فرش ایران، تارهنر به پود رنج

دستانش به سرعت در پشت دار قالی حرکت می کند. دقت می کنم تا حرکت دستانش را تشخیص دهم اما نمی توانم. دست های پینه بسته و هنرمندش به سرعت گره ها را یکی بعد از دیگری می زند. خم شده روی دار قالی زمینی، گاهی به این ور و آن ورمی رود. زیبا ۲۰ سال است که قالی می بافد. او از عشایر کرمان است که در ایل شان فقط زنان و دختران قالی می بافند.
زیبا از مادرش قالیبافی را آموخت اما هنوز به دختر خود نیاموخته است زیرا که ترجیح می دهد فعلاً او درس بخواند و بعد در مواقع بیکاری جاجیم بافی را شروع کند.
دسته کوب را روی تار و پود قالی فرو می آورد تا رج بعد را ببافد. زیبا به همراه زنان ایلش در ییلاق و قشلاق قالی، جاجیم، گلیم و... می بافند تا کمک خرجی برای خانواده های شان باشند. هر چند که این در آمد تنها برای زندگی در ایل برای شان کافی است و آنها نمی توانند حتی در شهر کرمان به صورت دائم زندگی کنند.
هنرمندان بسیاری در جای جای ایران از قبیل بافنده، طراح، رنگرز و... دست به دست هم می دهند تا معروف ترین هنر دستی ایران در سطح جهان فرش باشد. جعفر پاکدشت بافنده، طراح و رنگرز، فرش را هم هنر، هم صنعت و هم اقتصاد می داند و ادامه می دهد: متاسفانه در دهه های اخیر کتاب های چاپ شده در مورد فرش ایران و طراحی و بافت آن راه خارج را پیدا کرده و کشور های دیگر همان طرح ها را با همان بافت کپی می کنند.
هر چند که فرش ایران قابل تشخیص برای خبرگان این هنر است اما به دلیل قیمت بسیار کم فرش های کپی شده و عدم تشخیص توسط خارجیان به اسم فرش ایران فروخته می شود.پاکدشت از کارهای مفید در این زمینه می گوید: خوشبختانه طراحی فرش به صورت تخصصی و علمی در دانشگاه ها تدریس می شود و طرح های جدید توسط وزارت بازرگانی در کتابخانه ملی ثبت می شود که این می تواند از کپی شدن طرح های جدید جلوگیری کند.
او فرش ماشینی را سرد و بی روح می داند و می افزاید: با زندگی روی فرش دستبافت گرمای آن در زمستان و سرمایش را در تابستان حس می کنیم.
در روزگاری نه چندان دور صادرات فرش ایران رتبه اول در دنیا را به خود اختصاص می داد. در حالی که امروزه به سختی می تواند در کنار ۱۰ کالای اول صادراتی باشد. فرش ۶/۱ درصد از کل صادرات غیرنفتی دو ماه نخست امسال را به خود اختصاص داده و در رتبه بندی اداره گمرک به جایگاه نهم تنزل پیدا کرده است.از سال ۷۸ تاکنون صادرات فرش کاهش شدیدی داشته است، در حالی که در یک دهه قبل صادرات فرش یک سوم صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص می داد. طبق آمار در سال ۷۴ بیش از یک میلیارد و ۶۷۰ میلیون دلار سهم صادرات فرش ایران بوده که این رقم معادل ۳۱ درصد از صادرات غیرنفتی کشور بوده است.
اما از سال ۷۹ تاکنون روند نزولی صادرات فرش کشور ثابت بوده و همچنان ادامه دارد. چین، هند و پاکستان در تولید صادرات فرش با ایران رقابتی تنگاتنگ دارند. درحالی که در سال ۸۵ بیش از ۵/۱۲ درصد در صادرات فرش با کاهش مواجه شده است، هند ۸/۲۵ درصد و پاکستان ۳/۲۳ درصد رشد صادراتی داشته اند.هر چند که از لحاظ کیفیت همچنان هیچ کدام از کشورها نتوانسته اند جایگاه ایران را تصرف کنند. هم اکنون فرش دستبافت ایران به ۱۰۰ کشور جهان صادر می شود که بیشترین حجم صادرات به کشورهای امریکا، آلمان، ایتالیا، فرانسه و سوئیس تعلق دارد اما عدم وجود تبلیغات مناسب، سهم فرش دستبافت ایرانی را در بازارهای جهانی کاهش داده است.
کارشناسان معتقدند، فرش دستبافت از مشخص نبودن هویت ایرانی در برابر فرش های جعلی رقبای ایران رنج می برد و بیش از این توان کاهش صادرات را ندارد. به گفته حاصلی کارشناس رسمی دادگستری در حوزه فرش، یکی از عوامل عقب افتادگی صنعت فرش ایران در دوران پس از انقلاب نداشتن مدیریت صحیح در این بخش است که گریبان فرش ایرانی را گرفته است.
از حدود ۱۹ کشور تولیدکننده فرش در جهان کشورهای چین، پاکستان، افغانستان، هند و دیگر کشور های تازه وارد شده در بازار فرش با کپی از طرح و بافت فرش ایران گوی سبقت را از ایران ربوده اند. یکی از فروشندگان بازار فرش تهران در زمینه صادرات فرش می گوید: نسل جدید اروپا در پی طر ح های جدید است. هر کشوری با توجه به شرایط و اقلیم خود طرح خاصی می پسندد. به طور مثال، در ابتدا گبه حتی در ایران هم شناخته شده نبود.
اما امروزه در بازار های جهانی طرفداران بسیاری دارد. طراحان فرش ایران برای صادرات باید سلیقه جهانی را در نظر بگیرند و شروع به نوآوری در این زمینه نکند.وی در خصوص کم شدن خرید فرش ایرانی ادامه می دهد: نحوه زندگی در ایران تغییر کرده است.
جایگزین فرش های بزرگ و پشتی در خانه ها، مبلمان با یک قالیچه کوچک شده است. در گذشته در خانواده ایرانی فرش دستبافت نقش مهمی داشت اما امروزه دیگر جزء ضروریات نیست همچنین با وجود فرش ماشینی و قیمت کمتر آن نسبت به فرش دستی بسیاری از مردم توانایی خرید آن را ندارند.در حال حاضر سهم ایران در بازارهای جهانی ۴۱ درصد است. بیش از یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر بافنده روی دار قالی کار می کنند که ۸۵ درصد آن زنان هستند.
هر چند که در اواخر سال گذشته از سوی مسوولان مرکز ملی اعلام شد که طی دو سال اخیر تولید فرش دستبافت از ۵/۷ میلیون مترمربع به ۵ میلیون مترمربع کاهش پیدا کرده است که نزدیک به ۹۰۰ هزار نفر از این موضوع از نظر اجتماعی و اقتصادی خسارت جبران ناپذیری دیدند. صنعت فرش بافی ایرانی در طی قرون از نسلی به نسل دیگر انتقال پیدا کرده است. این سیر تاریخی نمادی از سیر فرهنگی ایران نیز است. کاربردهای مختلف فرش ایرانی ازجمله پوشاندن کف ها و رودری ها بوده تا علاوه بر تزئین در خانه ها عایقی حرارتی برای آنان یا چادرنشینان باشد.
قدیمی ترین فرش بافته شده را در پازیرک بصری یافتند. قدمت این فرش به قرن ۵ قبل از میلاد می رسد که زیبایی و تکنیکی بدیع را از خود نشان می دهد. این فرش هم اکنون در موزه هرمیتاژ سن پترزبورگ یافت می شود و قدیمی ترین منابع کتبی راجع به فرش کتاب های چینی هستند که مربوط به دوران ساسانی می شدند. به تاراج بردن فرش نفیس «بهار خسرو» توسط عرب ها در سال ۶۳۷ میلادی، نابودی نفیس ترین فرش همه اعصار را به دنبال خود داشت.
این فرش که در زمان خسرو اول بافته شده بود توسط مورخان عرب اینگونه یاد آور شده است: فرش دارای زمینه یی از گل ها با سنگ های گران قیمت آبی، قرمز، سبز و زرد است، سنگ طلایی زمینه فرش اشاره یی به خاک دارد، سنگ های شفاف و دیگر اشیا نمادی از آب را می نمایانند و گیاهان با ابریشم و میوه ها با سنگ های رنگی نشان داده شده اند.در دوران صفویان فرش ایرانی به نهایت زیبایی خود رسید. تقریبا ۱۵۰۰ قطعه در موزه های مختلف یا در مجموعه های شخصی در گوشه و کنار دنیا از فرش های این دوران وجود دارد.
اکثر این فرش ها با ابریشم، طلا، نخ های نقره بافته می شدند. دو تخته از نفیس ترین فرش های این دوره در موزه ویکتوریا در لندن و دیگری در موزه لس آنجلس نگهداری می شوند.در تمامی نقاط ایران فرش ها با اصالت و زیبایی خاص خودشان بافته می شوند. از این میان اما فرش های اصفهان، تبریز، کاشان، کرمان، نائین، شیراز و قم از محبوبیت بیشتری برخوردارند.
منبع: پایگاه علمی پژوهشی فرش ایران