جنگ افزار های هواپیمای سوپرسونیک با سرعتی کمتر نسبت به دسته های پیشرفته تر عمل می کنند. در سرعت های هایپرسونیک، مولکول های جو اطراف به دلیل شدت گرما به پلاسما تبدیل می شوند، که این موضوع کنترل و ارتباط با جنگ افزار یا هواگرد را به چالشی بزرگ تبدیل می کند.
در همین حال، جنگ افزار های مبتنی بر انرژی هدایت شده مانند لیزر ممکن است در چنین سرعت هایی قابل استفاده باشند، اما به دلیل تفاوت در فناوری و عملکرد، در رده ای جداگانه از جنگ افزار ها قرار می گیرند.
تا به حال چندین نوع جنگ افزار هایپرسونیک شناسایی شده است
مدل اول اچ جی وی است که عملکرد آن به این صورت است که کلاهک های موشکی که پس از مرحله اولیه پرتاب با سرعت بالا وارد جو می شوند و قابلیت مانور و چرخش درون جو را دارند.
مدل دوم موشک کروز هایپرسونیک است که با استفاده از موتورهای هواتنفسی نظیر اسکرم جت می توان به سرعت های بسیار بالا دست یافت.
مدل سوم هواگردهای هایپرسونیک است که همانند موشک کروز هایپرسونیک با استفاده از موتورهای هواتنفسی مانند اسکرمجت، می توان به سرعت های بسیار بالا دست یافت.
مدل چهارم سلاح هایی است که توانایی شلیک پرتابه های هدایت شونده توپ را دارند، ممکن است شامل نسخه های پیشرفته تر توپخانه سنتی باشند یا اینکه بر پایه فناوری های نوینی همچون ریل گان یا توپ ریلی طراحی شده باشند.
مدل پنجم موشک های بالستیک است که در زمان ورود مجدد به جو با سرعت زیادی حرکت می کنند.
معرفی موشک هایپرسونیک
موشک های هایپرسونیک با سرعتی معادل ۵ ماخ یا بالاتر حرکت می کنند، یعنی ۵ برابر سرعت صوت، که معادل بیش از ۶,۱۷۳ کیلومتر در ساعت یا حدود ۱.۶ کیلومتر در ثانیه است. برای مقایسه، سرعت صوت در سطح دریا حدود ۱,۲۲۵ کیلومتر در ساعت است و در ارتفاع ۳۵,۰۰۰ پایی به ۱,۰۶۷ کیلومتر در ساعت کاهش می یابد. در مقابل، جت های مسافربری معمولاً با سرعتی کمتر از ۹۶۶ کیلومتر در ساعت پرواز می کنند، در حالی که موشک های هایپرسونیک به سرعتی فراتر از ۵,۶۳۳ کیلومتر در ساعت دست می یابند.برخی موشک ها، از جمله موشک مافوق صوت هواپرتاب روسی Kh-47M2 Kinzhal، طبق ادعای ارتش این کشور به سرعتی معادل ۱۰ ماخ یعنی حدود ۱۲,۳۴۷ کیلومتر بر ساعت و برد تقریبی ۲,۰۰۰ کیلومتر معادل ۱,۲۰۰ مایل دست یافته اند. در مقایسه، موشک کروز Tomahawk که در اختیار نیروی دریایی ایالات متحده و بریتانیا قرار دارد و به عنوان یک موشک برد بلند شناخته می شود، سرعتی کمتر از سرعت صوت داشته و با حدود ۸۸۰ کیلومتر بر ساعت حرکت می کند. برد حداکثری این موشک نیز حدود ۲,۴۱۵ کیلومتر است.
سیستم های هایپرسونیک سال هاست که در حال استفاده هستند. زمانی که جان گلن در سال ۱۹۶۲ پس از نخستین پرواز مداری آمریکایی ها به زمین بازگشت، کپسول او با سرعتی فراتر از صوت وارد جو زمین شد. تمامی موشک های بالستیک بین قاره ای موجود در زرادخانه های هسته ای جهان نیز هایپرسونیک هستند و در بالاترین سرعت خود به ۲۴,۱۴۰ کیلومتر بر ساعت، معادل ۶.۴ کیلومتر در ثانیه، دست می یابند.
موشک های بالستیک قاره پیما بر روی راکت های بسیار بزرگی حرکت می کنند که در یک مسیر از پیش تعیین شده پرواز کرده و پس از عبور از اتمسفر، وارد فضا می شوند تا سپس دوباره به اتمسفر زمین بازگردند. در مقابل، موشک های هایپرسونیک نسل جدید با سرعتی بسیار بالا حرکت می کنند، هرچند نه به اندازه سرعت موشک های بالستیک قاره پیما. این موشک ها از راکت های کوچک تری بهره می برند که امکان دسترسی به لایه های بالای اتمسفر زمین را برای آن ها فراهم می کند.
