بدو گفت کاري ز راي بلند

شاعر : امير خسرو دهلوي

توقع همين باشد از هوشمند		بدو گفت کاري ز راي بلند
که يک چند با تو برارم نفس		وليکن مراد من اين بود و بس
ز دريا صفد وز صدف در برم		ز داناييت بهره پر برم
تواضع ز تو نيست ما را دريغ		چو تو داشتي صحبت از ما دريغ
کنون پنجه‌ي ما و دامان کوه		گر از زحمت ما نيايي ستوه
که بتوانم اين بار برداشتن		طريقي نما از خبر داشتن
که خشنود باد از تو هم کردگار		بخشنودي کرد گارم درار
برون جست روشن چو تير از کمان		حکيم از چنان خواهش زير کان
ترا راست گويم به فرهنگ وراي		به پوز شکري گفت کاي کدخداي
همان شد کز ايزد بود ترس کار		نخست آنچه فرض است بر شهريار
به يزدان حوالت کند کارها		بهر شادماني و تيمارها
که نادان نهد نام او ملک و مال		به نيرنگ اين پنج روزه خيال
که زد لطمه فرعون و شداد را		نيندازد اندر سر آن باد را
خدا را پرست و مشو خودپرست		چو دادت خدا آنچه داري به دست
که دارد نهان باخدا داوري		بهر کار ازان کس طلب ياوري
ازو کي عمارت شود خاک و آب		شهي کو خود از شرب مي شد خراب
چه آگاهي از جمله عالمش		کسي از خود آگه نباشد دمش
به نان پاره معده خرسند کن		نگويم که خم خانه را بند کن
که تو مي‌خوري ني ترا مي‌خورد		وليکن چنان خور گرت درخورد
بياموز بيداري از بخت خود		چو خواب ايدت بر سر تخت خود
که از پاست آباد خسبد جهان		تو بيدار باش اشکار و نهان
وگر خود توان تا تواني مخسب		بخسب و به خواب جواني مخسب
که ني تيغ رنجه شود نه سپاه		بدان شان شو از کينه ور کينه خواه
ولي راي را کار فرماي کن		به مشت اندرون تيغ را جاي کن
که پيل حرون بر صف خود زند		مکش سر ز رايي که به خرد زند
نه نيز محتاج راي بلند		ورت دل ز يزدان بود زورمند
مزن دشنه را بستگان زبون		چو قادر شدي چيره را ريز خون
زبد خدمتان نيز دامن مپيچ		به تيمار خدمتگران کن بسيچ
که بي‌برگ برکنده باشد درخت		سپهدار بايد خداونت تخت
گره بر زدن باد را چون توان		متاع جهان است باد روان
چه نيکو ترا دولت بي قياس		گر امروز نبود ز فردا هراس
به مزدوري يک شکم مي دوند		دد و دام کافزون و کم مي‌دوند
که يک تن دهد طعمه‌ي صد هزار		ندارد به جز آدمي اين شمار
ولي صبح صادق شد آفاق گير		دم صبح کاذب بود زود مير
کن در زير دستان نيارد شکست		کسي کن زبر دست بر زير دست
ستم را بيند از بنيادها		به انصاف نه سکه‌ي دادها
تو نو باش گر شد فريدون کهن		چه راني ز داد فريدون سخن
که در عهده‌ي ديگران نيستي		به عهد خود آن نغز به کايستي
که کس گاه نفرين نگويد سپاس		منه بر بدي کارها را اساس
به هر پايه باشد شمارش بزرگ		کسي کو بزرگ است کارش بزرگ
جز آن ميوه ديگر نيايد بدست		چو کردي درخت از پي ميوه پست
که باشند ازو ديگران بي گزند		يکي را از ان کرد يزدان بلند
ستم کن ولي بر ستمگارکان		پيچ از ستم دست بيچارگان
که نتواندت گفتن آزار خويش		برون کن ز پاي کسي خار خويش
به غيري گشايي و بر خود زني		حذر کن ز تيري که آن بد زني
مباش ايمن از ناوک دادخواه		گر از آهنين قلعه داري پناه
مگر زور مندان عاجر نواز		نمانند در ملک و دولت دراز
