خرامان شو اي خامه‌ي گنج ريز

شاعر : امير خسرو دهلوي

به در سفتن الماس را دار تيز		خرامان شو اي خامه‌ي گنج ريز
که بوسد به جرأت کف پاي شاه		سخن را چنان پايه بر کش به ماه
زرفعت به گردون روان کرد رخش		علاء دين اسکندر تاج بخش
که از پيش او پس خزد کوه قاف		محمد جهانگير حيدر مصاف
چه ميوه دهد ديگري را ز شاخ		هنرمندکش برگ نبود فراخ
که هرکش هنر بيش روزي کم است		به شهر اين مثل شهره‌ي عالمست
که نزد خرد هست عيبش تمام		مرا صد فغان زين هنرهاي خام
شب من در افسانه گفتن گذشت		همه روز عمرم به خفتن گذشت
ز مطلع به انوار دادم علم		چون در باز کردم نخست از قلم
به شيرين و خسرو فرو ريختم		وزان انگبين شربت انگيختم
به مجنون و ليلي سرافراختم		وز انجا فرس پيشتر تاختم
کنم جلوه‌ي ملک اسکندري		کنون بر سرير هنر پروري
فشانم به نوعي که دانم فشاند		ز دانا هر آن در که نا سفته ماند
که گنج هنر داشت ز اندازه بيش		هنر پرور گنجه گوياي پيش
ستد صافي و درد بر ما گذاشت		نظر چون براين جام صهبا گماشت
کجا با حريفان برابر شوم		من ار چه بدانمي گران سر شوم
به فرخندگي خاص درگاه بد		سکندر که فرخ جهان شاه بود
گروهي نبشتند پيغمبرش		گروهي زدند از ولايت درش
درستي شدش بر ولايت درست		به تحقيق چون کرده شد باز جست
گر اعجاز نبود کرامات هست		شگفتي که دانا برو باز بست
که نارد ز صد کاسه يک لقمه خورد		مگس بهر آن دست مالد به درد
که روزيش خاک است بالاي گنج		ازان مار بر خويش پيچد به رنج
جوي باشد آخر ز هر خوشه		گر از خوان من نبودت توشه‌ي
پس از روزگاري شود خرمني		چو يک جو به يک سال گردد مني
بسي خوشه‌ي‌تر بر ارد ز خاک		کنون دارم اميد کين تخم پاک
سرانجام پيش آيد انديشها		نينديشي اول چو در پيشها
به مقدار انديشه‌ي خويشتن		کند هر کسي پيشه‌ي خويشتن
چنين کرد ديباچه را سر به نشت		قلم ران اين نامه‌ي چون بهشت
به پاي سکندر جهان داد بوس		که چون شد به خاک اختر فيلقوس
که هم خوابه‌ي کبک شد جره باز		در عدل راکرد زآنگونه باز
به کشور گشايي روان شد ز روم		چو پرداخت از دشمنان مرز و بوم
که ديدم به تاريخهاي کهن		نخست آرم از رزم خاقان سخن
در آشتي زد ميان دو شاه		نظامي که کرد آن جريده نگاه
دگرگون زدم لابد اين ساز را		دگر گونه خواندم من اين راز را
که مر گفته را باز گويد کسي		وگرنه لطافت ندارد بسي
چنان خواندم اين حرف ديرينه سال		به تاريخ شاهان پيشين و حال
سران را به درگاه او سر نهاد		که دولت چو رو در سکندر نهاد
بزرگان آفاق را بنده کرد		در آفاق نام ظفر زنده کرد
به شاهي و لشکر کشي خيره گشت		چو بر بيشتر خسروان چيره گشت
به خاقان چين راند بنگاه را		رها کرد بر ديگران راه را
همي کرد منزل به منزل خرام		بر آهنگ چين خوش دل و شاد کام
پامي که پولاد را کرد موم		به خاقان چين داد ز او رنگ روم
در کارسازي و اقبال باز		که بر ما چو کرد ايزد کار ساز
به بستيم بر چين و خاقان چين		درين دم که بند قبا را به کين
به آزادي از تيغ ما جان بري		اگر سر در آري و فرمان بري
بر ارم ز ترکان چيني دمار		و گر نه بدين هندي آب دار
به خاقان رسانيد پيغام شاه		نپوشيده بشنيد و برداشت راه
دل آزرده شد زان نمودار سخت		جهاندار خاقان فرخنده بخت
يکي مشت خاک و يکي تيغ تيز		پس آنگه به آينده داد از ستيز
که هست اندرين هر دو رمزي عزيز		بدو گفت آنجا براين هر دو چيز
منت زين بتر باز گويم جواب		بگو آنچه گويي خطا و صواب
وگر گنج و زر بايدت خاک هست		گر آهن هوس داري اينک به دست
