن به طبیعت
در بسیاری از نقاط جهان، روز طبیعت، روز آشتی با طبیعت است؛ یعنی در این روز، مردم برای پاک سازی طبیعت از آلودگی ها، به کوهستان ها، جنگل ها و ساحل ها می روند. متأسفانه در کشور ما به سبب ناآگاهی، روز طبیعت، به روز قهر با طبیعت تبدیل می شود؛ زیرا در این روز، فضاهای طبیعی کشور، مانند پارک های وحش، حواشی جنگل ها، مزارع، باغ ها و کشتزارها، با ازدحام فراوان جمعیت روبه رو است.
در برخی موارد، بعضی هم وطنان ناآگاه برای تفریح و شادی، با رفتار نامناسب خود از جمله شکستن شاخه های درختان یا آتش زدن درختان، آلوده کردن آب ها و پراکندن زباله سبب تخریب محیط زیست می شوند. این در حالی است که در اسلام به حفظ و نگه داری موهبت های طبیعی بسیار سفارش شده است. امام صادق علیه السلام درباره حفظ و نگه داری درخت می فرماید:
درخت برای انسان آفریده شده است و او، به کاشتن، آب دادن و مراقبت از درخت مکلف شد.(7)
د) تضییع حقوق دیگران
هر ساله با رفتن گردشگران به طبیعت در روز سیزدهم فروردین، بسیاری از باغ ها و کشتزارهای مردم از بین می روند؛ زیرا برخی هم وطنان، با اتراق در کنار این محوطه ها وارد باغ ها و کشتزارها می شوند و خسارت هایی وارد می سازند. آنان برای خوشی و تفریح خود از اموال دیگران سوءاستفاده می کنند که این خلاف شرع و تضییع حقوق دیگران است که در اسلام سخت نکوهش شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «مَلعونٌ مَن ضارَّ مؤمناً؛ هر که به مؤمنی زیان رساند، ملعون است».(82)
ه) تفاخر اغنیا و دل گیری فقرا
در روز طبیعت (سیزده به در)، به طور معمول، خانواده هایی که از توان مالی و وسیله مناسبی بهره مندند، خود را به آغوش طبیعت می رسانند، ولی خانواده هایی که در وضعیت مناسبی قرار ندارند، از این موضوع دل گیر و در بسیاری اوقات، شرمنده فرزندان خود می شوند. حتی بارها دیده می شود برخی افراد غنی، با تزیین خودرو و وسایل سفر، به دیگران فخرفروشی می کنند. این در حالی است که در اسلام، فخرفروشی، سزاوار همت های والا و اعمال ارزشی است، چنان که امام علی علیه السلام می فرماید:
سزاوار است که فخر کردن به همت های والا، وفاداری به پیمان ها و مبالغه در بزرگواری و کرم باشد.(9)
و) تفریح های ناسالم و انحراف اخلاقی
از جلوه های ناخوشایند گشت و گذار در روز طبیعت، تفریح های ناسالم و رفتارهای غیرارزشی مانند: رقص و آواز، چشم چرانی، شنیدن موسیقی های مبتذل، استفاده از مواد افیونی و قماربازی در انظار عموم است. این رفتارها با از میان بردن زشتی گناه، سبب ترویج فرهنگ بی بندوباری و بیهودگی در جامعه می شود. این در حالی است که در اسلام، همه این مفاسد، به سختی نکوهش شده است.
جملات کوتاه اخلاقی پیرامون روز طبیعت
* بیاییم در روز طبیعت، سبزه ها را نگهداریم و پوچی ها را دور بریزیم.
* می توان، در روز طبیعت در گوشه ای خلوت، دل را خلوتگاه رحمانی کرد.
* در روز طبیعت، مراقب باشیم روح باصفای طبیعت با پلیدی و گناه آلوده نگردد.
* مبادا در روز طبیعت، علف های هرز گناه را در باغ زندگی بکاریم.