که دريا بي اسرار گيتي تمام		بدانگونه کن گرد گيتي خرام
چنين راست کرد از خط راستان		نگارنده‌ي لوح اين داستان
در آورده گردن کشان را شکست		که چون فتح اسکندر چيره دست
به شمشير بگرفت عالم تمام		به فيروزي آفاق را کرد رام
تمناي درياش گشت آشکار		چو از ربع مسکون بپرداخت کار
به درياي مغرب رسانيد رخش		برون برد ازين خطه خاک بخش
سخن گفت ز اندازه‌ي کار خويش		جهان ديدگان را طلب کرد پيش
قوي دست گشتم برين نطع خاک		که چون من به نيروي يزدان پاک
به چوگان همت کشيدم به خويش		بگوي زمين دست بردم به پيش
که نسپرد شب رنگ من زير پاي		نماند از بساط زمين، هيچ جاي
که در جويم از قعر دريا و بس		کنونم چنان در دل آمد هوس
کنم در عجب‌هاي دريا نگاه		نشينم به اب اندرون چند گاه
طلسمي به حکمت بر آراستن		ببايد ز همت مدد خواستن
مصفا بر انگيختن پيکري		بدانش ز صافي ترين جوهري
جهان بيند از جام گيتي نماي		گه دروي کند چون نشيننده جاي
به پوزش گري تازه گردندشان		حکيمان به فرمان شاه جهان
ستايش گرفتند بر تاجور		بزرگان نهادند بر خاک سر
ز پاي تو نيروي بازوي تخت		که اي خاک بوس جناب تو بخت
نه باشد در اندازه‌ي آدمين		دو نوبت گرفتن سراسر زمين
همه آرزو را نهايت مجوي		بدين بس کن وزين زيادت مپوي
که گوهر برون آرد از آب شور		ز دريا کسي ديد غواص کور
به جان کندن افتد چو مردم در آب		اگر ماهي آرد به خشکي شتاب
که خاکي نگنجد به آب اندرون		مکن آتش و بار خود را فزون
ز درج دهن کان گوهر گشاد		سکندر به پاسخ زبان بر گشاد
کليد جهان داد در مشت من		که اقبال چون گشت هم پشت من
که شويم لب از چشمه زندگي		بسي پي فشردم به جويندگي
زمانه بدان آبخور ره نبرد		سرانجام من چون ببايست مرد
که اسکندرش جست، الياس خورد		به روزي توان باده زين طاس خورد
نماندي لبم تشنه ز آب حيات		گرم جاودان کردي ايزد برات
ز محرومي آب حيوان چه عيب		چو بر مرگ من بود تقدير غيب
چه در قعر دريا چه بر روي خاک		چو مردم ندارد گريز از هلاک
که از موج دريا نترسد نهنگ		نيابم ازين پند بيهوده تنگ
که در مغز شه محکم است اين خيال		چو دانندگان را يقين گشت حال
نفس بر مزاج خداوند خويش		زند از ضمير خردمند خويش
نوازشگ ري کرد بسيارشان		سکندر چو بشنيد گفتارشان
زر افشاند و بخشيدن آغاز کرد		به بخشش در گنج را باز کرد
ارسطوي دانا در آمد به کار		به فرمان فرمانده روزگار
نشيننده راز و بهشتي کنند		به فرمود کاسباب کشتي کنند
نمودند هرچ از هنر داشتند		هنرپيشگان پيشه برداشتند
به سال کم و بيش پيش از هزار		کشيدند کشتي به دريا کنار
شتابنده کوهي ز آسيب باد		اساسي که بر آب داند ستاد
شتابنده شد شاه دريا خرام		چو شد جمله اسباب کشتي تمام
طلب کرد هشياري از هر گروه		ز آب از نمايان دريا پژوه
ز صحرا به دريا کشيدند رخت		به فرمود تا پيشوايان تخت
که باشد بدان آدمي را نياز		چهل ساله ترتيب راه دراز
اگر شير و مرغ است اگر کيميا		ز حيوان و از مردم و از گيا
سبق بر ده ز انديشه‌ي تيز پاي		خبر کش بسي مرغ کردون گراي
که روزي شتابنده يک ماهه راه		کزيشان همه سه عقاب سياه
سه ماهش به کشتي در انداختند		سه سال تمام آنچه پرداختند
