رسانه نماز جمعه

كتاب «كاركرد رسانه اي نماز جمعه» اثر مفيدي است كه توسط مؤلف محترم، آقاي مجيد ملكان نگارش شده و توسط معاونت فرهنگي شوراي سياستگذاري ائمه جمعه انتشار يافته است. در اين مقاله به گزيده‌اي از برخي مطالب سودمند اين مجموعه اشاره مي شود.

رسانه ي نماز جمعه
 

«رسانه به وسايل يا تدابير فني اطلاق مي شود كه ارتباط جمعي از طريق آن به وقوع مي پيوندد». رسانه ها داراي طيف وسيعي هستند و از اين رو، نهادهايي همچون نهاد نماز جمعه را نيز مي‌توان به عنوان يك رسانه اسلامي در نظر گرفت كه همانند ابزار و وسيله اي براي انتقال و ارتباط پيام نقش ايفا مي‌كند. در واقع نماز جمعه رسانه اي است كه به صورت چهره به چهره و مستقيم با مخاطبان خود ارتباط برقرار كرده و رابطه اي تعاملي و دوسويه را با آنها ايجاد مي‌كند. مخاطبين اين رسانه، منفعل و ايستا نبوده و به صورت فعال و پويا در ارتباطي متقابل با رسانه ي نماز جمعه همكاري مي‌نمايند.
در واقع نوعي رابطه ي احساسي بين خطيب جمعه و نمازگزاران ايجاد مي شود و امكان انتقال احساسات، عواطف و گرايشات فراهم مي شود.
تبليغات رسانه اي مدرن اگر چه گستره‌اي وسيع تر دارند ولي عمق كمتري داشته و در ارتباط با مخاطبان ناآشنا بازخورد مستقيم ندارند وعلي رغم بهره‌مندي از كثرت مخاطبان و تنوع و جذابيت روش‌ها در كوتاه مدت شبكه ي اارتباطي شناخته شده اي نمي‌سازند و احساسات انساني و ديني را نيز به شكلي ژرف و ماندگار تحت‌تأثير قرار نمي‌دهند.
نماز جمعه در اين ميان به جنبه هاي اجتماعيِ رابطه ي انسان با خداوند از يك سو و رابطه ي مسلمانان با يكديگر از سوي ديگر، توجه دارد. همچنين حد واسطي است ميان جامعه و حكومت اسلامي كه خواست‌ها و نيازهاي دو طرف را به طرف مقابل منعكس مي‌كند.
اصولاً نظام ارتباطات اسلامي در حوزه ي نظام فرهنگي اسلامي تعريف مي شود؛ نظامي كه مبنايش جهان بيني توحيدي و اتكايش به باورها، ارزش‌ها و اعمال فردي- اجتماعي است كه اسلام آن‌ها را مشخص كرده است.
مفهوم ارتباطات در اسلام به جاي تأكيد بر ابعادا كمي و خطي، بر ابعاد فرهنگي و معاني شناختي تأكيد دارد و در واقع مقصود نهايي همه كاركردهاي ارتباطات و رسانه هاي اسلامي، تزكيه معنوي است.
بديهي است كه رسانه ي نمازجمعه به عنوان يك رسانه اسلامي طبعاً ارزش‌ها و قواعد حاكم بر رسانه اسلامي و رسانه هاي ديني را به همراه خود دارد. بايد توجه داشت كه مفاهيم وحدانيت خداوند، جهان آخرت، رسالت، مسئوليت اجتماعي، وحدت امت اسلام، امر به معروف و نهي از منكر و تقوا، اصول راهنمايي‌كننده‌اي هستند كه بنيان قواعد اخلاقي رسانه ي اسلامي را تشكيل داده و بايد مدنظر قرار گيرند.
همچنين به دليل قابليت‌ها، ظرفيت‌ها و كاركردهاي نماز جمعه، نقش رسانه اي آن حوزه ي گسترده‌تري را در برگرفته است و از ميزان نقش‌هاي به عهده گرفته شده توسط ساير رسانه ها فراتر مي رود. اين نكته اي اساسي است كه گردانندگان اين رسانه بايد آن را مدنظر داشته و در برنامه ريزي‌هاي خود رعايت نمايند.