با عملیاتی شدن موشک های هایپرسونیک، فاصله میان توانایی سیستم های دفاع موشکی و حملات موشکی به شکل قابل توجهی افزایش خواهد یافت. به بیان ساده تر، هیچ سیستم دفاع موشکی فعلی قادر به رهگیری این نوع موشک ها نیست. همین موضوع موجب شده که رقابت برای توسعه سلاح های هایپرسونیک به مسئله ای حیاتی تبدیل شود. این موشکها با محرمانگی بالا و سرعت فوق العادهای در حال تولید هستند، اما در ماه های اخیر، بسیاری از کشورها خبر از موفقیت در آزمایش ها و برنامه های آینده خود در این زمینه داده اند.
موشک های هایپرسونیک همچنین به دسته های مختلفی تقسیم می شوند که شامل سه نوع آیروبالستیک، دستگاه های گلایدر، و موشکهای کروز هستند. سیستمهای آیروبالستیک هایپرسونیک معمولاً از هواپیما پرتاب می شوند و به کمک موتور راکتی خود به سرعتهای بسیار بالا دست یافته و سپس مسیر بالستیک بدون نیروی محرکه را ادامه می دهند. چنین سیستمی در اوایل جنگ اوکراین توسط نیرو های روسی برای شلیک موشک های هایپرسونیک Kinzhal مورد استفاده قرار گرفت. جالب توجه است که این فناوری از دهه ۱۹۸۰ در دسترس بوده است.
موشک های کروز هایپرسونیک
این نوع موشک هایپرسونیک با بهره گیری از موتور جت پرقدرت، قادر است با سرعت بسیار بالا به هدف برسد. با سرعتی فراتر از ۵ ماخ، این موشک در دسته موشک های غیربالستیک قرار می گیرد و در تقابل با موشک های بالستیک قاره پیمای معمول (ICBM) عمل می کند که از نیروی جاذبه زمین برای دست یابی به هدف استفاده می کنند.موشک گلایدر هایپرسونیک
این نوع موشک های هایپرسونیک از فناوری های پیشرفته برای ورود به جو زمین استفاده می کنند. ابتدا در یک مسیر کمانی به سمت فضا پرتاب می شوند؛ جایی که کلاهک های آنها آزاد شده و با سرعت های فوق العاده بالا به سمت جو زمین باز می گردند. برخلاف موشک های بالستیک قاره پیمای معمولی که تحت تأثیر نیروی جاذبه حرکت می کنند، این کلاهک ها به یک دستگاه گلایدری ویژه متصل هستند. این دستگاه مجدداً وارد جو زمین شده و به دلیل طراحی آیرودینامیکی خود قادر است بر امواج شوک ناشی از لیفت غلبه کند، حتی در حالتی که از سرعت صوت فراتر می رود. این ویژگی به موشک امکان دستیابی به سرعتی را می دهد که قادر به عبور از دفاع موشکی کنونی باشد. دستگاه گلایدری در ارتفاعی بین ۴۰ تا ۱۰۰ کیلومتری داخل اتمسفر حرکت کرده و با استفاده از نیرو های آیرودینامیک، دقیقاً به هدف برخورد می کند.عملکرد موشک های هایپرسونیک
عملکرد این موشک ها بر پایه ترکیب سه ویژگی کلیدی است که عبارتند از سرعت فوق العاده بالا، توانایی انجام مانور های پیچیده حین پرواز و حرکت در لایه های میانی جو. این خصوصیات باعث می شود که سامانه های دفاع هوایی سنتی مانند پدافندهای موشکی، زمان کافی برای شناسایی، رهگیری و انهدام آنها نداشته باشند. برخلاف موشک های بالستیک که در مسیرهای قابل پیش بینی حرکت می کنند، موشک های هایپرسونیک با تغییر مسیر های ناگهانی و پرواز در ارتفاع های غیر معمول، ردیابی و شناسایی توسط رادارها را دشوار کرده و قادرند در زمانی بسیار کوتاه به اهداف حساس و ارزشمند حمله کنند.موشک های هایپرسونیک با عبور از مرز سرعت صوت، ساختار های دفاعی دشمن را با چالش های عمیق و گاه غیر قابل حل مواجه کرده اند. در سرعت هایی فراتر از پنج ماخ، اصطکاک شدید میان موشک و جو زمین منجر به ایجاد غلافی از پلاسما در اطراف آن می شود؛ پدیده ای که پیش تر در بازگشت فضاپیما هایی نظیر آپولو و اوریون نیز مشاهده شده بود. این غلاف پلاسما امواج راداری را جذب می کند و از بازتاب آن جلوگیری می نماید، به گونه ای که موشک برای رادار های زمینی عملاً نامرئی شده و شناسایی آن تا آخرین لحظات پیش از برخورد تقریباً غیرممکن می گردد.