به همراهي خويشتن کرد خاص		کسي را که ديد از تردد خلاص
به رغبت روان کرد بر راه دور		گراينده را سوي درياي شور
توکل کنان پا به کشتي نهاد		به فارغ دلي زان بهشتي سواد
پس و پيش ارسطو بليناس هم		چپ و راستش خضر و الياس هم
به همراهي خاص بسته کمر		فلاطون و دانندگان دگر
بر امد سر باد بانها به اوج		بجنبيد کشتي از آسيب موج
به دريا درون پنج ساله تمام		چو رفتند زانگونه با رود و جام
که باز آمدن را نباشد اميد		به جايي رسيدند لرزان چو بيد
به حيرت فرو ماند يک بارگي		چو هر کس دران حال بي چارگي
نيايش کنان دست برداشتند		کساني کز ايزد خبر داشتند
کليد در چاره آمد پديد		چو دادند قفل دعا را کليد
بپوشيد گيتي حرير سياه		شبانگه که برقع برافگنده ماه
سروشي پديدار گشت از نهان		که در گوشه‌ي خلوتش ناگهان
رخ فرخ و پيکر ارجمند		جواني به کردار سرو بلند
نه مردم ولي صورت مردمي		فرشته وليکن به شکل آدمي
ز سيماي پاکش همي ريخت نور		جمالي که نتوان نظر کرد دور
شهش داد پاسخ به عذر تمام		برو تازگي کرد شه را سلام
تنت دور ز آلايش آب و خاک		بدو گفت کاي سر به سر نور پاک
که مردم نباشد بدين نيکويي		فرشته که گويند ما ناتويي
که مردم نديدت که چون آمدي؟		وگر مردمي چون درون آمدي؟
ز راز نهان پرده را بر گرفت		سروش خجسته سخن در گرفت
جمال عزيزان غنيمت شمار		گر آسايشي خواهي از روزگار
به نقل و به مي مجلس آباد کن		دل از روي هم صحبتان شاد کن
پراکندگي را به يک سوي نه		به جمعيت دوستان روي نه
که دوري خود افتد سرانجام کار		به دوري مکوش ار چه بدخوست يار
به عمدا جدا زيستن ابر چيست		چو لابد جدائيست از بعد زيست
کنون رفته را باز جستن خطاست		گذشت آنکه با هم نشستيم و خاست
که بسيار جستند و کم يافتند		بزرگان پس رفته نشتافتند
نه تيري که بيرون پريد از کمان		نه بعد از شدن باز گردد زمان
چه داري خبر زان حريفان مي؟		کجا بودي اي مرغ فرخنده پي
سفر تا چه جايست و منزل کدام؟		به شادي کجا مي‌گذارند گام
شب آسايش خواب چون ميکنند؟		کجا روز راحت فزون مي‌کنند؟
به ريحان و مي مهمان که‌اند؟		به عيش و طرب هم عنان که‌اند؟
دل ما چگونه است پهلوي‌شان		کدام آب ديده است در جويشان
که يک ره ز ما بر گرفتند دل		فغان زان حريفان صحبت گسل
سروشم ز يزدان موکل بر آب		بگفتا که گر پرسي از من صواب
به من داد غيب اختيار شما		چو در سختي افتاد کار شما
که دادت قضا دستگاه شگرفت		مينديش ازين پس ز درياي ژرف
درون رو که يزدان نگهدار تست		درين پرده کانديشه‌ي کار تست
که بنمايد و بازت آرد به جاي		منت همره و ايزدت رهنماي
که در جنبش کشتي آيد درنگ		به فرمود فرمانده روم و زنگ
فرو شد سر بادبانها به خواب		فگندند هر سوي لنگر در آب
برو ريخت از دل شماري که داشت		سکندر بر آهنگ کاري که داشت
وصيت نمود آنچه ناچار بود		به دستور دانا که در کار بود
ز راه سلامت چو يک سو فگند		که ما را هوسهاي ناسودمند
ز بهر سلامت بتابيد روي		سزد گر شما را ز من فتنه جوي
به کام نهنگان نهم پاي خويش		چو من زير دريا کنم جاي خويش
مرا تا به صد روز بينند راه		به اميد جان بخش گيتي پناه