* تقلید کورکورانه و التزام به سنت های پوچ و بی محتوا، نادیده گرفتن نقش عقل در زندگی است.
* گزینش سنت های اصیل و طرد عادت های پوچ، رمز پویایی و مانایی نوروز است.
* در روز طبیعت، یاد آفریدگار طبیعت، به جا آوردن شکر نعمت است.
* مراقب باشیم در روز طبیعت، دشمن طبیعت، در آغوش طبیعت نباشیم.
* روز طبیعت، روز پالایش آلودگی از سیمای زیبای طبیعت است، نه روز آلایش آن.
* بلا ممکن است هر جا نازل شود، چه در کوه چه در بیابان. صدقه، بهترین چاره برای دفع بلاست.
* مایه گذاشتن از مال دیگران برای تفریح، گناهی بزرگ است.
* چه زیبا خواهد بود همه روزها، روز طبیعت و همه افراد دوستدار طبیعت باشند.
حکایت های معصومین علیهم السلام درباره نحوست روزها و ساعت ها
پیشوایان معصوم علیهم السلام درباره افرادی که به نوعی به نحوست روزها و ساعت ها اعتقاد دارند، سخنان آموزنده ای بیان کرده اند که به کارگیری آنها در برنامه های نوروزی به صورت «نقاشی و روایت» می تواند در زدودن ذهنیت های غلط درباره نحوست روزها و ساعت ها سودمند باشد. اکنون چند نمونه از این حکایت ها را می آوریم:
حکایت اول: امام علی علیه السلام و پیشگو
هنگام حرکت سپاهیان اسلام برای نبرد با خوارج، در ماه صفر 38 هجری، شخصی با پیش گویی از راه شناخت ستارگان به امام علی علیه السلام گفت: اگر در این ساعت حرکت کنید، پیروز نمی شوید و من از راه علم ستاره شناسی این محاسبه را کردم.
حضرت امام علی علیه السلام فرمود: گمان می کنی تو از آن ساعتی آگاهی که اگر کسی حرکت کند، زیان نخواهد دید و می ترسانی از ساعتی که اگر کسی حرکت کند، زیانی دامن گیر او خواهد شد؟ کسی که گفتار تو را تصدیق کند، قرآن را تکذیب کرده است و از یاری طلبیدن خدا در رسیدن به هدف های دوست داشتنی و محفوظ ماندن از ناگواری ها بی نیاز شده است. گویا می خواهی به جای خداوند، تو را ستایش کنند. چون به گمان خود، مردم را به ساعتی آشنا کردی که منافعشان را به دست می آورند و از زیان دیدن در امان می مانند.
امام علی علیه السلام در ادامه، پس از بازداشتن مردم از علم ستاره شناسی برای پیشگوییهای دروغین، برخلاف نظر پیشگو در همان ساعت حرکت کرد و در نبرد با خوارج هم پیروز شد.(10)
حکایت دوم: امام صادق علیه السلام و منجم
حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند:
زمینی بین من و مرد منجمی قرار بود تقسیم شود. آن مرد از علم نجوم اطلاعی داشت. کار را به تأخیر می انداخت تا ساعتی را انتخاب کند که به اعتقاد خودش، آن ساعت برای او خوب باشد و برای من بد. در نتیجه او سود کند و من زیان.
بالاخره روز و ساعتی که در نظر داشت، رسید. زمین تقسیم شد، ولی به سود من پایان یافت. مرد منجم از روی ناراحتی، دست خود را به یکدیگر زد و گفت: مانند امروز هرگز ندیده بودم.
پرسیدم: مگر چه شده است؟
پاسخ داد: من مرد منجمی هستم، در ساعت خوبی بیرون آمدم و ساعت بد را برای شما انتخاب کردم. اینک می بینم کار برعکس شده است.
گفتم: می خواهی تو را حدیثی بیاموزم که پدرم به من فرمود.
گفت: بگو.
گفتم: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: «هر کس مایل است خداوند نحوست روزش را جلوگیری کند، صبح گاه آن روز را صدقه بدهد. اگر می خواهد نحوست شب را از بین ببرد، شب صدقه دهد.» من در ابتدای حرکت و خارج شدن از خانه صدقه دادم و این برایم بهتر از علم نجوم است.(11)
حکایت سوم: نهی امام هادی علیه السلام از نحس شمردن روزها
یکی از یاران حضرت امام هادی علیه السلام روایت می کند: خدمت حضرت امام هادی علیه السلام رسیدم، در حالی که در مسیر راه، انگشتم مجروح شده بود و سواری از کنارم گذشت و به شانه من صدمه زد. همچنین در وسط جمعیت گرفتار شدم و لباسم را پاره کردند. سپس گفتم: خدا مرا از شر این روز حفظ کند، عجب روز شومی است.
حضرت امام هادی علیه السلام فرمودند: با ما ارتباط داری و چنین می گویی؟ روز را که گناهی ندارد، گناه کار می شمری؟ از شنیدن این سخن به هوش آمدم و به خطای خود پی بردم.
گفتم: ای مولای من! استغفار می کنم و از خدا آمرزش می طلبم.
حضرت امام هادی علیه السلام فرمودند: روزها چه گناهی دارند که شما آنها را شوم و (نحس) می شمرید، هنگامی که کیفر اعمال شما در این روزها دامنتان را می گیرد؟
گفتم: برای همیشه از خدا استغفار می کنم و این توبه من است ای پسر رسول خدا.(12)
متن ادبی پیرامون سیزده فروردین، روز طبیعت
رستاخیز طبیعت
باید طبیعت را گرامی داشت؛ زیرا بهترین هدیه از طرف خداوندگار عالم، به بندگان است و هیچ کس نمی تواند آنها را شماره کند و شکرش را به جا آورد. چنان که سعدی می فرماید:
از دست و زبان که برآید
کز عهده شکرش به در آید
بهار، رستاخیز طبیعت زندگی ساز، دشمن مرگ و وسیله ای برای برانگیختن و بسیج مردم از نو است. در زیبایی های طبیعت، می توان عشق و زندگی را جست وجو کرد. دوباره زیستن را با بهارش، دوباره سرودن را با قناری هایش و دوباره به منزل رسیدن را با آبشارهایش آغاز کرد. می توان از بلبل و گل، عشق و دل دادگی آموخت. با شبنم سحرگاهان، اشک ناامیدی را فراموش کرد؛ از شکوفه هایش لبخند آموخت؛ با امواج دریا، راز دل گفت و زیبایی واقعی را با عکس مهتاب، در آب دید. ما همه به طبیعت زیبا، دست نخورده، شگفت و بی پایان ایران عزیزمان بدهکاریم.(13)
طبیعت
طبیعت، سایه مهر و نوازش خود را بر سرمان گسترده و زیر پایمان، چونان مَهدِ آرامش و آسایش نشسته و گویا عهدی ناگسستنی با ما بسته است. دریاهای گاه آرام و گاه ناآرام، کوه های سر به فلک کشیده، آفتاب عالم آرا، ماه و ستارگان شورانگیز و آسمان، این آبی آرام بلند که چون پرنیان، افق تا افق گشوده و در هر چین دامانش، هزاران پولک نقره ای جلوه گری می کند. ما را به مهر می پذیرند، ولی همواره از ما قهر و نامهربانی می بینند.(14)
انسان امروزی و طبیعت
در جهان پرآشوب امروز، انسان دردمند، گرفتار مصیبت های بی شماری است که فقط اندکی از آنها از دامن طبیعت سرچشمه می گیرد، ولی بیشتر آنها، زاییده حضور نامتعادل انسان در طبیعت است که روز به روز از برابری قطری آن می زداید و در آتشی که خود برافروخته است، می سوزد و خاکستر می شود.
به راستی، امروز ما با طبیعت و دنیای پیرامون خود، چه رفتاری داریم؟
آگاهان و صاحب نظران برآنند با وقوع بلایی که انسان بر سر طبیعت آورده، دور نیست محیط زیست انسان ها به دوزخی سوزان و ناآماده برای زیست، مبدّل گردد.(15)
پیام مهر
سیزدهمین روز فروردین ماه، به نام روز «طبیعت» نام گذاری شده است. در این روز، گرایش روح انسان به طراوت و طبیعت شکوفا می شود.
در دشتی به وسعت تمدن ایران و سبزینه ای به زیبایی فرهنگ ایران، پدرها و مادرها، پدربزرگ ها و مادربزرگ ها و نوه ها و نتیجه ها، هر یک سفره ای پهن می کنند. مردم بیرون رفتن در این روز را نماد مهرورزی، دوستی، پالایش روح و روان از کدورت ها و اختلافات و پیامش را پیام مهر و آشتی می دانند.(16)
بهانه ای برای با هم بودن
در این عصر جدید که همه جا را آلودگی های مختلف پر کرده است و ماشین و دود و سر و صدا همه جا هست، مردمان به دنبال لحظه ای برای آرامش و بهانه ای برای دیدن همدیگر و با هم بودن هستند، شاید سیزدهم نوروز، تنها یک بهانه است. بهانه ای برای آشتی با طبیعت، به یاد زلالی آب، استواری کوه و چشم نوازی درخت. از صبح زود، خانواده را می بینی که به خارج شهر می روند. در آنجا، خانواده ها با شور و نشاط و دسته دسته، در کنار آب و سبزه یا زیر درختان، بساط خود را می گسترانند، بچه ها بازی می کنند، مادران مشغول پخت وپز می شوند و پدرها هم از همه جا صحبت می کنند و در یک کلام، همگی روز خوشی را پشت سر می گذرانند.(17)
فرهنگ سازی احترام به طبیعت
فرهنگ احترام به طبیعت را باید از کودکی آموخت و در بزرگ سالی به کوچک ترها آموزش داد. «روز طبیعت»، فرصت بسیار مناسبی است تا این درس بزرگ را به فرزندان دلبندمان بیاموزیم. آنها باید بدانند که طبیعت زیبای سرزمینمان ایران، خانه بزرگ تر همه ما به شمار می آید و زیان خراب کردن درختان و سبزه زارها، ابتدا به خودمان برمی گردد. اگر کودکان یاد بگیرند که درختان، ریه های تنفسی زمین هستند و بدون آنها، حیات روی زمین رو به نابودی می رود، هیچ گاه به از بین رفتن طبیعت شگفت انگیز کشورمان راضی نخواهند شد. کودکان امروز، پدران و مادران فردای این سرزمینند و با فرهنگ سازی درست می توان عشق به طبیعت را در دل آنها کاشت.(18)
دیدگاه مقام معظم رهبری درباره طبیعت
اهمیت درخت و گیاه
مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، با اشاره به این که هر سال درخت کاری می کنند و به کاشت درخت می پردازند، درباره اهمیت درخت، این سبزینه حیات می فرمایند:
درخت مظهر حیات در طبیعتی است که ما آن را با نگاه عامیانه بی جان می پنداریم. درخت و گیاه، تاکنون تنها راهروهایی هستند که انسان از طریق آنها توانسته به منابع عظیم و متنوع غذایی در زیر خاک دسترسی پیدا کند... اگر گیاه نباشد، انسان نیست. اگر گیاه نباشد، حیوان نیست. با توجه به چرخه پیچیده طبیعت و تأثیر متقابل آب و هوا و خاک و درخت بر روی یکدیگر، اگر گیاه نباشد، هوا هم نیست. گیاه یک پایه اساسی وجود است.(19)
امانت الهی
همه نعمت های خداوندگار، در دست ما انسان ها امانت است و باید آن را برای نسل های بعد حفظ کنیم و سالم به آنها بسپاریم. یکی از این نعمت ها، طبیعت شگفت این سرزمین و منابع طبیعی فراوان آن است که باید امانت داران خوبی برای آن باشیم. مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، با اشاره به این امانت داری خطیر می فرمایند:
باید همه چیز را که خدای متعال در این کشور به ودیعه گذاشته است، احیا کنیم و در اختیار نسل کنونی و نسل آینده قرار بدهیم. منابع طبیعی [و] طبیعت نیکویی که در اختیار ماست، میراث عظیمی که گذشتگانمان در اختیار ما گذاشته اند و خیلی چیزهای دیگری که در اختیار ماست، باید آنها را احیا کنیم و در واقع، نِعم الهی را استخراج نماییم.(20)
حفظ منابع طبیعی
همه ما می دانیم که منابع طبیعی محدود است و امکان تمام شدن آن وجود دارد. پس بر ماست که با برنامه ریزی حساب شده، جلو هدر رفتن این منابع کم یاب الهی را بگیریم و نگذاریم آنها، به راحتی از کف بروند. مقام معظم رهبری (مدظله العالی) درباره همین مسئله می فرماید:
ما باید بتوانیم با برنامه ریزی های دقیق، با مدیریت قوی و با اصرار و جدیث در کار، خودمان را از تضییع خسارت بار منابع حیاتی و طبیعی مانند درخت و آب و خاک نجات بدهیم... امیدوارم که ان شاءاللّه همه _ هم دولت، هم آحاد مردم و همه مسئولان بخش های متفاوت _ به مسئله مهم حفظ منابع طبیعی، گیاه، درخت، کشاورزی، استفاده بهینه از آب، خاک و امکانات گوناگون دیگر، به طور جدی بپردازند.(21)
خرافه؛ ممنوع
دین مبین اسلام با اعتقاد به نحسی روز سیزده نوروز مخالف است وگرنه، رفتن به دل طبیعت، جلابخش روح است و جان را مصفا می کند. مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در کلامی ارزشمند، با اشاره به این مسئله می فرمایند:
ما ایرانی ها، عید نوروز را دوست می داریم و آن را جشن می گیریم، اما جشن ما، یک جشن سالم است... البته بعضی از مراسم هست که قابل اصلاح نیست. مثلاً اسلام درباره مراسم خرافی از روی آتش پریدن، حرفی ندارد و (آن را) تأیید نمی کند، اما هیچ اشکالی نمی بیند که مردم، فرض بفرمایید در مناسبتی از مناسبت های عید، به فضای باز بروند، با سبزه و طبیعت و صحرا دیداری تازه کنند ... و لذت صحیح و سالم ببرند. اینها مانعی ندارد.(22)
پینوشتها:
1- نهج الفصاحه موضوعی، ص 2.
2- نهج البلاغه دشتی، حکمت 128، ص 655.
3- مثنوی معنوی، دفتر اول، ص 42.
4- بحارالانوار، ج 56، ص 2.
5- قمر: 18 و 20؛ فصلت: 15 و 16.
6- دفاع از سیزده، ص 14.
7- الحیاه، ج 5، ص 347.
8- نهج الفصاحه موضوعی، ص 360.
9- غررالحکم و دررالکلم آمدی موضوعی، ج 2، ص 271.
10- نهج البلاغه، خطبه 79، ص 127.
11- کافی، جزء 4، ص 7.
12- بحارالانوار، ج 56، ص 2.
13- گلبرگ 61، ص 63.
14- غ، ص 108.
15- گلبرگ 49، ص 109.
16- همان ، ص 110.
17- گلبرگ 61، ص 62.
18- همان، ص 63 .
19- از سخنان مقام معظم رهبری، در دیدار با وزیر و مسئولان جهاد سازندگی در هفته منابع طبیعی، 14/12/77.
20- پیام نوروزی مقام معظم رهبری به مناسبت آغاز سال 1376.
21- همان
22- همان.
منبع:
زمزمه تحول، نویسندگان: حسین بافکار و زهرا تشکری، ناشر: مرکز پژوهش هاى اسلامى صدا و سیما، چاپ اول، 1384 ش.
