چرا خسته مي‌شويم؟

برخي مردم در لحظات حساس و مهم زندگي کلافه‌اند، خسته‌اند و مرتب کار خود را به تعويق مي‌اندازند و مي‌گويند «ببينيم چي مي‌شه» و در نهايت نيز بدترين انتخاب را خواهند داشت. «من توصيه مي‌کنم قدري به مغزتان استراحت بدهيد و از تصميم‌گيري‌هاي متعدد و خويشتن‌داري‌هاي مکرر خودداري کنيد.» اين بخشي از گفته‌هاي دکتر آذرخش مکري، روان‌پزشک و استاد دانشگاه علوم پزشکي تهران است که درباره يک اتفاق مهم در مغز ما انسان‌ها صحبت مي‌کند. گفتگو با دکتر مکري براي من چنان لذت‌بخش بود که دريغم آمد شما را از آن بي‌نصيب بگذارم. بنابراين همراه ما باشيد تا زمينه برخي رفتارها را در انسان واکاوي کنيم.

برخي اوقات احساس مي‌کنم ساعات‌کاري برايم خسته کننده است. فکرم نمي‌کشد يا اينکه دم‌عصر، عصبانيتم در مقايسه با صبح بيشتر مي‌شود. در مغز من چه اتفاقي در حال وقوع است که چنين احساسي را برايم در پي دارد؟
 

از نظر عصب‌شناختي، همه‌ جاي مغز انسان به يک اندازه قدرت ندارد و بعضي جاهاي آن آسيب‌پذيرترند. براي روشن‌تر شدن موضوع برايتان مثالي مي‌زنم. همان‌طور که مي‌دانيد، قسمت‌هاي پس‌سري يا همان اکسي‌پيتال که وظيفه پردازش پيام‌هاي بينايي را دارد، با قسمت بينايي مرتبط است و در مقابل خستگي خيلي مقاوم است. به همين دليل شما ساعت‌ها مي‌توانيد کتاب بخوانيد و تلويزيون نگاه کنيد بدون اينکه احساس خستگي يا کلافه بودن به شما دست دهد. اين اتفاق حتي در مراکز شنوايي انسان نيز مي‌افتد يعني ممکن است ساعت‌ها به موزيک گوش کنيد اما احساس خستگي نکنيد زيرا تمام اين اتفاقات در قسمتي از مغز به نام لوب گيجگاهي اتفاق مي‌افتد و اين قسمت هم بسيار مقاوم است. اما از نظر عصب‌شناختي حساس‌ترين و مهم‌ترين جاي مغز، پيشاني يا لوب فرونتال است که بسيار آسيب‌پذير است. در واقع همان قسمتي که در مقايسه با مغز حيوانات، بسيار رشد کرده است و از نظر بيولوژيک بسيار مدرن و پيشرفته است. اين قسمت از مغز بسيار آسيب‌پذير است و زودتر از بقيه قسمت‌هاي مغز خسته مي‌شود.

جناب دکتر، به زبان ساده بفرماييد قسمت پيشاني يا همان لوب فرونتال مغز چه کار مي‌کند؟
 

قسمت پيشاني دو کار مهم انجام مي‌دهد؛ نخستين فعاليت آن تصميم‌گيري و فعاليت مهم ديگر آن، خويشتن‌داري است.
اگر موافق‌ايد، از تصميم‌گيري آغاز کنيم.
تصميم‌گيري يعني اينکه ميان انتخاب‌هاي متعدد مقايسه کنيم و در نهايت، انتخابي را که حس مي‌کنيم جذاب‌تر است يا به ذايقه ما خوش مي‌آيد يا از نظر عقلي براي ما انتخاب بهتر است، از بين گزينه‌هاي ديگر پيدا ‌کنيم. هنگامي که شما مشغول اين مقايسه هستيد، قسمت پيشاني مغز شما فعال مي‌شود. اين در حالي است که موقع تماشاي تلويزيون ناحيه پس‌سري شما فعال است و به راحتي احساس خستگي به شما دست نمي‌دهد و اگر هم خسته شويد، به سرعت قدرت بازيافت داريد.
کار دوم قسمت پيشاني مغز، خويشتن‌داري است. در اين‌باره توضيح دهيد!
خويشتن‌داري يعني ميل يا وسوسه يا هدفي که در مغز انسان شکل مي‌گيرد و ما به هر دليلي آگاهانه مانع بروز آن کار مي‌شويم. به‌طور مثال، ممکن است فکر کنيد که عصباني هستيد اما با ديگران دست به يقه نمي‌شويد يا فکر کنيد خيلي خسته هستيد ولي وقتي مسووليتي را به شما سپردند، آن کار را انجام مي‌دهيد. هرگونه تصميم‌گيري که مفهوم خويشتن‌داري داشته باشد، مصداق‌هاي ما را تشکيل مي‌دهد. به‌طور مثال، تصور کنيد سفره‌اي گسترده شده است اما شما بيش از حد غذا نمي‌خوريد يا اگر به فروشگاهي رفتيد، با خودتان مي‌گوييد بيشتر از اين خريد نمي‌کنم.