شناسم حق مردم حق شناس		گر آيم برون زين ره پر هراس
قضا را به يک چون من صد هزار		وگر باشد آسيبي از روزگار
من و قعر دريا و راه دراز		شما جانب خانه گرديد باز
برايين مهدي درآمد به مهد		چو شه را دل آسود زان بسته عهد
نشست اندران شاه عالي مکان		بياورد آن شيشه را بعد از ان
برآبش نهادند همچون حباب		چو شيشه معلق شد اندر طناب
اجل را سپردند رشته دراز		شکنج رسن‌ها گشادند باز
چه باشد به دريا يکي مشت خاک		سکندر به مهد اندرون ترسناک
چه بودت رها کردن تاج و تخت		سروشش بپرسيد کاي نيک بخت
نماند خرد چون درايد هوس		جهاندار گفت اي مبارک نفس
شد از تازه روي چو باغ بهشت		نيوشنده‌ي آسماني سرشت
به پاسخ دل شاه را کرد خوش		گشاد ابرو از روي خورشيد وش
که بردارد اين رنجها را دراز		که دل را فراهم کن اي سرفراز
تمناي انديشه‌ي خويش بين		کنون باز کن ديده‌ي پيش بين
که زلزال در قعر دريا فگند		بگفت اين و برداشت بانگ بلند
چو شکل دگر ديد سيماي شاه		ميانجي دران معرض عمرگاه
که چون ديدي اين پرده پر خيال؟		بخنديد در پرده‌ي کردش سوال
کزين گونه لختي تماشا کني		بخاطر هنوز اين تمنا کني
هراسي که بودست جاي هراس		شه ار چه بدل داشت بيش از قياس
ز نيروي دل ذره‌يي کم نکرد		هم از عاجزي پشت را خم نکرد
درين پرده ديگر چه داري بيار		بدو گفت کاي بر نهان پرده‌دار
که دانسته را بر تو نتوان گفت		به پاسخ سروش پسنديده گفت
کت از نقد هستي نهي گشت جيب		چنين روشنم گشت ز الهام غيب
زماني فزون زندگانيست نيست		سبک شو که جاي گرانيت نيست
من از تو نديدم عجبتر کسي		تو با آنکه ديدي عجبها بسي
يکي دنده بر بند و بگشاي بار		وگر باشدت زين عجبتر نياز
بفرمان او ديده بر هم نهاد		ملک گوش بر گفت همدم نهاد
همان ديد چشمش که مي خواست ديد		چو بگشاد چشم و چش و راست ديد
برون جست از برج چون آفتاب		چو ديده شگفته بهاري بر آب
سوي مونس خويش بشتافتند		چو الياس و خضر آگهي يافتند
نه قار و ره بان کان ياقوت و زر		کشيدند قارو ره را بر زير
مصور خيالي در آيينه بود		متاعي که در درج گنجينه بود
برامد چو يوسف ز زندان تنگ		چنان يوسفي گشت يعقوب رنگ
نمک وار بگداخته ز آب شور		گرامي تنش باز مانده ز زور
به هم صحبتان دير پيوند بود		سکندر که گيتي خداوند بود
به ديدار خويشان نياز آمدش		چو هنگام رفتن فراز آمدش
سرشکش ز شادي برامد به جوش		ازان مژده‌ي خوش که دادش سروش
روان گشت کشتي ز جاي چنان		به فرمان فرمانرواي جهان
نگون گشت خورشيد گيتي فروز		دوم روز کز چرخ در گشت روز
که پيدا شد از دور دريا کنار		شتابنده کشتي بهرسو قطار
به حيرت دران کار حيرت فزاي		فرومانده بيننده‌ي رهگراي
چگونه برين زودي آيند باز		که راهي بران دوري دير باز
مگر پاک دينان پاک اعتقاد		همه کس دري از تعجب گشاد
درفشان درفش سکندر ز دور		چو ديدند صحرا نشينان ز دور
شتابنده شده سوي دريا چو سيل		ز هر جانبي آدمي خيل خيل
کرانه چو دريا درامد به لرز		ز انبوه خلقي ز هر بوم و مرز
خروش سپه بر ثريا رسيد		سکندر چو بر شط دريا رسيد
در امد به سرهاي شوريده هوش		چو آسوده گشتند لختي ز جوش
ز صحرا سوي بارگه راه جست		جهاندار منزل به خرگاه جست
به جز خاصگان کس نماند به جاي		به فرمود کز خاصگان سراي
که ما را دگر گونه شد روزگار		چنين گفت با پيشوايان کار
فرو مي‌رود آفتابم به خاک		نگون مي شود کوکب تابناک
درين هر سه کار استواري کنيد		مرا در سه تدبير ياري کنيد
به فرزند خود بايدم ياوري		نخستين وصيت درين داوري
هم از گوهر من فروزد چراغ		که در قصر من اوست رخشنده باغ
چو در مهد عصمت کنم پا دراز		دوم آنکه بر عزم صحراي راز
ز صندوق بيرون کنندم دو دست		دراندم که غلطم به صندوق پست
کند هر که بيند به حيرت نگاه		که تا چون به خانه گرايم ز راه
ز نطع زمين تا به درياي ژرف		که چون من ولايت ستاني شگرفت
نهي دست رفتم سرانجام کار		ز چندين زر و گوهر بي شمار
که تن در دل خاک مهمان شود		سوم آنکه چون نوبت آن شود
بنا کرده رسم و راي من است		در اسکندريه که جاي من است
وديعت سپارند خاکي به خاک		گرايندم از تخت زر در مغاک
همي زد نفس با بزرگان دهر		دو سه روز در زندگي داشت بهر
ز ايوان خاکي برون برد مهد		چو با استواران قوي کرد عهد
فرو ريخت چشمش به زندان خواب		نهان گشت خورشيدش اندر نقاب
به چندين نمط بسته‌اند اين طراز		جريده کشايان تاريخ ساز
چنان بود نزديک بعضي درست		چو کردم بهر نامه‌ي باز جست
برامد ز روم و فرو شد به شام		که رخشنده خورشيد گيتي خرام
که در حد بابل شد از خويش طاق		گروهي دگر کرده‌اند اتفاق
يکي گرد انديشه خود گراي		اگر دانشي داري اي نيک راي
که چون هر زمان مي برد آب مرد		نگه کن درين چرخ دولاب گرد
چه سرها که در خاک خواري سپرد		چه دلها کز آسيب غم کرد خورد
کزين ره نوشتن چه داري نياز		کسي اين ماجرا زو نپرسيد باز
ز گردندگي نيست يک لحظه دور		چه شکل است کاين دور ظلمات و نور
چو شد ساخته باز گردد خراب		رواقي برآورد از خاک و آب
که ديباي چيني بيني اندر نورد		يکي باز کن پرده زين خاک زرد
بناگوش و رخسار سيمين تني است		هر آن لاله و گل که در گلشني است
که ناگه ز خاک سيه باد گشت		بسا ديده کز سرمه آزاد گشت
که از خاک جز خاک نامد بدست		بسا در که گم شد درين خاک پست
که در زير انبار گل شد چو مرد		بسا تن که او بار صندل نبرد
بسي بر نيامد که گردد خراب		بنايي کسي از گل براري بر آب
ز تاراج دزدان ندارد خلاص		چو در کيسه مردم اين نقد خاص
که جز نام نيکو بدانيم هيچ		بيا تا کنيم آن چنان رخت پيچ
که مهمان غيري شود بامداد		به معشوق يک شب چه باشيم شاد
که پيوند او نيست جز با خسان		مکن ميل اين خاک چون ناکسان
که چشمش چو هندوست آهو فريب		مباش از نواي فلک نا شکيب
که آمد ز بس زندگاني به ستوه		شنيدم که لقمان دانش پژوه
قد از حجره يک نيمه بيرونش بود		دران عمر کز نه صد افزونش بود
که ايمن بود ز ابرو از آفتاب		عمارت نکرد آن قدر در خراب
که هر دم ز مسکن ندارد گزير		فراوانش گفتند برنا و پير
نشايد شدن ميهمان فضول		بگفتا که از بهر اندک نزول
دل ميزبان زو ملولي کند		چو در خانه مهمان فضولي کند
که فردا به بيگانه خواهي سپرد		اساسي چه بايد به عيوق برد

بدو گفت کاري ز راي بلند

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته