ز درياي عمان برآمد کسي

شاعر : سعدي

سفر کرده هامون و دريا بسي		ز درياي عمان برآمد کسي
ز هر جنس در نفس پاکش علوم		عرب ديده و ترک و تاجيک و روم
سفر کرده و صحبت آموخته		جهان گشته و دانش اندوخته
وليکن فرو مانده بي برگ سخت		به هيکل قوي چون تناور درخت
ز حراق و او در ميان سوخته		دو صد رقعه بالاي هم دوخته
بزرگي در آن ناحيت شهريار		به شهري درآمد ز دريا کنار
سر عجز بر پاي درويش داشت		که طبعي نکونامي انديش داشت
سر و تن به حمامش از گرد راه		بشستند خدمتگزاران شاه
نيايش کنان دست بر بر نهاد		چو بر آستان ملک سر نهاد
که بختت جوان باد و دولت رهي		درآمد به ايوان شاهنشهي
کز آسيبت آزرده ديدم دلي		نرفتم در اين مملکت منزلي
که راضي نگرد به آزار کس		ملک را همين ملک پيرايه بس
مگر هم خرابات ديدم خراب		نديدم کسي سرگران از شراب
به نطقي که شاه آستين برفشاند		سخن گفت و دامان گوهر فشاند
به نزد خودش خواند و اکرام کرد		پسند آمدش حسن گفتار مرد
بپرسيدش از گوهر و زاد بوم		زرش داد و گوهر به شکر قدوم
به قربت ز ديگر کسان بر گذشت		بگفت آنچه پرسيدش از سرگذشت
که دست وزارت سپارد بدو		ملک با دل خويش در گفت و گو
به سستي نخندند بر راي من		وليکن بتدريج تا انجمن
بقدر هنر پايگاهش فزود		به عقلش ببايد نخست آزمود
که نا آزموده کند کارها		برد بر دل از جور غم بارها
نه آنگه که پرتاب کردي ز دست		نظر کن چو سوفار داري به شست
به يک سال بايد که گردد عزيز		چو يوسف کسي در صلاح و تميز
نشايد رسيدن به غور کسي		به ايام تا بر نيايد بسي
خردمند و پاکيزه دين بود مرد		زهر نوعي اخلاق او کشف کرد
سخن سنج و مقدار مردم شناس		نکو سيرتش ديد و روشن قياس
نشاندش زبردست دستور خويش		به راي از بزرگان مهش ديد و بيش
که از امر و نهيش دروني نخست		چنان حکمت و معرفت کار بست
کز او بر وجودي نيامد الم		در آورد ملکي به زير قلم
که حرفي بدش برنيامد ز دست		زبان همه حرف گيران ببست
به کارش به تابه چو گندم تپيد		حسودي که يک جو خيانت نديد
وزير کهن را غم نو گرفت		ز روشن دلش ملک پرتو گرفت
که در وي تواند زدن طعنه‌اي		نديد آن خردمند را رخنه‌اي
نشايد در او رخنه کردن بزور		امين و بد انديش طشتند و مور
به سر بر، کمر بسته بودي مدام		ملک را دو خورشيد طلعت غلام
چو خورشيد و ماه از سديگر بري		دو پاکيزه پيکر چو حور و پري
نموده در آيينه همتاي خويش		دو صورت که گفتي يکي نيست بيش
گرفت اندر آن هر دو شمشاد بن		سخنهاي داناي شيرين سخن
بطبعش هواخواه گشتند و دوست		چو ديدند کاوصاف و خلقش نکوست
نه ميلي چو کوتاه بينان به شر		در او هم اثر کرد ميل بشر
که در روي ايشان نظر داشتي		از آسايش آنگه خبر داشتي
دل، اي خواجه، در ساده رويان مبند		چو خواهي که قدرت بماند بلند
حذر کن که دارد به هيبت زيان		وگر خود نباشد غرض در ميان
بخبث اين حکايت بر شاه برد		وزير اندر اين شمه‌اي راه برد
نخواهد بسامان در اين ملک زيست		که اين را ندانم چه خوانند و کيست!
که پرورده‌ي ملک و دولت نيند		سفر کردگان لاابالي زيند
خيانت پسندست و شهوت پرست		شنيدم که با بندگانش سرست
که بد نامي آرد در ايوان شاه		نشايد چنين خيره روي تباه
که بينم تباهي و خامش کنم		مگر نعمت شه فرامش کنم
نگفتم تو را تا يقينم نبود		به پندار نتوان سخن گفت زود
که آغوش رومي در آغوش داشت		ز فرمانبرانم کسي گوش داشت
چنان کازمودم تو نيز آزماي		من اين گفتم اکنون ملک راست راي
که بد مرد را نيکروزي مباد		به ناخوب تر صورتي شرح داد
درون بزرگان به آتش بتافت		بدانديش بر خرده چون دست يافت
پس آنگه درخت کهن سوختن		به خرده توان آتش افروختن
که جوشش برآمد چو مرجل به سر		ملک را چنان گرم کرد اين خبر
وليکن سکون دست در پيش داشت		غضب دست در خون درويش داشت
ستم در پي داد، سردي بود		که پرورده کشتن نه مردي بود
چو تير تو دارد به تيرش مزن		ميازار پرورده‌ي خويشتن
چو خواهي به بيداد خون خوردنش		به نعمت نبايست پروردنش
در ايوان شاهي قرينت نشد		از او تا هنرها يقينت نشد
به گفتار دشمن گزندش مخواه		کنون تا يقينت نگردد گناه
که قول حکيمان نيوشيده داشت		ملک در دل اين راز پوشيده داشت
چو گفتي نيايد به زنجير باز		دل است، اي خردمند، زندان راز
خلل ديد در راه هشيار مرد		نظر کرد پوشيده در کار مرد
پري چهره بر زير لب خنده کرد		که ناگه نظر زي يکي بنده کرد
حکايت کنانند و ايشان خموش		دو کس را که با هم بود جان و هوش
نگردي چو مستسقي از دجله سير		چو ديده به ديدار کردي دلير
ز سودا بر او خشمگين خواست شد		ملک را گمان بدي راست شد
باهستگي گفتش اي نيک نام		هم از حسن تدبير و راي تمام
بر اسرار ملکت امين داشتم		تو را من خردمند پنداشتم
ندانستمت خيره و ناپسند		گمان بردمت زيرک و هوشمند
گناه از من آمد خطاي تو نيست		چنين مرتفع پايه جاي تو نيست
خيانت روا داردم در حرم		که چون بدگهر پرورم لاجرم
چنين گفت با خسرو کاردان		برآورد سر مرد بسياردان
نيايد ز خبث بدانديش باک		مرا چون بود دامن از جرم پاک
ندانم که گفت اينچه بر من نرفت		به خاطر درم هرگز اين ظن نرفت
بگويند خصمان به روي اندرت		شهنشاه گفت: آنچه گفتم برت
تو نيز آنچه داني بگوي و بکن		چنين گفت با من وزير کهن
کز او هرچه آيد نيايد شگفت		بخنديد و انگشت بر لب گرفت
کجا بر زبان آورد جز بدم		حسودي که بيند بجاي خودم
که خسرو فروتر نشاند از منش		من آن ساعت انگاشتم دشمنش
نداني که دشمن بود در پيم؟		چو سلطان فضيلت نهد بر ويم
چو بيند که در عز من ذل اوست		مرا تا قيامت نگيرد بدوست
اگر گوش با بنده داري نخست		بر اينت بگويم حديثي درست
که ابليس را ديد شخصي به خواب		ندانم کجا ديده‌ام در کتاب
چو خورشيدش از چهره مي‌تافت نور		به بالا صنوبر، به ديدن چو حور
فرشته نباشد بدين نيکويي		فرا رفت و گفت: اي عجب، اين تويي
چرا در جهاني به زشتي سمر؟		تو کاين روي داري به حسن قمر
دژم روي کرده‌ست و زشت و تباه؟		چرا نقش بندت در ايوان شاه
بزاري برآورد بانگ و غريو		شنيد اين سخن بخت برگشته ديو
وليکن قلم در کف دشمن است		که اي نيکبخت اين نه شکل من است
ز علت نگويد بدانديش نيک		مرا همچنين نام نيک است ليک
به فرسنگ بايد ز مکرش گريخت		وزيري که جاه من آبش بريخت
دلاور بود در سخن، بي‌گناه		وليکن نينديشم از خشم شاه
که سنگ ترازوي بارش کم است		اگر محتسب گردد آن را غم است
مرا از همه حرف گيران چه غم؟		چو حرفم برآمد درست از قلم
سر دست فرماندهي برفشاند		ملک در سخن گفتنش خيره ماند
ز جرمي که دارد نگردد بري		که مجرم به زرق و زبان آوري
نه آخر به چشم خودت ديده‌ام؟		ز خصمت همانا که نشنيده‌ام
نمي‌باشدت جز در اينان نگاه		کز اين زمره خلق در بارگاه
حق است اين سخن، حق نشايد نهفت		بخنديد مرد سخنگوي و گفت
که حکمت روان باد و دولت قوي		در اين نکته‌اي هست اگر بشنوي
بحسرت کند در توانگر نگاه		نبيني که درويش بي دستگاه
به لهو و لعب زندگاني برفت		مرا دستگاه جواني برفت
که سرمايه داران حسنند و زيب		ز ديدار اينان ندارم شکيب
بلورينم از خوبي اندام بود		مرا همچنين چهره گلپام بود
که مويم چو پنبه است و دوکم بدن		در اين غايتم رشت بايد کفن
قبا در بر از فربهي تنگ بود		مرا همچنين جعد شبرنگ بود
چو ديواري از خشت سيمين بپاي		دو رسته درم در دهن داشت جاي
بيفتاده يک يک چو سور کهن		کنونم نگه کن به وقت سخن
که عمر تلف کرده ياد آورم		در اينان بحسرت چرا ننگرم؟
بپايان رسد ناگه اين روز نيز		برفت از من آن روزهاي عزيز
بگفت اين کز اين به محال است گفت		چو دانشور اين در معني بسفت
کز اين خوبتر لفظ و معني مخواه		در ارکان دولت نگه کرد شاه
که داند بدين شاهدي عذر خواست		کسي را نظر سوي شاهد رواست
به گفتار خصمش بيازردمي		بعقل ار نه آهستگي کردمي
به دندان برد پشت دست دريغ		بتندي سبک دست بردن به تيغ
که گر کار بندي پشيمان شوي		ز صاحب غرض تا سخن نشنوي
بيفزود و، بدگوي را گوش‌مال		نکونام را جاه و تشريف و مال
به نيکي بشد نام در کشورش		به تدبير دستور دانشورش
برفت و نکونامي از وي بماند		به عدل و کرم سالها ملک راند
به بازوي دين، گوي دولت برند		چنين پادشاهان که دين پرورند
وگر هست بوبکر سعدست و بس		از آنان نبينم در اين عهد کس
که افگنده‌اي سايه يک ساله راه		بهشتي درختي تو، اي پادشاه
که بال هماي افگند بر سرم		طمع بود در بخت نيک اخترم
گر اقبال خواهي در اين سايه آي		خرد گفت دولت نبخشد هماي
که اين سايه بر خلق گسترده‌اي		خدايا برحمت نظر کرده‌اي
خدايا تو اين سايه پاينده‌دار		دعا گوي اين دولتم بنده‌وار
که نتوان سر کشته پيوند کرد		صواب است پيش از کشش بند کرد
ز غوغاي مردم نگردد ستوه		خداوند فرمان و راي و شکوه
حرامش بود تاج شاهنشهي		سر پر غرور از تحمل تهي
چو خشم آيدت عقل بر جاي دار		نگويم چو جنگ آوري پاي دار
نه عقلي که خشمش کند زيردست		تحمل کند هر که را عقل هست
نه انصاف ماند نه تقوي نه دين		چو لشکر برون تاخت خشم از کمين
کز او مي‌گريزند چندين ملک		نديدم چنين ديو زير فلک

ز درياي عمان برآمد کسي

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته