روش ترجمه(3)
چند تذكر:
از این رو بهتر است قبل از آغاز كار، یك بار متن اولیه را بخوانیم تا در فضای كلی آن قرار بگیریم. این به درستی ترجمه كمك می‌كند.
گاهی فهم یك متن، در گرو فهم یك واژه كلیدی است و بدون درك آن، متن در ابهام می‌ماند و گشوده شدن آن، قفل كل جمله را می‌گشاید و نوع معنی كردن و فهم درست آن، سمت و سوی كل جمله را تعیین می‌كند. این‌جاست كه باید در این فهم كلیدی دقت بیشتری كرد و به اطمینان رسید.
برگردان یك نوشته به زبان دیگر، مثل مداوای یك بیمار است كه دو مرحله دارد:
1. مرحله تشخیص (درك مطلب)
2. مرحله درمان (آغاز به ترجمه)
برای این‌كه این كار، به خوبی انجام گیرد، توجه به نكات زیر مفید است:
1. خواندن متن مورد ترجمه، حداقل یك‌بار از اول تا آخر.
2. تقسیم بندی جمله‌ها به نهادها و گزاره‌ها، برای درك بهتر متن.
3. برای یافتن معنی و معادل كلمات، بیشتر به فرهنگ‌های یك زبانه مراجعه كنید، نه فرهنگ‌های دو زبانه.
4. برای ترجمه متون علمی، بیش از هر فرهنگی، به فرهنگ یك زبانه تخصصی همان رشته علمی مراجعه كنید.
5. پس از فهم متن مبدأ، جملاتش را، جمله به جمله به زبان مقصد برگردانید.
6. در ترجمه، به انتقال درست و رسای معنی، بیشتر از زیبایی و روانی پای بند باشید، هر چند ترجمه درست ولی پیچیده و ابهام آلود هم نامطلوب است.
7. پس از پایان ترجمه، یك بار خودتان به عنوان یك خواننده به قصد فهم معانی و پیام‌های نوشته، آن را بخوانید، ببینید چه می‌فهمید؟
8. سراسر ترجمه را یك بار با صدای بلند بخوانید، تا بتوانید به زیباسازی جملات بپردازید. گوش شما می‌تواند داور خوبی باشد.
9. متن ترجمه شده را به فرد دیگری بدهید تا بخواند و نظر بدهد.
10. اگر متن اصلی، برای گروه سنی خاصی یا افراد به خصوصی نوشته شده، ترجمه را هم به یكی از افراد آن گروه بدهید، تا بخواند ونظر دهد.
11. برای آغاز كار ترجمه، از كتاب‌های ساده‌تر و داستانی شروع كنید.
12. كتاب‌هایی را كه ترجمه خوبی از آن‌ها منتشر شده. متن و ترجمه را با هم مطالعه و مقایسه كنید، تا در معادل یابی و برگرداندن متن، قوت پیدا كنید. هم‌چنین، خودتان بخشی را ترجمه كنید و با ترجمه دیگر تطبیق كنید و نقاط قوت و ضعف را تشخیص دهید.
13. مقالاتی را كه در نقد آثار ترجمه شده در مطبوعات منتشر می‌شود، به دقت مطالعه كنید تا ازظرایف این فن مهم و پیچ وخم‌های این راه و لغزش‌گاه‌های آن با خبر شوید.
14. برنامه‌های عربی و انگلیسی و ... « صدا و سیما » را گوش دهید و با مشابه اخبارش به زبان فارسی مقایسه كنید و از این مقایسه، كیفیت ترجمه را بالا ببرید. هم‌چنین مجلات و روزنامه‌های عربی و انگلیسی داخلی را مطالعه و با فارسی مقایسه كنید.
15. برای تقویت زبان ادبی، به جای مطالعه روزنامه‌ها، بیشتر از مطالعه كتب ادبی قدیم و جدید و متون قوی (در هر دو زبان مبدأ و مقصد) بهره بگیرید تا بر زبان و تعبیرات شیوا و درست آن مسلط شوید.
16. مطالعه جدی روی ساختارهای زبانی در ادبیات و مقایسه ساخت فارسی و زبان بیگانه، مباحث زبان‌شناسی و لغت شناسی، انس با فرهنگ نامه‌ها، مرور روی لغت‌نامه‌های دو زبانه، از عوامل مؤثر در این مورد است.
17. در ترجمه، حتماً با نظارت استاد كار كنید و نمونه‌های كار خویش را بر وی عرضه دارید و تمرین بسیار كنید تا كار شما پخته و استوار باشد.
18. در مواردی كه نسبت به درست فهمیدن و درست برگداندن، ابهام و شك دارید حتماً با دیگری مشورت كنید تا اطمینان بیابید. از هیچ قسمتی با شك و تردید، نگذرید. گاهی با آن‌كه مفردات متن مورد ترجمه روشن است، ولی معنای عبارت تركیبی روشن نیست. این‌جاست كه باید دقت بیشتری داشت تا اطمینان به مقصود نویسنده یافت.
دو نمونه:
الف. ضرب المثل
1. ایّاك اَن یضربَ لسانُك عُنُقَك (زبان سرخ، سرسبز می‌دهد بر باد)
2. مَنْ جدّ وَجَدَ (جوینده یابنده است)
3. انّك لاتَجنی مِنَ الشّوكِ العِنَب (گندم از گندم بروید، جو ز جو)
4. الاعمالُ بِخواتمِها (جوجه را آخر پاییز باید شمرد)
5. لَو اِتَّجرْتَ بالأكفانِ ماماتَ احدٌ (پا به دریا می‌گذارد، دریا خشك می‌شود)
6. لَوْ اَلْقَمْتُه عَسَلاً لَعَضَّ اِصبعی (بشكند این دست كه نمك ندارد)
7. مِنْ كثرهِ الملاّحینَ غَرِقَت السفینهُ (آشپز كه دوتا شد، آش یا شور است یا بی مزه)
8. كلامٌ لَیّنٌ و ظلمٌ بیّنٌ (دم خروس را باور كنیم یا قسم حضرت عباس را؟)
9. یُخْبِرُكَ اَدنی الأرض عَن اقصاها[1] (به هر كجا كه روی آسمان همین رنگ است)
ب. كلمه « كه » و معادل‌های عربی آن[2]
2. افاده توصیف: وعده‌ای كه دادی (الوعد الذی وعدتنی به)
3. بعد از ضمیر یا اسم معرفه: ما ـ كه مسلمانیم ـ دروغ نمی‌گوییم (نحن ـ و انّنا المسلمون ـ لَنْ نكذب)
4. افاده معنی زمان: زنگ كه زده شد (لمّا دُقّ الجرس)
5. رابط بین دو جمله: از شرق، خورشیدی طلوع كرد كه جهان را روشن ساخت (بَزَغتْ من المشرق شمسٌ اضاءَت العالم)
6. جمله بعد از خود را به تأویل مصدر می‌برد: به من گفت كه به بازار روم (قال لی اَنِ اذهَبْ الی السوق)
7. افاده معنی تعلیل: دروغ مگو، كه دروغ‌گو منفور است (لا تَكذِبْ فانّ الكاذبَ مبغوضٌ)
8. برای هدف و غایت: زودباش، كه من عجله دارم (اسرع، فانّی مستعجل)
9. افاده معنی تفسیر (به جای یعنی): سرش را پایین انداخت، كه از من شرمنده است (طأطأ رأسه بمعنی انّه خجلان منّی)
10. نشان ناگهانی بودن امر بعد از آن: مشغول گفت و گو بودیم كه خوابش برد (كنّا نَتفاوَضُ اذ غَلَب علیه النّوم)
11. پیش از جمله مفید دعا یا نفرین: رسول خدا ـ كه درود خدا بر او باد ـ فرمود: (انّ رسول الله ـ صلوات الله علیه ـ قال)
12. افاده معنی اضراب: آن‌چه می‌بینی نور چراغ نیست، كه آفتابی تابان است (ما تراه لیس ضوء سراجٍ، بل انّه شمسٌ ساطعه)
به هر حال، در مراحل كار ترجمه، هم با تك واژه‌ها مواجهیم، هم با تعابیر و تركیب‌ها، هم با ساختار دستوری جملات، هم با بافتِ عمومی متن اولیه و پیام و مضمون كلی آن.
به موازات اهمیت متن و لزوم حفظ واژه‌ها و مفاهیم، باید در امر ترجمه هم دقت داشت و از امكانات زبان دوم جهت ادای روان و شیوا و دقیق مقصود نویسنده، بهره گرفت.
جواد محدثی، روش‌ها، ص 155.
پي نوشت ها :
[1] . ضرب المثل‌های عربی از كتاب « المنجد » گرفته شده است.
[2] . فصل‌نامه ترجمه، ج 1، ص 52 (سال 1365).
/ج