فرآيندهاي ارتباطي نماز جمعه
 

هدف از ارتباطات، انتقال اطلاعات و انديشه است. با توجه به روند رو به گسترش دانش و فن‌آوري در جامعه و شتاب و تغييرات اجتماعي، نقش اطلاعات، اطلاع رساني و شناخت عوامل مؤثر بر ارتباطات (مبدأ، مقصد، پيام، وسيله، بازخورد و اختلال) ضرورت خاصي يافته است. نماز جمعه، يك رسانه ي ارتباطي است و در يك فضاي ارتباطي تعاملي عمل مي كند؛ چرا كه مخاطبان آن منفعل نبوده و به صورت چهره به چهره و رو در روي، درگيري پيام‌هاي ارسالي از سوي فرستنده ي پيام (امام جمعه) هستند.
در مورد پيام‌هايي كه به مخاطبان و نمازگزاران داده مي‌شود بايد انگيزه ها و مقاصد و مشخصات اجتماعي و فرهنگي مورد نظر ائمه جمعه در پيام‌سازي مشخص و معين گردد و به نوع انتخاب پيام، تنظيم و نحويه ي ارسال آن توجه و دقت كافي داشته باشند.
البته اگر ائمه جمعه براي ارائه پيام‌ها در چارچوب تصميمات شوراي سياستگذاري ائمه ي جمعه» عمل كنند، به دليل انسجام و وحدت اجتماعي و تشكل گروهي ناشي از آن، پيام سازي بهتر صورت مي‌گيرد و نتيجه ي مطلوب‌تري خواهد داشت. البته شوراي سياستگذاري بايد با توجه به شرايط فرهنگي و اجتماعي هر منطقه برنامه ريزي داشته باشد.

محتواي پيام نماز جمعه
 

پيام ها بايد به گونه اي تنظيم شود كه توجه پيام‌گيران (نمازگزاران) را به خود جلب كرده و علايق آنها را با پيام همسو نمايد.
پيام ها بايد موضوع روز مورد نظر نمازگزاران بوده و به صورت مستقيم با زندگي و حيات اجتماعي آنان مرتبط باشد تا تاثير بيشتري بر مخاطبان داشته باشد.
پيام‌ها بايد با توجه به پايگاه طبقاتي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي نمازگزاران ارائه شود.
محتواي خطبه هاي نماز جمعه تا حدود زيادي از رويدادها و واقعيت‌هاي اجتماعي تأثير مي پذيرند. اين محتوا بايد نشانگر نگرش‌ها و فرضياتي باشد كه افراد يا گروه هاي معين توليدكننده ي پيام نسبت به مخاطبان دارند.
محتواي پيام‌ها بايد روشن، واضح، دقيق و مشخص باشد تا براي اكثريت مخاطبان معناي واحدي القا شود و پيام‌هاي ارسالي توسط گيرندگان مختلف به شيوه هاي گوناگون تفسير نشود.

مخاطبان نماز جمعه
 

مخاطبان نماز جمعه، افرادي هستند كه از سر تعهد ديني و شرعي در نماز جمعه شركت مي‌كنند و ارتباط بين خطيب و نمازگزاران، ابزارگرايانه و سودجويانه نيست و از اين رو گرايش مخاطبان براساس صداقت و اعتماد است. از لحاظ مكاني نيز معمولاً مخاطبين رسانه نماز جمعه را مخاطبين محلي و شهري تشكيل مي‌دهند و در بُعد مكاني تعداد مطلق مخاطبين مهم نيست بلكه آن چه اهميت دارد، تراكم انتشار يا بُرد رسانه در محدوده ي جغرافيايي مورد نظر است.
از بُعد زماني چون مخاطبان هفته اي يك بار در نماز جمعه شركت مي‌كنند، بهتر است محتواي نماز جمعه به گونه‌اي باشد كه مخاطبان در طول هفته درگير محتواي پيام‌ها باشند و از محتوا دور نشوند.
گردانندگان بايد توجه كنند كه حضور مردم را در نماز جمعه به صورت يك عادت پايدار و مستمر درآورند؛ چون چنانچه بتوان بر تعداد و كميت نمازگزاران به عنوان مخاطبين رسانه افزود، امكان بيشتري براي سرمايه گذاري و برنامه ريزي براي افزايش سطح كيفي نيز وجود دارد.
خطيب جمعه براي تاثيرگذاري بيشتر بايد در عمل به مخاطب خود نشان دهد متخصص است و هدف از پيام اقناعي وي، نفع شخصي يا گروه پيام دهنده نيست.
ائمه جمعه بايد به خصوصيات تبليغ نيز توجه داشته باشند تا تبليغات رسانه ي نماز جمعه با روش‌ها و قواعد خاص در افكار عمومي، حافظه ي اجتماعي جديدي بسازد كه اين تصورات جديد به حركت‌هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي مبتني بر سياست‌هاي كلان جامعه بيانجامد.