بنابراين اگر قسمت خويشتن‌داري مغز من از کار بيفتد، ديگر نمي‌توانم جلوي خود را بگيرم؟
 

بله. دقيقا همين‌طور است. هنگامي که اين قسمت از مغز شما از کار افتاد يا خسته شد، نخست تصميم‌گيري برايتان دشوار مي‌شود و از آن طرف خويشتن‌داري شما مختل مي‌شود. به‌طور مثال، ممکن است شما پنج بار خشم خود را کنترل کنيد اما بار ششم به پرخاشگري متوسل شويد. يا اينکه هنگام خريد بالاخره تسليم فروشنده شويد و خريد کنيد، احساس پشيماني کنيد و با خود بگوييد من که نيازي به اين جنس نداشتم، پس چرا اين کالا را خريد کردم.

به موضوع جالبي اشاره کرديد. بنابراين اين داستان در بهداشت جسم و روان بسيار تاثيرگذار است. به‌طور مثال، همين قسمت پيشاني مغز است که موجب مي‌شود نتوانيم هنگام غذا خوردن جلوي خودمان را بگيريم؛ درست است؟
 

بله، همين‌ مطلبي که اشاره کرديد، زبان حال همه افرادي است که چاق مي‌شوند. براي مثال، مي‌گويند ما هيچ تمايلي به خوردن نداشتيم ولي نمي‌دانيم که چه اتفاقي افتاد که غذا خورديم! يا جالب‌تر اينکه مي‌گويند اعصاب‌مان خرد شده بود بنابراين زيادتر غذا خورديم. يا اينکه سه ماه بود رژيم غذايي را رعايت مي‌کردم اما با يک نفر بحثم شد، کلافه شدم و در نهايت شروع کردم به غذا خوردن.

عين همين مطالبي را که فرموديد، در مصرف‌کنندگان موادمخدر هم مي‌بينيم؛ اين‌طور نيست؟
 

چرا؛ اين مثال‌ها هم درباره مصرف‌کنندگان موادمخدر و هم افراد سيگاري مصداق مي‌يابد. دقت داشته باشيد هنگامي که اين افراد تعدد تصميم‌گيري داشته باشند، در واقع خويشتن‌داري‌شان خسته مي‌شود و ديگر نمي‌توانند خودشان را کنترل کنند و در نهايت، تسيلم مي‌شوند و رفتار اعتياد را از خود بروز مي‌دهند. درباره مثال خريد هم که قبلا حرفش را زدم، مي‌خواهم به اين نکته اشاره کنم که برخي افراد معتقدند که اگر تنوع کالاها زياد باشد، آنها زيادتر خريد مي‌کنند اما دقت کنيد که داستان فقط تنوع و جذاب بودن گزينه‌ها نيست بلکه داستان اين‌گونه است که اگر گزينه‌ها زيادتر باشند همان قسمت پيشاني مغز شما وارد عمل شده و به سرعت خسته مي‌شود.

لابد به همين دليل است که فروشنده‌ها هنگام فروش يک کالا، انواع و اقسام کالاها را جلوي ما مي‌گذارند تا ما را تسليم کنند؟
 

به‌طور دقيق همين‌طور است. وقتي ميزان تنوع بالاي هفت عدد باشد، ذهن خسته مي‌شود. براي مثال، شما براي خريد يک گوشي موبايل به بازار مي‌رويد و با 500 گوشي تلفن مواجه مي‌شويد. در اين حالت سيستم تصميم‌گيري مغز شما بايد مقايسه کند و در نتيجه سريع خسته مي‌شود. شما ناگزير يک گوشي مي‌خريد اما با خودتان گوييد اين گوشي هم چندان جالب نبود يعني قسمت فرونتال مغز شما خاموش شده است.

جناب دکتر، اين طور که شما فرموديد بايد قدر قسمت پيشاني مغزمان را بيشتر بدانيم. به نظر شما چه‌طور اين قسمت از مغز را کمتر خسته کنيم؟
 

قسمت فرونتال مغز، عالي‌ترين قسمت مغز ما انسان‌ها است. در واقع رايانه‌اي بسيار پيشرفته در اين قسمت از سر انسان کار گذاشته شده است. بنابراين همان‌طور که درباره رايانه‌ها مي‌گويند چند برنامه هم‌زمان را با يکديگر روشن نکنيد تا از قدرتش کاسته نشود و حجم حافظه را خراب نکند، اصل اول اين است که تا مي‌توانيد از تصميم‌گيري‌هاي بي‌مورد خودداري کنيد. براي مثال، تصور کنيد هر روز هفته شما براي انتخاب غذاي خود تصميم‌گيري کنيد که چه غذايي بخوريد. حالا بياييد و يک برنامه غذايي براي خودتان بنويسيد و از روي آن عمل کنيد تا ناچار نباشيد هر لحظه تصميم‌گيري کنيد. مديران ارشد نيز بايد از تصميم‌گيري‌هاي جزيي و متوسط دوري کنند. اين افراد نبايد فکر کنند که اگر در هر موردي دخالت کنند، قدرت مديريت‌شان بالا رفته است بلکه بايد برخي کارها را به منشي يا دستياران خود بسپارند و فقط چند مورد مهم را تصميم‌گيري کنند.

توصيه دکتر مکري به رانندگان
 

ترافيک و بوق زدن خودروها سبب خستگي شما نمي‌شود. ممکن است در ترافيک شما نسبت به رانندگي احساس خشم کنيد و در عين حال خشم خود را کنترل کنيد. يعني چيزي که شما را خسته کرده و قواي شما را تحليل مي‌برد پيش از آنکه سر و صدا و راه‌بندان باشد، تکانه‌هاي لحظه‌ به لحظه‌اي است که در خود آن را کنترل و مهار مي‌کنيد. به‌طور مثال، به خودتان مي‌گوييد به اين راننده خاطي چيزي بگويم اما خويشتن‌داري شما جلوي اين کار را مي‌گيرد بنابراين در يک ترافيک به طور مرتب تصميم‌گيري و خويشتن‌داري مي‌کنيد. اين کار مغز شما را به سرعت رو به تحليل مي‌برد. بنابراين توصيه مي‌کنم از ناراحت شدن و خشمگيني حين رانندگي خودداري کنيد.

توصيه دکتر مکري به افراد چاق
 

افراد چاق از مشکلات رفتاري خود آگاهي ندارند. اين افراد در حين انجام رفتار خود حس مي‌کنند که آن رفتار را دوست ندارند و به اجبار سراغ آن رفتار رفته‌اند. به‌طور مثال، افرادي که اضافه وزن دارند، در حين خوردن مي‌دانند که چاق مي‌شوند و تناسب اندام‌شان به هم مي‌خورد اما به جاي اينکه کمتر بخورند با ولع بيشتري به سمت غذا مي‌روند و مي‌گويند لقمه‌هاي غذا به طور اتوماتيک مي‌آيند. باز هم تاکيد مي‌کنم که اين مشکلات به زير ساخت مغز ما برمي‌گردد که قسمت پيشاني مغز ما وظيفه تصميم‌گيري و خويشتن‌داري را بر عهده دارد و اگر ما اين قسمت از مغز را خسته کنيم يا بي‌مورد از آن کار بکشيم، به طور حتم تصميم‌گيري و خويشتن‌داري ما را مختل مي‌کند.
منبع: http://www.salamat.com
/ن