افزون بر ویژگی پنهان کاری راداری، حرکت این موشک ها در لایه های بالایی جو، در ارتفاعی بین ۳۰ تا ۸۰ کیلومتر، یک عامل دیگر برای گریز موفق از سامانه های پدافندی محسوب می شود. به دلیل انحنای زمین، بسیاری از رادارهای مستقر روی سطح زمین نمی توانند اهدافی را که در این محدوده ارتفاعی قرار دارند، ردیابی کنند. افزون بر این، سرعت فوق العاده بالای موشک های هایپرسونیک زمان واکنش را برای شناسایی، رهگیری و مقابله به حداقل می رساند.
در بسیاری از موارد، سامانههای دفاعی دشمن حتی فرصت قفل کردن روی هدف را نیز پیدا نمی کنند. مجموع این ویژگی ها، موشک های هایپرسونیک را به ابزارهایی با قدرت نفوذ و تخریب بالا تبدیل کرده است که می توانند به سادگی از دفاع چندلایه دشمن عبور کنند.
تفاوت هایپرسونیک با سایر موشک ها
موشک های هایپرسونیک در مقایسه با موشک های بالستیک یا کروز سنتی، از ویژگی های برجسته ای برخوردارند. سرعت آن ها بهطور قابل توجهی بیشتر از موشک های کروز و حتی بسیاری از نمونه های بالستیک است، اما تفاوت اصلی در قابلیت مانور پذیری آن ها نهفته است. برخلاف موشک های بالستیک که عمدتاً مسیر ثابتی دارند، این نوع موشک ها قادرند در طول مسیر خود تغییر جهت دهند و با مانورهای پیچیده مسیرشان را تا آخرین لحظه برای دشمن ناشناخته نگه دارند.علاوه بر این، ارتفاع پروازی آن ها چالش بزرگی برای بسیاری از سیستم های راداری ایجاد می کند، زیرا نه تنها از دید رادارها مخفی می مانند، بلکه واکنش به آن ها برای سامانه های دفاعی بسیار دشوار می شود.
مجموع این ویژگی ها، موشک های هایپرسونیک را به ابزاری قدرتمند برای تهاجم و بازدارندگی تبدیل کرده است. به همین دلیل، دستیابی کشور هایی نظیر ایران به این فناوری از منظر راهبردی و ژئوپلتیکی اهمیت ویژه ای دارد.
معرفی موشک های هایپرسونیک ایران
ایران در زمینه توسعه فناوری موشک های هایپرسونیک به پیشرفت های قابل توجهی دست یافته است و توانایی خود را در این حوزه به اثبات رسانده است. این نوع موشک ها، با سرعت هایی فراتر از صوت و توانایی مانور بالا، قابلیت نفوذ به سیستم های دفاعی پیشرفته را دارند. از جمله مهم ترین موشک های هایپرسونیک ایران می توان به نمونه ها و طرح های جدیدی اشاره کرد که با استفاده از فناوری های پیشرفته طراحی شده اند. این موشک ها علاوه بر افزایش توان بازدارندگی، امکان انجام عملیات در شرایط پیچیده نظامی را نیز فراهم می کنند.موشک خیبر
موشک خیبر، که به عنوان نسل چهارم از خانواده موشک های خرمشهر شناخته می شود، یکی از پیشرفته ترین تسلیحات هایپرسونیک ایران محسوب می گردد. این موشک بالستیک با برد ۲۰۰۰ کیلومتر و سرجنگی سنگین ۱۵۰۰ کیلوگرمی، از قابلیت هدایت خارج از جو، کلاهک جدا شونده و سامانه های مانورپذیر بهره مند است. دقت فوقالعاده کمتر از ۱۰ متر، توانایی ضربه همزمان به ده ها هدف از طریق تبدیل کلاهک به ۸۰ راکت کوچک، و امکان عبور از سیستم های پدافند پیشرفته، موشک خیبر را به ابزاری بی همتا در نقش تهاجمی و بازدارندگی در منطقه تبدیل کرده است.ویژگی های هایپرسونیک این موشک، همچون سرعت بسیار بالا و مانورپذیری در مرحله نهایی که باعث کاهش شناسایی توسط رادارها می شود، امکان واکنش سریع، ضربه نخست مؤثر و عبور از سامانه های دفاعی مانند فلاخن داوود را فراهم می کند. این قابلیت ها، خیبر را به یکی از اساسی ترین عناصر برتری نظامی ایران در هرگونه نبرد احتمالی با دشمنان منطقه ای، به ویژه رژیم صهیونیستی، تبدیل کرده است.
موشک فتاح یک
در ادامه مسیر توسعه موشک های هایپرسونیک ایران، در خرداد ۱۴۰۲ از موشک فتاح یک به عنوان یکی از پیشرفت های قابل توجه نیروی هوافضای سپاه پاسداران رونمایی شد. این موشک، با برد ۱۴۰۰ کیلومتر و سرعتی بین ۱۳ تا ۱۵ ماخ، به ویژگی های برجسته ای چون نازل متحرک برای انجام مانورهای پیچیده، کلاهک مخروطی انفجاری و سوخت جامد مجهز است. چنین قابلیتهایی، رهگیری این سلاح را به امری بسیار دشوار تبدیل کرده است. به گفته فرماندهان سپاه، این موشک توان عبور از سامانه های دفاع موشکی پیشرفته ای نظیر پیکان اسرائیل و سیستم های حفاظتی ایالات متحده را دارد. علاوه بر این، فتاح قادر است در هر دو لایه پایینی و بالایی جو پرواز کند و عملکردی انعطاف پذیر را به نمایش بگذارد.موشک فتاح دو
نسخه پیشرفته تر موشک فتاح، موسوم به فتاح دو، در آبان ۱۴۰۲ طی بازدید رهبر جمهوری اسلامی ایران از نمایشگاه دستاوردهای هوافضا معرفی شد. این موشک در مرحله نخست از سوخت جامد مشابه فتاح یک بهره می برد، اما مرحله دوم آن با استفاده از سوخت مایع و طراحی گلایدری، توانایی پرواز شبه کروز و انجام مانورهای پیچیده تر را داراست. موشکهای فتاح ۱، فتاح ۲ و خیبر، تثلیث قدرت هایپرسونیک ایران را در معادلات دفاعی منطقه تشکیل می دهند.
موشک های هایپرسونیک و میزان توان بازدارندگی
موشک های هایپرسونیک از جنبه های مختلف نسبت به موشک های ساب سونیک و سوپرسونیک برتری دارند، بهویژه در حمله به اهداف حساس به زمان، مانند لانچر های متحرک موشک های بالستیک، که در این موارد، سرعت بالای موشک های هایپرسونیک مزیت بزرگی محسوب می شود. علاوه بر این، این موشک ها قادرند بر سیستم های دفاعی پیشرفته ای که از اهداف استراتژیک نظیر ناوهای هواپیمابر حفاظت می کنند، غلبه کنند.توسعه و بهره گیری از سیستم های تسلیحاتی مافوق صوت این قابلیت را به کشورها می دهد تا توانایی ها و پتانسیل های تهاجمی پیشرفته تر و کارآمد تری را در اختیار داشته باشند و از آن ها به عنوان ابزاری برای تهدید، ارعاب، و تحت فشار قرار دادن دشمنان جهت اعمال واکنش های خاص بهره برداری کنند.
این وضعیت زمانی پیش می آید که یک قدرت بزرگ منطقه ای، مانند روسیه، بخواهد با تهدید اهداف حیاتی یک کشور همسایه به وسیله موشک های هایپرسونیک، آن را تحت فشار قرار دهد. این امر می تواند تنش های منطقه ای را افزایش داده و توازن قدرت در منطقه را بر هم بزند. با این حال، چنین توانایی هایی ممکن است به عنوان عامل بازدارنده نیز عمل کنند.
سلاح های هایپرسونیک علاوه بر نقش استراتژیک خود، می توانند در مدیریت تنش های بین المللی میان روسیه و ناتو، و همچنین ایالات متحده و چین، تأثیرگذار باشند. این موضوع به سیستم هایی با قابلیت دوگانه مربوط می شود؛ سیستم هایی که توانایی استفاده از تسلیحات متعارف و هسته ای مانند موشک کینژال را دارند. این نوع سیستم ها چالش هایی جدی برای تشخیص ماهیت حمله ایجاد می کنند. کشورها چگونه می توانند تشخیص دهند که تهدید فوری ناشی از یک موشک هایپرسونیک، متعارف است یا هستهای؟ در چنین فضایی، زمان محدود در اختیار تصمیم گیران برای واکنش به این تهدید های مافوق صوت، مسئله را پیچیده تر می کند.
همچنین، توسعه موشک های هایپرسونیک با قابلیت پرتاب از زیردریایی، خطر بالقوه را بیشتر می کند. در این سناریو، کشورها می توانند از تلفیق ویژگی پنهان کاری زیردریایی های هسته ای و سرعت بالای موشک های هایپرسونیک بهره برداری کنند، که به شکل قابل توجهی بر میزان تهدید و قدرت بازدارندگی تأثیر می گذارد.
منبع: پژوهش راسخون
