رعد و برق از نگاه ابن سينا
نويسنده:مهدي دانشيار و لاله اسلامي راد
چکيده
در اين رساله ابن سينا نخست به علل پيدايش رعد اشاره مي کند و آنگاه دلايل پيدايش برق را مطرح مي نمايد. سرانجام شرايط ايجاد آنها را با هم توضيح مي دهد.
کليد واژه ها ابن سينا، رعد، برق، صاعقه، سرعت نور، سرعت صوت.
مقاله اي که اينک از نظر خوانندگان مي گذرد. رعد و برق را از نظر ابن سينا مورد بحث قرار مي دهد.
در اينجا بايد يادآور شد که نظريات فيلسوف بزرگ ايراني دربارة اين پديدة آسماني هيچگونه پشتوانه علمي ندارد و با اکتشافات علمي روز نمي خواند. تنها مطلب درست آن همانا تقدم برق بر رعد است؛ که آن هم با همه اهميت آن بر پيشينيان پوشيده نبوده است.
البته ايرادي که بر مطالب ابن سينا وارد است، اين نيست که چرا وي نتوانسته پرده از راز رعد و برق برگيرد، بلکه اشکال در آن است که مطالبش از حدس و گمان فراتر نمي رود. آن روش دقيق علمي که در آثار نورشناسي دانشمند معاصرش ابن هيثم دربارة پديده هاي مشابه به ويژه نور ماه مشهود است در اين اثر يافت نمي شود.
همانگونه که مي دانيم اين روش علمي است که دانشمندان را در کشف پديده هاي طبيعت راهبر مي باشد. روش علمي نيز مبتني بر تجربيات آزمايشگاهي است. تا بدينوسيله حدس يا هيپوتز به يک نظريه علمي تبديل شود. نظرياتي که ما در رسالة خلاء فارابي و نيز مقالة ضوءالقمر ابن هيثم شاهد آن هستيم.
البته بايد يادآور شد که ابن سينا برخلاف ابن هيثم و يا بيروني يک دانشمند تجربي نيست، بلکه فيلسوف ذهن گراي مشائي است که با روش استقرا چندان ميانه اي ندارد.
به هر حال اهميت رسالة ابن سينا دربارة رعد و برق تنها در آن است که وي عقايد مردم زمانش را در اين باره بازگو مي کند و ما با خواندن اين مطالب متوجه مي شويم که علم براي رسيدن به شکل کنوني آن چه مراحل دشواري را گذرانده است.
تحليل رساله ابن سينا
ابن سينا در رسالة خود نخست علل رعد و سپس عوامل برق را برمي شمارد.
1ـ علل پيدايش رعد
1ـ1ـ برخورد دو ابرِ توخالي
1ـ2ـ برخورد «باد» و «ابر»
1ـ3ـ افتادن جسمي داغ و آتشين در داخل ابري سرد
2ـ علل پيدايش برق
2ـ1ـ برخورد ناگهاني دو «ابرِ بزرگ»
2ـ2ـ اصطکاک تدريجي دو «ابر»
شايد درون ابرها نيز چنين کاري صورت گيرد. يعني آتش ذخيره شده در آنها به هنگام برخورد با يکديگر دفع شده و برق را به وجود آورند.
پس از اين توضيحات فيلسوف رعد و برق را در آن واحد نيز شرح مي دهد و در بيان مقايسه سرعت اين دو مي نويسد: «در بيان آنکه چرا برق زودتر از رعد درک مي شود بايد گفت که اين عمل از مشاهده شخصي که از فاصله اي دور ضربه اي توليد مي کند، قابل توجيه است ما نخست اين شخص را مي بينيم آنگاه صداي ضربه را مي شنويم».
اينها نکات برجسته رسالة ابن سينا دربارة رعد و برق بودند. نکاتي که جز بيشتر بودن سرعت برق بر سرعت رعد فاقد هرگونه پشتوانه علمي اند.
بايد تا قرن هجدهم ميلادي يعني زمان بنجامين فرانکلين صبر نمود تا پرده از راز اين پديده آسماني برگرفته شود. در آن زمان است که رعد و برق نتيجة يک تخليه الکتريکي ابرها معرفي مي گردد.
پی نوشت ها :
*مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظيم
