جلدهاي ماندگار براي آيات جاودان

يکي از هنرهايي که در اوايل اسلام معمول شد و مانند خوشنويسي ارتباط تنگاتنگي با توليد نسخه هاي نفيس قرآني دارد، هنر جلدسازي است. چنين به نظر مي رسد که چون محافظت قرآن را هر مسلمان برخود واجب مي دانسته است، از اين رو معتقدان تا آنجا که ميسر بوده در حفظ کلام خدا مي کوشيدند و تدريجاً در تهيه و تزئين جلد هم کوشش زيادي به عمل آمده است. جلد در لغت به معناي پوست و در اصطلاح نسخه شناسي به سخت ترين و مقاوم ترين جزء از اجزاي کتاب اطلاق مي شود و آن پوششي است که کتاب را از جانب آغاز و انجام و عطف در بر مي گيرد. جلد در واقع محافظ تکيه گاه کتاب تلقي مي شود و استحکام کتاب به قوام آن بستگي دارد به همين جهت است که در گونه هاي فارسي شرقي (افغانستان و شبه قاره هند)معادل فارسي آن پشتي انتخاب شده است . هر جلد از دو بخش اصلي تشکيل مي شود که به عربي «طبله » يا «دفته»-در مجموع به صورت مثني، يعني دفتين -ناميده مي شود . دفته روي و عطف و در دفته پشت ،لبه اي هم تعبيه مي شده و اين لبه که در عربي لسان خوانده مي شود، تا مي خورده و مانند عطف، لبه مقابل عطف را مي پوشانيده و بر دفته روي منطبق مي شده و به اين صورت، قسمت مقابل عطف هم از عوارض بيروني محفوظ مي مانده است. تاريخ جلد کتاب بي گمان عمري همسان با خود کتاب دارد که به صورت صفحه هاي مرتب و متوالي فراهم مي آمده است. در جهان اسلام نيز از نخستين سال هاي خلافت، جلد کتاب شناخته شده بوده است.
در ايران اسلامي بي گمان فن جلد سازي پا به پاي ديگر زمينه هاي کتاب پردازي و نسخه آرايي پيش رفته است. اين باديس در «عمده الکتاب» از ابزار صحافان و جلد سازان خراسان ياد کرده که خود نشان از رونق و شهرت فن تجليد خراسانيان در جهان اسلام در سده پنجم هجري دارد. رشيد الدين فضل الله همداني هم که جلد سازان ربع رشيدي را به ساختن جلدهاي استوار و محکم سفارش مي کند، از اهميت و رواج صنعت جلد سازي در ايران حکايت دارد. با اين همه، امروزه از جلدهاي مجلدان ايراني که پيش از سده هشتم قمري ساخته و پرداخته شده باشند و چگونگي صنعت جلد سازي ايراني را نشان دهند، چيز زيادي در دست نيست.
آنچه مسلم مي نمايند اين است که در ميان جلدسازان ايراني، هم ساختن جلدهاي چوبي که دفتين آنها از چوب سرو ساخته مي شده و هم جلدهاي چرمي معمول بوده است. دو نمونه از جلدهاي بازمانده ايراني از نسخه هاي قرآن که در نيمه نخست سده هشتم قمري فراهم شده حاکي از آن هستند که پيش از قرن نهم جلدهاي مشهور به ضربي يا مشته اي در ميان صحافان ايراني شناخته شده بوده است اما رونق جلدسازي در کتاب پردازي ايراني به قرن نهم مي رسد . در اين دوره که حرفه اي به نام مجلدي در مرکز حکومت تيموريان -يعني هرات-مرسوم بوده و در عصر تيموري به آن توجه شده، صنعت صحافي رواج گسترده و وسيعي داشته است.
* محل کتابت اين قرآن نفيس که جلد چرمي آن را در تصوير مشاهده مي کنيد، شهر آلپو است و مربوط به سال 895قمري جلد چرمي آن قهوه اي مراکشي با شمسه و لچکي برجسته است . اين نقوش به رنگ طلايي و مزين به نقش طوماري گل و دندان موشي هستند.

* جلدي مربوط به قسمت ششم و سيزدهم از يک قرآن 30قسمتي عثماني و مربوط به حدود سال هاي 905-855قمري که از چرم مراکشي قهوه اي ساخته شده است. جلد قسمت ششم با شمسه هاي طلايي در مزکز تزئين شده در اين قسمت همچنين به وسيله رنگ طلايي و يراق کاري تسمه اي در هم بافت ايجاد شده است.

* يک قرآن تک جلدي ايراني متعلق به سال 972قمري است که کتابت آن توسط يکي از نوادگان دانشمند معروف ايراني، خواجه نصير الدين طوسي انجام گرفته است. جلد اين قرآن از چرم سياه مراکشي و داراي کتيبه هايي است که به وسيله انگ ايجاد شده و از چرم زرکوب است.

* جلد اين قرآن نفيس که مربوط به سده دهم قمري در شيراز يا قزوين است، با با طلا رنگ آميزي شده و نقوش تزئيني آن هم به صورت فرورفته شکل گرفته اند. اين نقوش عبارتند از زمينه اصلي با ترنجي همراه با آويزه در مزکز و طرح دندان موشي و نقوش اسليمي به صورت سرتاسري.

* جلد و لب برگردان يک قرآن تک جلدي مربوط به سال 959قمري را نشان مي دهد که با رنگ هاي طلايي و آبي زينت يافته است. زمينه هاي اصلي و حاشيه داخلي به صورت فرورفته و ترنج ها، لچکي و حاشيه بيروني با مليله کاري برکاغذ ايجا شده اند.

* اين تصوير هم قسمت عطف و آستر بدرقه قرآن پيشين را نشان مي دهد که حدفاصل فضاهاي ايجاد شده در حاشيه دروني آن، با نقطه هاي طلايي به شکل هرم و زوائد طلايي رنگ مشخص شده است. در راستاي اين عطف دو رديف نقش برگ ساز نقش بسته است که نشان مي دهد زرکوبي و نقوش طلايي تذهيبي در دوران عثماني به دستنوشته افزوده شده است.

* قسمتي از زبانه و پوشه جلدي از يک قرآن تک جلدي و مربوط به حدود سال هاي 957-931قمري را نشان مي دهد که به احتمال فراوان جلدي ترميم شده در سده دهم است . در زبانه جلد، آيه 79سوره واقعه ديده مي شود . تمامي اينها به رنگ طلايي در آمده اند و جلد به پوشه اي آراسته به نقش برگ «ساز »و گل رز متصل شده است.

* يک قرآن ايراني و تک جلدي متعلق به حدود سال هاي 1009-957قمري که ياد آور آثاري است که در نيمه دوم سده دهم قمري در ايران کتابت مي شدند. جلد آن از چرم مراکشي سياه رنگ با ترنج و لچکي هاي فرورفته و زمينه اي طلايي است که به زيبايي با نقش گل هاي طلايي زينت يافته است (تصوير شماره 2).

* جلد سياه رنگ و چرمي اي که مشاهده مي شود مربوط به قرآني نفيس و يکي از زيباترين قرآن هاي عصر صفوي است که به گفته پژوهشگران در زمره دارايي هاي شاه طهماسب، پادشاه ه ايران در آن زمان بوده است اين جلد داراي کتيبه اي مزين به ترنج و آويز است .

منبع:نشريه ضميمه آيه آبان ماه 88