.jpg "صلوات ؛ کلید گشایش درهای رحمت و نور در دنیا و آخرت")
صلوات بر محمد و آل محمد(ص) از والاترین و پربرکتترین اعمال در تعالیم اسلامی است که در کتاب خدا و سخنان معصومان به فراوانی بر انجام آن سفارش شده است. این ذکر پاک، جایگاهی بیهمتا در مسیر روحانی و معنوی پیروان دارد و کلید گشایش بسیاری از برکات الهی است.
بررسی ژرفای آثار و پیامدهای صلوات نشان میدهد که این عمل عبادی والا، تأثیرات شگرف و گستردهای در همه جنبههای زندگی انسان به جای میگذارد. از برآورده شدن دعاها و فراخی روزی گرفته تا روشنایی گور و آسانی گذر از پل صراط، همه و همه از برکت این ذکر پرثمر بهره میبرند.
در این نوشتار، با تکیه بر منابع استوار روایی و آیات نورانی قرآن کریم، به بیان جامع و کامل آثار دنیوی و اخروی صلوات پرداخته میشود. واکاوی سخنان پیشوایان دین، عظمت و ارزش بیپایان این عمل را در نزد پروردگار نمایان میسازد.
هدف نهایی این پژوهش، آشکار ساختن جایگاه حقیقی صلوات به عنوان کلید گشاینده درهای رحمت و بخشش الهی است. شناخت این آثار بلند، انگیزهای استوار برای تداوم و فراگیری این ذکر مقدس در زندگی فردی و اجتماعی خواهد بود و راه رسیدن به قرب پروردگار و رستگاری جاودان را هموار میسازد.
صلوات؛ کلید گشایش درهای رحمت و نور در دنیا و آخرت
سنگینترین عمل در ترازوی قیامت و راز خلیلالله شدن
1-1. سنگینترین عمل در ترازوی قیامتدر روایتی ژرف و پرمعنا از امام باقر یا امام صادق (علیهما السلام) نقل شده است که سنگینترین عملی که در روز قیامت در ترازوی سنجش اعمال بندگان قرار میگیرد، صلوات بر محمد و خاندان مطهر ایشان است [1].
این بیان نورانی، جایگاه رفیع و ارزش بیبدیل این ذکر مقدس را در نظام ارزشی اسلام به تصویر میکشد. روز قیامت، روز محاسبه و سنجش اعمال است و هر عملی به میزان تأثیرگذاری در سیر تکاملی انسان، وزنی خاص و ارزشی ویژه دارد. صلوات به عنوان سنگینترین عمل، نشان از تأثیر شگرف و عمیق آن در کمالجویی روح انسانی و تقرب به خداوند متعال دارد.
قرآن کریم در سوره احزاب، آیه ۵۶ به صراحت میفرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ ۚ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا» [2].
این آیه شریفه نه تنها فرمان به صلوات میدهد، بلکه همراهی خداوند و فرشتگان را با مۆمنانی که بر پیامبر درود میفرستند، نشان میدهد.
هنگامی که این عمل، مورد توجه خداوند و ملائکه قرار گیرد، طبیعی است که در روز قیامت نیز دارای وزنی متناسب با این جایگاه باشد. صلوات، تنها یک ذکر زبانی نیست، بلکه ابراز محبت، پیروی و شناخت نسبت به مقام رسالت و امامت است که آثار آن در دنیا و آخرت تجلی مییابد.
این عمل عبادی از چنان اهمیتی برخوردار است که میتواند ترازوی اعمال انسان را در روز قیامت تحت تأثیر قرار دهد.
روزی که هیچ چیز جز اعمال صالح به کار انسان نمیآید، صلوات بر محمد و آل محمد همچون کوهی از نور در ترازوی ایمان مؤمنان قرار میگیرد. این موضوع نشان میدهد که ارتباط با خاندان پیامبر (ص) و ابراز محبت به آنان، تنها یک رابطه عاطفی نیست، بلکه یک سرمایه معنوی بزرگ برای آخرت است.
1-2. راز خلیلالله شدن حضرت ابراهیم (علیه السلام)
در تبیین بیشتر این جایگاه، امام هادی (علیه السلام) در روایتی شگفتانگیر راز خلیلالله شدن حضرت ابراهیم (علیه السلام) را در کثرت و فراوانی صلوات ایشان بر محمد و آل محمد (صلوات الله علیهم) میدانند [3].
این بیان، گویای عمق ارتباط معنوی و زنجیره ولایی است که از آغاز تاریخ بشر تاکنون جریان دارد. حضرت ابراهیم (علیه السلام) به عنوان پدر پیامبران و نمونه توحید خالص، با وجود مقامات والای خود، بخشی از عظمت خویش را مدیون ارتباط قلبی و زبانی با آخرین و کاملترین حلقه نبوت میداند.
این روایت به خوبی نشان میدهد که صلوات بر محمد و آل محمد (صلوات الله علیهم)، تنها یک عمل مستحب ساده نیست، بلکه کلیدی برای گشودن درهای رحمت و وسیلهای برای تقرب به خداوند است.
اگر حضرت ابراهیم با این عمل به مقام خُلّت رسید، دیگر مۆمنان نیز میتوانند با تمسک به این ذکر مقدس، مراتب قرب و معرفت را بپیمایند. این موضوع، اهمیت محبت و پیروی از اهل بیت (علیهم السلام) را به عنوان میراث پیامبر (صلی الله علیه و آله) نشان میدهد که در طول تاریخ، اولیای الهی به آن توجه داشتهاند.
صلوات، پل ارتباطی بین مۆمن و سلسله نورانی ولایت است که از ابراهیم خلیل شروع شده و به محمد و آلش (صلوات الله علیهم) ختم میشود. این پیوند معنوی، نه تنها در آخریت که در زندگی دنیوی نیز برکات فراوانی دارد. از جمله این برکات میتوان به افزایش روزی، دفع بلاها، استجابت دعا و آرامش قلب اشاره کرد. همچنین، صلوات موجب تقویت
برترین اعمال از دیدگاه شهیدان
2-1. تحلیل رؤیای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)در روایتی عمیق و شگفتانگیز از ابن عباس نقل شده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: "عَنَ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله و سلم): رَأَیْتُ البارحَۀَ عَمِّی حَمْزَةَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَأخِی جَعْفَرَ بْنَ أبِی طالِبٍ وَبَیْنَ أَیْدِیهِما طَبَقٌ مِنْ نَبِقٍ فَأکَلَا سَاعَةً فَتَحَوَّلَ النَّبِقُعِنَباً، فَأَکَلَا سَاعَةً فَتَحَوَّلَ الْعِنَبُ لَهُمَا رُطَباً، فَأَکَلَا سَاعَةً فَدَنَوْتُ مِنْهُمَا وَقُلْتُ: بِأَبِی أَنْتُمَا، أیَّ الْأَعْمَالِ وَجَدْتُما أَفْضَلَ؟ قَالَا: فَدَیْنَاکَ بِالْآبَاءِ وَالْأُمَّهَاتِ، وَجَدْنَا أَفْضَلَ الْأَعْمَالِ الصَّلَاةَ عَلَیْکَ، وَسَقْیَ الْمَاء، وَحُبَّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام)" [4].
این رؤیای صادقه از چندین جهت حائز اهمیت است. نخست آنکه شخصیتهای حاضر در این رؤیا، دو تن از برجستهترین شهیدان صدر اسلام هستند که هر یک در راه دفاع از اسلام جانفشانیهای بسیاری نمودند.
حمزه بن عبدالمطلب، سیدالشهدا و عموی پیامبر، و جعفر بن ابی طالب، ذوالجناحین و برادر امام علی (علیه السلام)، هر دو از پیشگامان جهاد در راه اسلام محسوب میشوند. حضور این دو بزرگوار در بهشت و گفتگوی آنان با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، نشان از مقام والای شهادت در راه خدا دارد.
2-2. نمادشناسی تحولات غذایی در رؤیا
تحولات غذایی که در این رؤیا مشاهده میشود، از نکات قابل تأمل این روایت است. تبدیل میوه سدر به انگور و سپس به رطب، میتواند نمادی از سیر تکاملی اعمال صالح باشد.
میوه سدر که در قرآن نیز از درختان بهشتی شمرده شده است، نشانه پاکی و طهارت اولیه است. تبدیل آن به انگور که در آیات قرآن به عنوان میوهای پربرکت یاد شده، رشد و نمو اعمال نیک است. در نهایت، تبدیل به رطب که شیرین و مطبوع است، نماد رسیدن به کمال و حلاوت ایمان میباشد.
این سیر تحولی نشان میدهد که اعمال نیک هنگامی که با خلوص نیت انجام شوند، همواره در حال رشد و تعالی هستند و هر مرحله، مقدمهای برای رسیدن به مرحله بالاتر است. همانگونه که میوهها در این رؤیا متحول میشوند، اعمال انسان نیز در پرتو ایمان و تقوا میتوانند متکامل گردند. این تحولات غذایی همچنین میتواند اشاره به مراتب مختلف بهشت و نعمتهای الهی داشته باشد که برای شهیدان و صالحان مهیا شده است.
2-3. سه عمل برتر از منظر شهیدان
پاسخ حمزه و جعفر به پرسش پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، شامل سه عمل برتر است که هر یک در نوع خود دارای اهمیت ویژهای میباشد.
اولی صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است که پیشتر نیز به اهمیت آن اشاره شد.
دومی سقی الماء یا آب دادن به تشنگان است که در آیات متعدد قرآن بر آن تأکید شده است. قرآن کریم در سوره انسان میفرماید: "وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَلَا شُکُورًا" [5].
سومین عمل، حب علی بن ابی طالب (علیه السلام) است که نشان از جایگاه والای امامت و ولایت در نظام ارزشی اسلام دارد. این محبت، تنها یک احساس عاطفی نیست، بلکه پیروی عملی از مسیر حق و حمایت از ولایت است.
قرآن کریم در سوره شوری میفرماید: "قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى" [6] که به گفته مفسران، اشاره به مودت و محبت نسبت به خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دارد.
2-4. پیوند سه عمل برتر در نظام ارزشی اسلام
این سه عمل - صلوات، سقی الماء و حب علی (علیه السلام) - در حقیقت سه ضلع مثلث کمال را تشکیل میدهند. صلوات، نشانه ارتباط با خدا و پیامبرش، سقی الماء نشانه خدمت به خلق خدا، و حب علی (علیه السلام) نشانه تمسک به ولایت و امامت است. این سه با هم، مجموعه کاملی از وظایف یک مسلمان را در برابر خدا، خلق و امامت ترسیم میکنند.
نکته جالب توجه این است که این سه عمل از زبان دو شهید بزرگ اسلام بیان شده است. این موضوع نشان میدهد که ارزش واقعی اعمال، تنها در میدان جنگ و جهاد نیست، بلکه در انجام اعمالی است که رضایت الهی را به همراه دارد. شهادت این دو بزرگوار، در حقیقت ثمره همان ایمان و اعمال صالحی بود که در طول زندگی به آن پایبند بودند.
3.عظمت بیپایان ثواب صلوات
3-1. واقعه شب معراج و اعتراف فرشتهدر روایتی شگفتانگیز از شب معراج نقل شده است: "فِی لَیلَۀ المِعراجِ بَعدَ أنْ رَأی النَّبیُّ مَلَکاً یُحاسِبُ عَدَدَ قَطَراتِ المَطَرِ، قالَ المَلَکُ لَه (صلی الله علیه و آله و سلم): یا رَسُولَ اللهِ، حَسابٌ لاأقْدِرُ عَلیهِ بِما عِندیِ مِن الحِفظِ وَالتَّذَکُّرِ وَالأیدِی وَالأصابِعِ، فقالَ: أیُّ حِسابٍ هُو؟ فَقالَ: قُومٌ مِنْ أُمَّتِکَ یَحْضُرُونَ مَجْمَعاً فَیُذْکَرُ اسْمُکَ عِندَهُم فَیُصَلُّونَ عَلَیکَ، فأنا لاأقْدِرُ عَلی حَصْرِ ثَوابِهِم" [7].
این روایت از چند جهت دارای اهمیت ویژه است. نخست آنکه این گفتگو در شب معراج اتفاق افتاده است؛ شبی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به بالاترین مراتب قرب الهی نائل آمدند.
در چنین شب با عظمتی، توجه به مسئله صلوات و ثواب آن، نشان از جایگاه رفیع این ذکر مقدس دارد. دیگر آنکه فرشتهای که مسئول شمارش قطرات باران است - کاری که از دیدگاه بشری غیرممکن به نظر میرسد - از شمارش ثواب صلوات عاجز است.
3-2. تحلیل عجز فرشته از شمارش ثواب
عجز فرشته از شمارش ثواب صلوات، بیانگر بیکرانی رحمت الهی نسبت به این عمل عبادی است. هنگامی که فرشتهای با تمام تواناییهای فوقالعاده خود - از حافظه قوی، تذکر کامل و ابزارهای متعدد - نمیتواند ثواب صلوات را محاسبه کند، این نشان میدهد که ثواب این عمل، فراتر از محدودههای مادی و قابل سنجش است.
این موضوع، تأکیدی است بر اینکه پاداش الهی برای اعمال صالح، به ویژه صلوات، با معیارهای مادی قابل اندازهگیری نیست.
قرآن کریم در توصیف پاداش الهی میفرماید: "فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ" [8]. اما در مورد صلوات، این پاداش چنان گسترده است که حتی فرشتگان نیز از محاسبه آن عاجزند. این عظمت ثواب، بیتردید به دلیل ارتباط این عمل با شخصیت مقدس پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت ایشان است.
3-3. شرایط و فضیلت صلوات جمعی
نکته دیگر در این روایت، اشاره به فضیلت صلوات در مجامع و اجتماعات است. هنگامی که گروهی از مومنان گرد هم میآیند و نام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برده میشود و آنها با هم صلوات میفرستند، این عمل از چنان ارزشی برخوردار است که ثواب آن غیرقابل محاسبه میشود.
این موضوع، اهمیت مجالس ذکر و اجتماعات مذهبی را نشان میدهد. در چنین مجالسی، وقتی نام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برده میشود و حاضران با هم صلوات میفرستند، گویی موجی از نور و رحمت الهی فضای مجلس را فرا میگیرد.
3-4. پیوند صلوات با نظام آفرینش
شایان توجه است که در این روایت، فرشتهای که مسئول شمارش قطرات باران است - که خود نشان از نظم دقیق حاکم بر جهان آفرینش دارد - از شمارش ثواب صلوات عاجز است.
این میتواند اشاره به این داشته باشد که صلوات، امری فراتر از نظام مادی جهان است و به عالم ملکوت و معنا مربوط میشود. همانگونه که باران، مظهر رحمت الهی در جهان مادی است، صلوات نیز مظهر رحمت الهی در جهان معنوی است.
4.نزدیکترین افراد به پیامبر در قیامت
4-1. تحلیل حدیث نبوی درباره قرب در قیامتپیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در بیان جایگاه صلوات و تأثیر آن در آخرت میفرمایند: "أولَی النّاسِ بِی یَومَ القِیامَۀِ أکْثَرُهُمْ عَلَیَّ صَلاۀً فِی دارِ الدُّنیا" [9].
این بیان نورانی از چند جهت حائز اهمیت است. نخست آنکه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به صراحت اعلام میفرمایند که معیار نزدیکی به ایشان در روز قیامت، تعداد و فراوانی صلوات در دنیا است. این موضوع نشان میدهد که صلوات تنها یک ذکر معمولی نیست، بلکه پلی است برای رسیدن به قرب نبوی.
روز قیامت، روزی است که هر کس به اندازه اعمال و ایمانش به اولیای الهی نزدیک میشود. در این روز که همه به دنبال شفیع و نجاتدهنده میگردند، کسانی که در دنیا با پیوند معنوی با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) زندگی کردهاند، از قرب و نزدیکی ویژهای برخوردار خواهند بود.
این قرب، تنها یک نزدیکی فیزیکی نیست، بلکه به معنای بهرهمندی از شفاعت و رحمت ویژه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است.
4-2. آثار و برکات قرب به پیامبر در قیامت
قرب به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در روز قیامت، دارای آثار و برکات متعددی است. از جمله این برکات میتوان به بهرهمندی از شفاعت کبری، نجات از عذاب، ورود به بهشت با همراهی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و برخورداری از درجات عالی بهشتی اشاره کرد. قرآن کریم در توصیف مقام قرب میفرماید: "وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولَٰئِکَ الْمُقَرَّبُونَ * فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ" [10].
کسانی که در دنیا با صلوات فراوان، خود را به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نزدیک کردهاند، در آخرت نیز از این قرب بهرهمند خواهند شد.
این قرب، پاداش طبیعی همان محبت و ارادتی است که در دنیا با زبان و قلب خویش ابراز کردهاند. همانگونه که در دنیا، کسانی که بیشتر به شخصیتی محبوب توجه و ارادت نشان میدهند، به او نزدیکتر میشوند، در آخرت نیز این قاعده برقرار است.
4-3. رابطه کمیت و کیفیت در صلوات
نکته مهم در این حدیث، تأکید بر "أکْثَرُهُمْ" یعنی کسانی که بیشترین صلوات را فرستادهاند، است. این موضوع نشان میدهد که هم کمیت و هم تداوم در صلوات دارای اهمیت است.