اينك به چند مورد از شرايط موفقيت رسانه نماز جمعه اشاره مي‌شود:
 

1. استفاده توأمان از چارچوب منطقي و عاطفي براي بيان خطبه ها: محتواي خطابه لازم است هم از استدلال خوبي برخوردار باشد و هم در تحريك عواطف مؤثر واقع شود.
2. پيگيري مستمر پيام خطابه در اجرا: پيگيري پيام خطابه هم در استمرار انعكاس آن و هم در مقام عمل و به ثمر رساندن محتواي پيام منجر به اثربخشي خطابه مي شود.
3. خطيب بايد به سخنان خود اعتماد و اطمينان داشته باشد و با ايمان كامل به محتواي پيام خود آن را به زبان آورد؛ در غير اين صورت از سطح تأثير خطابه كاسته خواهد شد. وضعيت ظاهري خطيب همچون: نوع لباس پوشيدن، آرايش، رفتار و... از ديگر عوامل تأثيرگذاري خطابه مي‌باشد.
4. ائمه جمعه خود عامل به احكام الهي بوده و از وجهه ي ديني قابل ملاحظه اي برخوردارند و اين مورد، زمينه ي گرايش مردم به اسلام خواهي را فراهم مي‌كند. اما در صورتي كه ائمه جمعه خود عامل به آنچه مي‌گويند نباشند، خطابه آنها تاثيرگذار نبوده و مردم را آگاه نمي‌سازد.
5. ائمه جمعه بايد توجه كنند كه براي آگاه سازي مردم در كنار روحيه ي مذهبي و باورهاي اعتقادي، تأكيد بر دانش و خرد آنان ضروري است و بايد در دستور كار قرار بگيرد.
6. با اشراف ائمه جمعه به مسائل منطقه خود از يك سو و آگاهي آنان بر تحولات سياسي و اجتماعي جامعه از سوي ديگر، نهاد نماز جمعه مي‌تواند به نحوي بر نهادهاي اجتماعي و سياسي تأثير گذاشته و آنان را با يكديگر هماهنگ كرده و در راستاي اهداف كلان نظام جهت دهي نمايد.
7. اميدبخشي به جامعه، يكي ديگر از كاركردهاي اجتماعي نماز جمعه است. در واقع آشنا كردن جامعه با وضعيت موجود، تعديل و كنترل توقعات متناسب با امكانات و ترسيم اينده اي روشن، موجب اميدبخشي جامعه مي‌شود.
8. نماز جمعه مي‌تواند تعلقات گروهي، قومي، نژادي و زباني را به سمت تعلق و هويت ديني سوق دهد؛ زيرا اسلام به عنوان يك عامل وحدت بخش، مورد توافق تمامي جمعيت كشور مي‌باشد.
با توجه به اينكه تمايزپذيري و بخشي شدن اجزاي مختلف جامعه در ايران به سرعت در حال رشد است و روز به روز تعداد قابل توجهي از مردم جذب كانال هاي ارتباطي بيگانه مي شوند، رسانه ي نماز جمعه بايد در اسرع وقت نسبت به جلوگيري از اين گرايش‌ها اقدام كرده و با به كارگيري روش‌هاي نوين تبليغ، مانع نفوذ گسترده ي رسانه هاي بيگانه شوند.
نماز جمعه به عنوان يك حلقه ي واسط ميان رأس هرم سياسي و قاعده ي جامعه، عمل مي‌كند و انتظارات و توقعات مردم را به حكومت منتقل مي‌كند و از آن طرف، نظرات و سياست‌هاي دولت را به مردم اعلام مي‌كند. نيز با پيگيري نيازهاي مردم، سياستگذاران را در جهت برآورده ساختن انتظارات مردم ياري مي‌رساند و با آگاه‌سازي مردم نسبت به برنامه ها و سياست‌ها، راهكارهاي مشاركت مردم در اجرايي شدن سياست‌ها را مشخص ساخته و آنها را در امور مربوط به جامعه ي خود سهيم مي‌نمايد.
منبع:نشريه فرهنگ کوثر شماره 80
/م