رسيدند پيش سکندر فراز		شتابان ز خاقان دو حمال راز
نمودند راز ره آورد خويش		نموداري آورده دادند پيش
دران نکته ديد از فلک ياوري		سکندر بخنديد از ان داوري
که تدبير ما گشت با کام جفت		به آينه‌ي شاه چين باز گفت
نموداري از فتح والا رسيد		ز خاقان بما کاين دو کالا رسيد
کنون کي تواند سر از تيغ برد		چو دشمن به ما تيغ خود خود سپرد
نشان خود از خاک چين کرد پاک		دگر آنکه بر ما فرستاد خاک
زمين را به من داد خاقان چين		گرفتم به فال اينکه بي چشم و کين
سرو پاي گم کرده بي مغزوار		فرستاده زان پاسخ نغزوار
فرو ريخت پيشش جوابي که يافت		هراسان به درگاه خاقان شتافت
خيال محابا ز دل کرد پاک		بجوشيد خاقان و شد خشمناک
فراهم شود لشکر از هر ديار		فرستاد فرمان که بر عزم کار
چو درياي چين شد ز لشکر زمين		ز آب الق تا به درياي چين
کشيدند تا آسمان بارگاه		فرود آمدند از دو جانب دو شاه
همه دامن چرخ در خون کشيد		چو صبح از افق تيغ بيرون کشيد
به آرايش لشکر آورد راي		سکندر جهان گرد کشور گشاي
چو کوهي سر افراخت شد تيغ زن		دگر سوي خاقان لشکر شکن
روا رو برآمد به خورشيد و ماه		هزاهز در آمد به هر دو سپاه
جهاني پر از تير و شمشير گشت		بيابان همه بيشه شير گشت
در اندام گاو آرد گشت استخوان		ز لرز زمين زبر قلب روان
نفس را درون گلو راه بست		غبار زمين کله بر ماه بست
گلين آسمان شد زمين آهنين		ز موج سلاح و ز گرد زمين
هوا پر ز ميغ و زمين پر ز برق		به درياي آهن جهان گشت غرق
جهان گشت پر سوس و برگ بيد		وزان سوي خاقان شوريده مغز
به منزل رها کرد خورشيد را		روان کرد شه تخت جمشيد را
به کوشش چو خورشيد شد خاسته		به جولان گه آمد صف آراسته
زنا آمد فتح در پاي لغز		وزان شوي خاقان شوريده مغز
که تنگ آمد از دستت اين مرز و بوم		رسولي فرستاد بر شاه روم
به مردي کن اين داوري ني به مرد		تو اي تاجور کامدي در نبرد
سپه را چه بيوده داري برنج؟		به پيکار اگر با مني کينه سنج
چه جوئيم فرياد فرياد رس		چو کاري ميان من و تست بس
زره در خوي و تيغ در خون کنيم		بيا تا به هم دست بيرون کنيم
بود بر سر روم و چين کدخداي		زما هر دو تن هر که ماند به جاي
در ان کام جويي دلش يافت کام		چو نزد سکندر رسيد اين پيام
بر انسان که نخجير جويد پلنگ		سوي حرب گه تاخت با ساز جنگ
که اينک برزم آمد ان رزم ساز		ميانجي به خاقان خير گفت باز
ز رخت بقا خانه پرداخته		روان شد به جولانگري ساخته
در آمد به شطرنج بازي دو شاه		چو پيلان جنگي دران لعيگاه
ز يکديگر آماجگه ساختند		نخست از کمان ناوک انداختند
نيامد بر آماج تيري درست		چو بودند هر دو هنرمند و چست
زهر دو در ان نيز مويي نخست		ز ناوک سوي نيزه بردند دست
دران هم نشد قالبي زخم ساي		به شمشير گشتند دست آزماي
نگشتند فيروز بر يکدگر		چو کردند چندان که بود از هنر
دوال کمرها گرفتند سخت		به نيروي بازوي پولاد لخت
به پيچند و خرطوم را خم زنند		چو پيلان که خرطوم در هم زنند
قيامت ز يکديگر انگيختند		به تاب و توان در هم آميختند
ز جا در ربودش چو نخلي ز موم		هم آخر قوي دست شد شاه روم
ز بازو کسي را ستون ساخته		فرس تاخت باز و برافراخته
ز ترکان چيني تهي گشت صبر		خروش از صف روميان شد به ابر
برآورد رومي به تاراج دست		در افتاد در قلب خاقان شکست
سلاح افگنان را نرانند تيغ		سکندر بفرمود تا بي‌دريغ
بران زينهار استواري کنند		به پيمان شه زينهاري کنند
نکوشند کز تيغ بي سر شود		و گر کس به مردي برابر شود
چو در تابد آماج تيرش کنند		به نيرنگ و هنجار اسيرش کنند
نيابد ز آسيب گيتي گزند		کسي کو به گيتي بود هوشمند
کزان خويش را در حصاري کند		به انديشه بنياد کاري کنند
که دارد پناهنده يي را پناه		بزرگي کسي را دهد دستگاه
که بر چوزگان سازدازپر شد		نه زان ماکيان کمتري در شمار
نه رسم بزرگي به بازي کنند		بزرگان که کهتر نوازي شد
چو نبود سري بار بر کردن است		سر مرد بهر سري کردن است
که با زيردستان بود پاي مرد		وليکن سران را توان کرد فرد
که افتادگان را بود دستگير		کسي بر سر خلق زيبد امير
سر نافه‌ي چين بدينسان کشاد		کشاينده‌ي نافه‌ي اين سواد
به فيروزي از ملک چين گشت باز		که چون فرخ اسکندر سرفراز
که گيتي شد از خر مي چون نگار		بهين روزي‌يي از موسم نوبهار
بفرخنده طالع در آمد ز خواب		هم از اول بامداد آفتاب
عروس جهان ز آب گل شسته روي		ز باد بهاري هوا مشک بوي
رخ آراسته هر يکي چون چراغ		شده جلوه‌گر نازنينان باغ
چراغ گل از باد روشن شده		بساط گل از سبزه گلشن شده
ز رضوان به گلبن سلام آمده		به لاله ز فردوس جام آمده
چو تعويذ مشکين به بازوي دوست		شده مشکبو غنچه در زير پوست
گره در دل غنچه محکم زده		بنفشه سر زلف را خم زده
شده پاره پاره سرا پاي گل		ز بس تري اندام زيباي گل
به صحرا برون آمده دوستان		شده سرخ گل مفرش بوستان
مراغه همي کرد بر گل نسيم		هوا بر سر سبزه مي‌ريخت سيم
بهر نغمه گل بن سر انداخته		بهر شاخ مرغ ارغنوان ساخته
مغني تر نم فراموش کرد		ازان نغمه کو غارت هوش کرد
تمناي ميخوارگان کرد تيز		غزل خواني بلبل صبح خيز
سبک گشت در خاستن پاي سرو		ز آواز دراج و رقص تذرو
کبوتر معلق زنان در هوا		ز ناليدن قمري خوش نوا
ملک در ميان همچو سرو بلند		بهر سو گل و غنچه نوشخند
دلش همبران دلبر خويش بود		به بزم ار چه دلبر ز حد بيش بود
چو آيينه نزديک زانوي خود		نشانده صنم را به پهلوي خود
ز لب نقل مي داد و از کف شراب		بهر دورش آن ساقي نيم خواب
پياپي شده دوستگاني روان		به عشرت نشسته دو سرو جوان
برانسان که او عاشق خويشتن		ملک عاشق رويش از جان و تن
گهي دست مي سود بر سيب و نار		گهي گل همي ريخت اندر کنار
شکيب از ميان عزم دروازه کرد		چو مي‌رغبت عاشقان تازه کرد
کزو شرم را دست کوتاه يافت		چنان باده در نازنين راه يافت
عنان تکلف ربودش ز دست		هواي دلش قفل عصمت شکست
فسونش به ديو و پري در گرفت		به افسونگري چنگ را بر گرفت
سليمان پري وار ديوانه شد		ازان نغمه کاندر پري خانه شد
سرودي برآورد عاشق خواز		بر ايين خوبان ز شوخي و ناز
که بويش جهان را کند تازه روي		برو تازه بود آن گل مشک بوي
گه از بوي خوش دل نوازي کند		گه از رنگ تر عشوه بازي کند
وليکن به همراهي دوستان		چو بشگفت گل خوش بود بوستان
بدين رهزني کرد با تاراج هوش		چو سازنده ارغنون توي نوش
ملک را عنان دل از دست رفت		ز سرها خرد رفت و سرمست رفت
که هر يک به سويي چميدند زو		به خوبان ديگر اشارت نمود
وليکن شه از خويشتن شد تهي		نهي گشت خرگاه شاهنشهي
که بستند تا عقد خورشيد و ماه		حکيم الهي طلب کرد شاه
دو عاشق به يکديگر آورده دست		ملک سر خوش و نازنين نيم مست
به اسکندر تشنه آب حيات		رسانيده اين خضر صافي صفات
هر آبي که هست آب حيوان بود		چو نوشيدن از دست جانان بود
گه از ناردان سيب را خسته بود		گهي نار با سيب پيوسته بود
کليد خزينه به خازن سپرد		به گنجينه آرزو دست برد
گهر سفت و ياقوت بيرون فشاند		بکان گهر شاخ مرجان نشاند
پياله فتاد و مي ناب رفت		چو خورشيد را چشم در خواب رفت
شد از پرده تار بر بط نواز		به بر بط ني زهره‌ي پرده ساز