البته باید توجه داشت که کمیت بدون کیفیت نمیتواند کارساز باشد. صلوات زمانی ارزش واقعی خود را پیدا میکند که از دل برآید و با معرفت و محبت همراه باشد.
اما تأکید بر کمیت، نشان از اهمیت استمرار و مداومت در این ذکر مقدس دارد. همانگونه که قطرهقطره جمع گردد، وانگهی دریا شود، صلواتهای پیوسته و مستمر نیز میتواند موجبات قرب به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را فراهم آورد. این موضوع، اهمیت برنامهریزی برای ذکر مستمر صلوات در زندگی روزمره را نشان میدهد.
4-4. صلوات به عنوان سرمایه آخرت
این حدیث شریف به روشنی نشان میدهد که صلوات، سرمایهای برای آخرت است. همانگونه که افراد در دنیا برای آینده خود سرمایهگذاری میکنند، صلوات نیز سرمایهای معنوی برای آخرت محسوب میشود. کسانی که در دنیا بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) صلوات میفرستند، در حقیقت برای خود ذخیره آخرت فراهم میکنند.
قرآن کریم میفرماید: "وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ" [11]. صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز از مصادیق تقوا و زاد و توشه برای آخرت است. این سرمایه معنوی در روزی که هیچ سرمایه مادی کارساز نیست، میتواند نجاتبخش باشد.
5.درود هفتاد هزار فرشته بر گوینده صلوات
5-1. تحلیل روایت نبوی درباره صلوات فرشتگاندر روایتی گرانقدر از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است: "جائَنِی جِبْرِئیِلُ وَقالَ: إنَّه لایُصَلِّی عَلَیْکَ أحَدٌ إلاّ وَیُصَلَّی عَلیهِ سَبعُونَ ألفَ مَلَکٍ وَمَنْ صَلَّی عَلیهِ سَبْعُونَ ألفَ مَلَکٍ، کانَ مِنْ أهلِ الجَنَّۀِ" [12].
این بیان نورانی از چند جهت دارای اهمیت است. نخست آنکه این مژده از سوی جبرئیل امین، فرشته وحی و واسطه بین خدا و پیامبرش، به ایشان ابلاغ شده است. این موضوع نشان از اهمیت والای صلوات در نظام ملکوتی دارد.
وقتی انسانی در زمین، بر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درود میفرستد، این عمل او در آسمانها طنینانداز میشود و هفتاد هزار فرشته به پاسخگویی و درود فرستادن بر او میپردازند.
این پاسخ جمعی فرشتگان، نشان از همراهی عالم ملکوت با این عمل عبادی دارد. این همنوایی زمین و آسمان در صلوات فرستادن، فضایی معنوی ایجاد میکند که برکت آن به زندگی دنیوی و اخروی مۆمن سرایت میکند.
5-2. عدد هفتاد هزار و اسرار آن
عدد هفتاد هزار در این روایت، عددی نمادین و دارای اسرار است. در فرهنگ اسلامی، عدد هفتاد گاهی نشانه کثرت و فراوانی است. اما در اینجا دقیقاً عدد هفتاد هزار ذکر شده که میتواند اشاره به عظمت و گستردگی این پاداش الهی داشته باشد.
این عدد نشان میدهد که پاداش الهی برای صلوات، با معیارهای معمولی قابل سنجش نیست و خداوند به ازای یک صلوات، هفتاد هزار پاسخ ملکوتی قرار داده است.
این موضوع یادآور آیه شریفه قرآن است که میفرماید: "مَن جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا" [13]. اما در مورد صلوات، این ضریب به هفتاد هزار میرسد که نشان از جایگاه ویژه این عمل در پیشگاه الهی دارد. این عدد میتواند نمادی از ابعاد مختلف رحمت الهی باشد که از طریق صلوات بر مۆمن نازل میشود.
5-3. تضمین بهشت برای دریافتکنندگان صلوات ملکوتی
نکته برجسته این روایت، تضمین بهشت برای کسی است که هفتاد هزار فرشته بر او درود میفرستند. این تضمین، نشان از عظمت و ارزش صلوات دارد.
وقتی هفتاد هزار فرشته که موجوداتی پاک و مطیع فرمان خداوند هستند، بر انسانی درود میفرستند، این درودها چونان موجی از نور و طهارت، وجود او را فرا میگیرد و او را شایسته بهشت میسازد.
این موضوع از این جهت نیز حائز اهمیت است که نشان میدهد صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، نه تنها باعث قرب به ایشان میشود، بلکه موجب جلب رحمت خاصه الهی و درود فرشتگان میگردد. این درود فرشتگان، خود مقدمهای برای ورود به بهشت و رستگاری ابدی است.
5-4. پیوند دنیا و آخرت در پرتو صلوات
این روایت به خوبی نشان میدهد که چگونه عملی در دنیا میتواند پیوندی ناگسستنی بین دنیا و آخرت ایجاد کند. وقتی انسانی در دنیا بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) صلوات میفرستد، این عمل او در عالم ملکوت پاسخ داده میشود و نتیجه آن در آخرت به صورت ورود به بهشت تجلی مییابد. این موضوع، اهمیت نیت و عمل در دنیا را برای سرنوشت اخروی نشان میدهد.
صلوات، پلی است بین زمین و آسمان، بین دنیا و آخرت، و بین انسان و ملکوت. این ذکر مقدس، تنها یک عبارت ساده نیست، بلکه کلیدی است برای گشودن درهای رحمت الهی و جلب توجه فرشتگان. همانگونه که قطرهای باران از آسمان نازل میشود و زمین را سیراب میکند، صلوات نیز از زمین برمیخیزد و پاسخ ملکوتی دریافت میکند.
6.نورانیت قبر، صراط و بهشت به برکت صلوات
6-1. تحلیل حدیث نبوی درباره نورانیت صلواتپیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در بیان دیگری از فضیلت صلوات میفرمایند: "أکْثِرُوا الصَّلاۀَ عَلَیَّ فَإنَّ الصَّلاۀَ عَلَیَّ نُورٌ فِی القَبرِ، وَنورٌ عَلَی الصِّراطِ، وَنورٌ فِی الجَنَّۀِ" [14].
این بیان نورانی از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) به روشنی نشان میدهد که صلوات تنها یک ذکر معمولی نیست، بلکه نوری است که در سه مرحله مهم از مراحل آخرت - قبر، صراط و بهشت - راهنمای مۆمن خواهد بود.
نور در فرهنگ اسلامی، نماد هدایت، پاکی، امنیت و روشنایی است. در مقابل، تاریکی نماد گمراهی، پلیدی، ترس و ضلالت است. وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) صلوات را نور میخوانند، به این معناست که این ذکر مقدس میتواند در موقعیتهای دشوار و تاریک آخرت، روشنیبخش راه مۆمن باشد.
این نورانیت، نتیجه همان محبت و ارادتی است که مۆمن در دنیا نسبت به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در قلب خود پرورانده و با زبانش ابراز کرده است.
6-2. نورانیت قبر به برکت صلوات
قبر، اولین منزل از منازل آخرت است که هر انسانی باید از آن بگذرد. در این منزل، انسان با حوادث و مسائل مختلفی روبرو میشود که از جمله آنها سۆالات نکیر و منکر، فشار قبر و تنهایی و تاریکی قبر است. صلوات به عنوان نوری در قبر، این تاریکیها را از بین میبرد و مۆمن را در پاسخگویی به سۆالات یاری میرساند.
این نورانیت باعث میشود که مۆمن در قبر احساس امنیت و آرامش کند و از عذاب قبر در امان بماند. همانگونه که چراغی در شب تاریک، راه را روشن میکند و ترس را از دل میزداید، نور صلوات نیز در تاریکی قبر، دل مۆمن را روشن و آرام میسازد.
این موضوع نشان میدهد که سرمایهای که انسان در دنیا برای قبر خود فراهم میکند، همان اعمال صالح و از جمله صلوات است.
6-3. نورانیت صراط به برکت صلوات
صراط، پلی است که بر روی دوزخ کشیده شده و همه باید از آن عبور کنند. قرآن کریم میفرماید: "وَإِن مِّنکُمْ إِلَّا وَارِدُهَا کَانَ عَلَى رَبِّکَ حَتْمًا مَّقْضِیًّا" [15]. عبور از این پل، برای افراد بر اساس اعمالشان، آسان یا دشوار است. صلوات به عنوان نوری بر صراط، راه عبور را برای مۆمن روشن و آسان میسازد.
این نورانیت باعث میشود که مۆمن با اطمینان و سرعت از صراط عبور کند و از افتادن در دوزخ در امان بماند. هر چه نور صلوات در دنیا بیشتر باشد، این نورانیت در صراط نیز بیشتر خواهد بود و عبور، سریعتر و آسانتر صورت خواهد گرفت. این موضوع اهمیت مداومت در صلوات را نشان میدهد.
6-4. نورانیت بهشت به برکت صلوات
بهشت، جایگاه نهایی سعادتمندان است که دارای درجات و مراتب مختلفی است. صلوات به عنوان نوری در بهشت، باعث میشود که مۆمن در درجات بالاتری از بهشت قرار گیرد و از نعمتهای بیشتری بهرهمند شود. این نورانیت، هم در خود بهشت و هم در مسیر رسیدن به آن، همراه مۆمن خواهد بود.
نور صلوات در بهشت، میتواند به صورتهای مختلفی تجلی یابد: روشنایی در قصرهای بهشتی، درخشندگی در صورت بهشتیان، تابندگی در مسیرهای بهشت و ... . این نورانیت، نتیجه طبیعی همان نوری است که مۆمن در دنیا با صلوات فرستادن در قلب خود ایجاد کرده است.
7.آثار دنیوی و اخروی صلوات
7-1. تحلیل روایت نبوی درباره نقش صلوات در استجابت دعاپیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در بیانی ژرف درباره آثار صلوات میفرمایند: "صَلاتُکُم عَلَیَّ مُجَوِّزَۀٌ لِدُعاءِکُم، وَمَرْضاۀٌ لِرَبِّکُم، وَزَکاتٌ لأعمالکم" [16].
این کلام نورانی به سه اثر مهم صلوات اشاره میفرمایند که اولین آنها "مجوزة لدعائکم" یعنی موجب اجابت دعا شدن است. وقتی صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مقدمه دعا قرار میگیرد، گویی کلیدی میشود برای گشودن درهای استجابت.
این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که نشان میدهد صلوات، نه تنها خود عملی پرثواب است، بلکه زمینهساز قبولی سایر اعمال و از جمله دعا میشود.
در فرهنگ اسلامی، دعا سلاح مۆمن و عبادت محسوب میشود. اما گاهی دعاها به دلایل مختلف مستجاب نمیشوند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در این روایت راهکاری برای استجابت دعا ارائه میفرمایند و آن، صلوات فرستادن بر ایشان است.
این موضوع نشان میدهد که صلوات میتواند مانعزدا باشد و موانع استجابت دعا را از بین ببرد. وقتی مۆمنی با صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به درگاه الهی تقرب میجوید، گویی خود را شایسته دریافت عنایت الهی میسازد.
7-2. صلوات وسیله جلب رضایت پروردگار
دومین اثر صلوات که در این روایت به آن اشاره شده، "مرضاة لربکم" یعنی موجب خشنودی پروردگار است. این موضوع از بالاترین اهمیت برخوردار است، زیرا رضایت الهی، غایت نهایی همه عبادات و اعمال صالح است.
قرآن کریم میفرماید: "وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللَّهِ أَکْبَرُ" [17]. وقتی صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) باعث جلب رضایت خداوند میشود، این نشان از جایگاه ویژه این ذکر مقدس در پیشگاه الهی دارد.
خشنودی خداوند از صلوات را میتوان از چند جهت تحلیل کرد: نخست آنکه صلوات، ابراز محبت و ارادت به محبوب خداوند است. وقتی مۆمنی به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ابراز محبت میکند، این محبت مورد پسند خداوند قرار میگیرد.
دیگر آنکه صلوات، پیروی از فرمان الهی است، زیرا خداوند در قرآن دستور به صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) داده است. همچنین، صلوات نشانه شناخت و مقام رسالت است که این نیز مورد رضایت خداوند است.
7-3. صلوات عامل پاکی و رشد اعمال
سومین اثر صلوات که در این روایت به آن اشاره شده، "زکات لأعمالکم" یعنی باعث پاکی و رشد اعمال میشود. زکات در لغت به معنای رشد و طهارت است.
صلوات همانگونه که باعث رشد مالی در زکات اموال میشود، باعث رشد و پاکی اعمال نیز میگردد. این موضوع نشان میدهد که صلوات میتواند بر سایر اعمال انسان تأثیر بگذارد و آنها را از آلودگیها پاک سازد.
اعمال انسان ممکن است به دلایل مختلفی از جمله ریا، عدم اخلاص، یا همراهی با گناه، دچار نقص و آلودگی شوند. صلوات میتواند این نقایص را جبران و آلودگیها را زدوده کند. همانگونه که آب، جسم را پاک میکند، صلوات نیز روح و اعمال را پاک میسازد. این تأثیر صلوات بر سایر اعمال، نشان از جامعیت و فراگیری این ذکر مقدس دارد.
7-4. پیوند سه گانه آثار صلوات
این سه اثر صلوات - استجابت دعا، رضایت خداوند و پاکی اعمال - با یکدیگر ارتباط عمیقی دارند. وقتی دعای انسان مستجاب شود، این باعث افزایش ایمان و تقرب به خداوند میگردد. وقتی رضایت خداوند جلب شود، این آرامش و اطمینان قلبی را به همراه دارد.
و وقتی اعمال پاک و رشد یابند، این زمینهساز قبولی بیشتر اعمال و تقرب افزونتر به خداوند میشود. بنابراین، صلوات چرخهای ایجاد میکند که هریک از این آثار، تقویتکننده دیگری است.
8.صلوات؛ زینت بخش دعا
8-1. تحلیل حدیث نبوی درباره جایگاه صلوات در دعاامام صادق (علیه السلام) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت میکنند که فرمودند: "إجْعَلوُنِی فِی أوّلِ الدُّعاءِ وَ فِی آخِرِهِ وَ فِی وَسَطِهِ" [18]. این بیان نورانی از چند جهت حائز اهمیت است.
نخست آنکه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به صراحت جایگاه خود را در فرآیند دعا مشخص میفرمایند: ابتدا، وسط و انتهای دعا. این موضوع نشان میدهد که صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) باید در تمام مراحل دعا حضور داشته باشد، نه تنها به عنوان یک عمل مستقل، بلکه به عنوان جزء لاینفک هر دعایی.
این دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را میتوان به زیبایی یک نقاشی تشبیه کرد که قاب و حاشیه آن نیز به اندازه خود نقاشی اهمیت دارد. صلوات در ابتدای دعا، همچون مقدمهای است که دعا را آراسته میسازد.
در وسط دعا، همانند نگینی است که در میان رشتههای دعا میدرخشد. و در پایان دعا، همچون مهر تأییدی است که بر صحت و قبولی دعا زده میشود. این جایگاه سهگانه نشان از اهمیت جامع صلوات در فرآیند عبادت و مناجات با خداوند دارد.
8-2. فلسفه صلوات در ابتدای دعا
صلوات در ابتدای دعا، حکمتهای متعددی دارد. نخست آنکه این عمل، باعث تقرب به خداوند میشود، زیرا صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خود عبادتی است که مورد رضایت الهی است.
دیگر آنکه صلوات در ابتدای دعا، نوعی تقدیم هدیه به محضر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است که این خود میتواند زمینهساز شفاعت ایشان را فراهم آورد. همچنین، صلوات در آغاز دعا، باعث میشود که دل برای مناجات با خداوند آماده شود و حال عبادت در انسان ایجاد گردد.
قرآن کریم میفرماید: "وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ" [19]. صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یکی از بهترین وسایل تقرب به خداوند است.
وقتی مۆمن در ابتدای دعا از این وسیله استفاده میکند، در حقیقت خود را برای پذیرش اجابت آماده میسازد. این موضوع نشان میدهد که صلوات نه تنها ذکری مستقل، بلکه مقدمهای برای سایر عبادات نیز هست.
8-3. جایگاه صلوات در وسط دعا
اما صلوات در وسط دعا نیز دارای حکمتهای ویژهای است. هنگامی که دعا طولانی میشود و انسان مشغول مناجات با پروردگار است، گاهی ممکن است حال عبادت کاهش یابد یا توجه انسان پراکنده شود.
صلوات در میان دعا، میتواند باعث تجدید حال و احیای روحیه عبادت شود. همچنین، صلوات در وسط دعا، باعث تداوم ارتباط با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) میشود و دعا را از حالت یکطرفه خارج میسازد.
این کار باعث میشود که دعا، هم به درگاه خداوند باشد و هم با یاد و محبت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) همراه گردد. چنین دعایی از جامعیت بیشتری برخوردار است و هم جنبه عبودیت دارد و هم جنبه محبت به اولیای الهی. این ترکیب، دعا را به اوج کمال خود نزدیک میسازد.
8-4. اهمیت صلوات در پایان دعا
صلوات در پایان دعا نیز دارای اهمیت ویژهای است. این کار باعث میشود که دعا با ذکر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ختم شود و به اصطلاح، مهر تأییدی بر آن زده شود.
همچنین، صلوات در پایان دعا، نوعی تشکر از خداوند برای توفیق دعا کردن است و بیانگر این حقیقت که همه چیز حتی توفیق عبادت، به برکت وجود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است.
این موضوع نشان میدهد که صلوات باید همواره همراه دعا باشد، از آغاز تا انجام. همانگونه که نماز با سلام بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پایان مییابد، سایر دعاها نیز بهتر است با صلوات به پایان برسند. این همراهی دائمی صلوات با دعا، نشان از پیوند ناگسستنی بین عبادت خداوند و محبت به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دارد.
9.فضیلت صلوات در شب و روز جمعه
9-1. تحلیل روایت امام صادق (علیه السلام) درباره فرشتگان ویژهامام صادق (علیه السلام) در بیان عظمت صلوات در ایام خاص میفرمایند: "إذا کانَتْ عَشِیَّةُ الخَمیِسِ وَلیَلةُ الجُمُعَةِ نَزَلَتْ مَلائِکَةٌ مِن السَّماءِ مَعها أقلامُ الذَّهَبِ وَصُحُفُ الفِضِّةِ، لایَکتُبونَ (عَشِیَّةَ الخَمیِسِ وََلیَلَةَ الجُمعَةِ إلی أنْ تَغیِبَ الشَّمسُ) إلاّ الصَّلاةََ عَلی النَّبِیِّ وَآلِهِ" [20].
این بیان نورانی از چند جهت دارای اهمیت است. نخست آنکه اشاره به زمان خاصی دارد - از عصر پنجشنبه تا غروب آفتاب روز جمعه - که فرشتگان ویژهای با قلمهای طلا و صحیفههای نقره از آسمان نازل میشوند.
این فرشتگان، مأموریت ویژهای دارند و آن ثبت صلوات بر پیامبر و خاندان پاکش است. اینکه قلمها از طلا و صحیفهها از نقره است، نشان از شرافت و ارزش والای این عمل در پیشگاه الهی دارد.
در دیگر ایام، فرشتگان معمولی با ابزار معمولی اعمال را ثبت میکنند، اما در این زمان خاص، هم فرشتگان ویژهاند و هم ابزار ثبت، از جنس طلا و نقره است. این موضوع به خوبی نشان میدهد که صلوات در این اوقات، از چه جایگاه رفیعی برخوردار است.
9-2. فلسطه زمانشناسی در فضیلت صلوات
این روایت به دو زمان مهم اشاره دارد: عصر پنجشنبه و شب جمعه. در فرهنگ اسلامی، شب جمعه از شبهای مقدس و دارای فضیلت است. اما اینکه چرا از عصر پنجشنبه این فضیلت شروع میشود، میتواند دلایل متعددی داشته باشد.
یکی از دلایل ممکن است این باشد که در واقع، شب جمعه از غروب پنجشنبه شروع میشود. دیگر آنکه این زمانشناسی نشان از گستردگی رحمت الهی دارد که از عصر پنجشنبه تا غروب جمعه ادامه دارد.
همچنین، این زمانبندی ممکن است اشاره به این داشته باشد که مۆمنان باید از عصر پنجشنبه خود را برای شب جمعه آماده کنند و با ذکر صلوات، روح و جان خود را برای دریافت برکات شب جمعه مهیا سازند. این موضوع، اهمیت و آمادگی برای عبادت در اوقات خاص را نشان میدهد.
9-3. انحصار ثبت اعمال به صلوات
نکته بسیار مهم در این روایت، این است که فرشتگان در این زمان خاص، "لا یکتبون الا الصلاة علی النبی و آله" - جز صلوات بر پیامبر و خاندانش چیزی نمینویسند.
این انحصار، نشان از اولویت و اهمیت فوقالعاده صلوات در این اوقات دارد. البته این به معنای بیاهمیت بودن سایر اعمال نیست، بلکه نشان میدهد که صلوات در این زمان، از چنان ارزشی برخوردار است که گویی تنها عمل است.
این موضوع را میتوان به ضیافتی تشبیه کرد که در آن، تنها غذای خاصی سرو میشود. در این ضیافت الهی که از عصر پنجشنبه تا غروب جمعه برپا است، صلوات، غذای روحانی است که فرشتگان مأمور ثبت و ضبط آن هستند. این تشبیه به خوبی نشان میدهد که چگونه خداوند برای برخی اعمال در برخی اوقات، اهمیت ویژهای قائل است.
9-4. پیوند صلوات با نظام ملکوتی
این روایت به خوبی نشان میدهد که صلوات، تنها یک عمل فردی و شخصی نیست، بلکه دارای ابعاد ملکوتی و جهانی است. وقتی مۆمنی در زمین بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) صلوات میفرستد، این عمل او در آسمانها طنینانداز میشود و فرشتگان ویژهای با ابزار ویژه، به ثبت آن میپردازند. این موضوع، پیوند ناگسستنی بین عالم ملکوت و عالم ماده را نشان میدهد.
همچنین، این روایت بیانگر این حقیقت است که نظام آفرینش، بر اساس محبت به پیامبر و خاندانش (علیهم السلام) استوار است. همانگونه که در شب معراج، ثواب صلوات قابل شمارش نبود، در اینجا نیز میبینیم که برای ثبت صلوات در اوقات خاص، نظام ویژهای در نظر گرفته شده است. این موضوع به مۆمنان میآموزد که صلوات را تنها یک ذکر ساده ندانند، بلکه آن را کلیدی برای ارتباط با عالم ملکوت بدانند.
10.شرط استجابت دعا: صلوات بر محمد و آل محمد
10-1. تحلیل روایت معصومین (علیهم السلام) درباره حجاب دعادر روایتی گرانقدر از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، امیرالمؤمنین (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: "کُلُّ دُعاءٍ (یُدْعیِ اللهَ عَزَّوَجَلَّ بهِ) مَحجُوبٌ عَن السَّماءِ حَتیّ یُصَلِّی علی مُحمَّدٍ وَآلِ مُحمَّدٍ" [21].
این بیان نورانی از چند جهت دارای اهمیت فوقالعاده است. نخست آنکه این روایت از سه تن از بزرگترین معصومین نقل شده که نشان از تأکید و اصرار آنان بر این مسئله دارد.
دیگر آنکه به صراحت اعلام میدارد که هر دعایی - بدون استثنا - تا زمانی که با صلوات بر محمد و آل محمد همراه نباشد، از رسیدن به آسمان و استجابت محروم خواهد ماند.
این مفهوم "حجاب" که در روایت به کار رفته، بسیار قابل تأمل است. حجاب به معنای مانع و پرده است. یعنی دعایی که بدون صلوات باشد، حتی به آسمان هم نمیرسد، چه برسد که مستجاب شود.
این حجاب، مانعی نامرئی است که تنها با ذکر صلوات میتوان آن را کنار زد. این موضوع نشان میدهد که صلوات، نه تنها یک عمل مستحب، بلکه شرط لازم برای قبولی هر دعایی است.
10-2. فلسفه ارتباط صلوات با استجابت دعا
اما چرا صلوات چنین نقش کلیدی در استجابت دعا دارد؟ این سؤالی است که پاسخ آن را میتوان در چند محور جستجو کرد. نخست آنکه صلوات، نوعی ادب و احترام به مقام رسالت است.
وقتی بندهای میخواهد با پروردگار خود راز و نیاز کند، ابتدا باید به محبوب خداوند ابراز ارادت کند. این ادب، زمینهساز قبولی دعا میشود. دیگر آنکه صلوات، خود نوعی عبادت و تقرب به خداوند است. وقتی دعا با عبادتی مانند صلوات همراه شود، ارزش و اعتبار بیشتری پیدا میکند.
همچنین، صلوات باعث میشود که دعا با برکت وجود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) همراه شود. این همراهی، گویی دعا را در پناه آنان قرار میدهد و از آسیبها و موانع مصون میدارد. این موضوع نشان میدهد که صلوات، تنها یک ذکر زبانی نیست، بلکه کلیدی است برای گشودن درهای رحمت الهی.
10-3. پیامدهای عملی این روایت در زندگی مۆمن
این روایت دارای پیامدهای عملی مهمی در زندگی هر مۆمن است. نخست آنکه به ما میآموزد هیچگاه دعا را بدون صلوات آغاز نکنیم. این کار باید به صورت یک عادت همیشگی درآید. دیگر آنکه اهمیت صلوات را در نظام عبادات به ما نشان میدهد. گاهی ممکن است مۆمنی ساعتها به دعا و مناجات بپردازد، اما اگر این دعا با صلوات همراه نباشد، ممکن است به نتیجه نرسد.
همچنین، این روایت به ما میآموزد که برای ارتباط با خداوند، باید از مسیر صحیح آن عبور کنیم. همانگونه که برای ورود به خانهای باید از در اصلی آن وارد شد، برای ارتباط با خداوند نیز باید از مسیر محبت به پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) گذر کرد. این مسیر، نه تنها ما را به هدف میرساند، بلکه باعث افزایش برکت و ارزش عمل ما میشود.
10-4. صلوات به عنوان پل ارتباطی بین زمین و آسمان
این روایت به خوبی نشان میدهد که صلوات، پل ارتباطی بین زمین و آسمان است. دعاهایی که از زمین برمیخیزند، برای رسیدن به آسمان نیاز به پلی دارند که این پل، همان صلوات بر محمد و آل محمد است. بدون این پل، دعاها در میانه راه متوقف میمانند و به مقصد نمیرسند.
این مفهوم را میتوان به سیستم ارتباطی پیشرفتهای تشبیه کرد که برای برقراری ارتباط، نیاز به کد یا رمز خاصی دارد. صلوات، همان کد دسترسی است که دعا را به آسمان متصل میسازد.
این تشبیه به خوبی نشان میدهد که چرا بدون صلوات، دعا محجوب میماند و به آسمان نمیرسد. از سوی دیگر، این پل ارتباطی نه تنها برای صعود دعاها لازم است، بلکه برای نزول رحمت و برکت الهی نیز ضروری میباشد. هنگامی که دعا با صلوات همراه شود، نه تنها به آسمان میرسد، بلکه پاسخ آن نیز با سرعت و سهولت بیشتری نازل میگردد.
پی نوشت ها:
[1] بحار الأنوار، جلد ۹۱، صفحه ۴۹[2] سوره احزاب، آیه ۵۶
[3] وسائل الشیعة، جلد ۷، صفحه ۱۹۴
[4] بحار الانوار، جلد 22، صفحه 284
[5] سوره انسان، آیات 8-9
[6] سوره شوری، آیه 23
[7] مستدرک وسائل الشیعه، جلد 5، صفحه 356
[8] سوره زلزله، آیات 7-8
[9] جامع الأخبار، صفحه 154
[10] سوره واقعه، آیات 10-12
[11] سوره بقره، آیه 197
[12] مستدرک وسائل الشیعه، جلد 5، صفحه 335
[13] سوره انعام، آیه 160
[14] جامع أحادیث الشیعه، جلد 15، صفحه 469
[15] سوره مریم، آیه 71
[16] مستدرک وسائل الشیعه، جلد 5، صفحات 224، 225 و 329
[17] سوره توبه، آیه 72
[18] اصول کافی، جلد 2، صفحه 493
[19] سوره مائده، آیه 35
[20] اصول کافی، جلد 2، صفحه 493
[21] ثواب الأعمال، صفحه 155
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