به خاتون پرده نشين داد هوش		به پرده درون خسرو پرده پوش
دگر مرغ را کي رهاند ز دام		چو مرغي خود از دام نجهد مدام
نشايد به بالين بيمار خواند		طبيبي که پيوسته بيمار ماند
جهان آفرين را چه داند نهان		کسي کو ندانست راز جهان
خدا را نداند کسي جز خداي		ادب را نگهدار کز هيچ راي
چنين کرد ازين تخته خوانندگي		شناسنده حرف دانند گي
تن خاکي از موج توفان خراب		که چون بيرون آمد فلاتون ز آب
روان شد سوي کوه چون بي گمان		نبودش سر ياري مردمان
چو سيمرغ بنشست با سنگ خويش		زهر بوم برداشت آهنگ خويش
به شاخ گيا سينه خرسند کرد		دهان را ز اشام و خور بند کرد
به راز اندران پرده دم ساز گشت		نيايش‌گر پرده راز گشت
که شد سرفراز از سرافکندگي		چنان گشت کوشنده در بندگي
چراغش خورشيد رخشنده شد		ز شب زنده داري دلش زنده شد
فلاتون حکيم الهيش نام		برآمد ميان همه خاص و عام
حکايت به گوش سکندر رسيد		ز نامش که در شهر و کشور رسيد
به ديدار آن مرد بسيار دان		هوس داشت اسکندر کاردان
که از کان برون آرد الماس را		فرستاد پنهان بليناس را
روان گشت دانا چو کار آگهان		به فرمان فرمانرواي جهان
که ذره ندارد سر آفتاب		ز انديشه دادش فلاتون جواب
ز غوغاي عالم شدم گوشه‌گير		من اينجا که گشتم ز دل توشه گير
نيوشند را راي رفتن نبود		فرستاده کوشش فراوان نمود
کند وقت خود را بخود ارجمند		بليناس چون ديد کان هوشمند
بشر باز شد در حين خاک رفت		که آمد چو بيرون فلاتون ز آب؟
چو شه رغبت ديدنش پيش داشت		شنيده سخن يک به يک باز گفت
سبک بارگي جست و بر داشت راه		دل اندر پي رغبت خويش داشت
نه بود از بزرگان به دنبال کس		به برج عطارد روان شد چو ماه
سر کوهکن سوي کهسار کرد		جز از هوشمندان تني چند و بس
چو در غار شد کرد مرکب رها		به کوه آمد و سر سوي غار کرد
نگه کرد در کنج آن تنگ ناي		به غار اندرون رفت چون اژدها
لگيمي در آورده در گرد دوش		فرشته وشي ديد مردم نماي
کسي گنجش اندر سفالينه خم		خزيده چو روباه پشمينه پوش
مبرا شده دل ز غم خوردنش		کليد زبان در دهان کرده گم
نماينده چون رسته در کهربا		رگ اندر تنش رو نما از صفا
حکايت کنان روي رخشان او		ز تاب درون در افشان او
به رسم بزرگان تواضع نمود		چو سيماي شه ديد برخاست زود
دعاي سزاوار تعظيم شاه		پس آنگه گفت از دل عذرخواه
برين سو چرا رنجه شد ناگهان		بپرسيد کاقبال شاه جهان
به ديدار تو بود ما را نياز		جهاندار فرمود کز دير باز
سر گنج پنهان ببايد گشاد		کنونم که آن آرزو دست دادش
که آمد خريدار گوهر شناس		چو دانست داناي دريا قياس
نشاندش به تعظيم و خود هم نشست		به همان نوزيش بگرفت دست
ز راز نهان پرده را باز کرد		سخن راز هر پرده ساز کرد
حکيمش به انديشه ره مي‌نمود		بهر باز پرسي که شه مي‌نمود
ازين گوشه گيري چه داري نياز		نخستش بپرسيد کاي گنج راز
وگر غار گنج است هم کن رها		برون آي ازين غار چون اژدها
به همدستي خود نشستت دهر		به دستوري خويش دستت دهم
تو همتاش باشي که همتاش نيست		ارسطو که جز راي والاش نيست
فرو شد به کار خود از کار شاه		فلاتون چو بشنيد گفتار شاه
که اي تو از آفاق را زندگي		برون داد پاسخ به شرمندگي
که آيد بدان بو خريدار من		نماند آن شکوفه به گلزار من
که شد خار او تير و خرماش گور		چه جنباني آن خل بن را به زور
ز بالا همان سنگ بارد نه بار		چو شاخ تهي را کني سنگسار
که دستوريم بخش و آزاد کن		نگويم به دستوريم شاد کن

خرامان شو اي خامه‌ي گنج ريز

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته