كتابهای ملاصدرا(3)

6ـ كلام
 

1ـ6. الحشر: موضوع كتاب كلام و به زبان عربي مي‌باشد. اين كتاب با دو نام معرفي شده:
1ـ حشر العوام في معاد الاشياء و حشرها
2ـ طرح الكونين و رفض العالمين
اما ملاصدرا خود براي آن نامي ننهاده است. در اين رساله مباحث فلسفي در مورد اثبات و چگونگي معاد، حشر و بازگشت موجودات مطرح و تحقيق و تفصيل مسئله عقول را به كتاب «اسفار اربعه» باب عقل و معقول ارجاع داده است.
صدرا اين رساله را در جواب و درخواست يكي از پرسش كنندگان نگاشته كه از او به «اخي» ياد مي‌كند و معتقد است: حشر از آن آدميان و زندگان نيست بلكه همه طبايع جماد و نبات نيز حشري دارند، لذا ابتدا طبقات ممكنات را بدين شرح بر مي‌شمرد:
طبقه نخست: مفارقات عقلي كه جهان آنها جهان فضاء الهي است.
طبقه دوم: ارواح مدبر عقلي كه تعلق به اجرام علوي و سفلي دارند.
طبقه سوم: ارواح مدبر جزئي و نفوس خيالي كه تعلق به اجرام سفلي دخاني و ناري دارند.
طبقه چهارم: نبات و غيرنبات از لطايفي كه به تحريك آن نفوس در اجسام متحرك، سريان دارند.
طبقه پنجم: ابعاد و اجرامي كه اسفل السافلين دارند.
سپس به حشر هر يك از اين طبقات مي‌پردازد و مطالب را در 8 فصل مرتب مي‌كند:
1ـ حشر العقول خاصه (با 4 برهان)
2ـ حشر النفوس الناطقة
3ـ حشر النفوس الحيوانية
4ـ حشر القوي النباتية و غير نباتية
5ـ حشر الجمادات و العناصر
6ـ عود جميع الحسيات
7ـ معاد الهيولي الأولي و الأجسام المادية 8ـ وجه تعميم المعاد لجميع المذكورات
2ـ6. الحكمة العرشية: اين رساله از متون موجز حكمت متعاليه در باب اثبات مبدأ و معاد ا ست كه تفصيل آن به كتاب اسفار احاله شده است. مؤلف به روشي فلسفي و با استفاده از آيات و احاديث، اين رساله عربي را تأليف نموده است؛ با دو مشرق: المشرق الاول: في العلم بالله و صفاته و اسمائه و آياته (داراي قواعد) المشرق الثاني: في المعاد يا علم المعاد (داراي اشراقات)
3ـ6. خلق الاعمال ـ‌جبر و تفويض القدر و افعال العباد: در اين رساله كلامي و عربي، پيرامون مسئله قدر در افعال و چگونگي خلق اعمال بحث مي‌كند در آغاز رساله اقوال فلاسفه در اين موضوع نقل شده پس از آن، حق را كه اهل بيت(ع) فرموده‌اند، مي‌آورد. مولف در ديباچه رساله مي‌نويسد: چون رخصت نداشتم از اسرار مسئله قدر سخن گويم و رازهاي نهفته فاش سازم به بازگو كردن سخنان دانشمندان اسلام و شمه‌اي از روش اهل الله بسنده مي‌كنم. در بعضي از نسخه‌ها با عنوان «جبر و تفويض» آمده است.
4ـ6. الشواهد الربوبية في المناهج السلوكية: اين كتاب، يك دوره كامل و جامع و خلاصه‌اي از حكمت متعاليه در فلسفه، حكمت و اثبات توحيد و نبوت به زبان عربي است. امور اعتقادي با عرفان و تصوف آميخته و شواهدي از آيات گرد آمده و بنا به گفتة خود مؤلف از استدلال و تطويل اجتناب شده است.
مطالب در 5 مشهد و هر مشهد از چندين شاهد و هر شاهد در چند اشراق مرتب گرديده كه با عباراتي روان و شيوا تأليف گشته است.
مشهد اول: في الامور العامة (شامل 5 شاهد)
مشهد ثاني: في وجوده تعالي (شامل 2 شاهد)
مشهد ثالث: في علم المعاد (شامل 3 شاهد)
مشهد رابع: في اثبات حشر الجسماني (شامل 3 شاهد)
مشهد خامس: في النبوات و الولايات (شامل 2 شاهد)
5ـ6. القضاء و القدر في افعال البشر: رساله‌اي در كلام به زبان عربي، كه در جواب درخواست گروهي از دوستان مولف تأليف شده است. وي رساله حاضر را در تبيين عنايت الهي، معني قضا و قدر، روح و قلم، اثبات حسن و كمال نظام عالم، كيفيت دخول شرور در قدر، اعمال اختياري و اضطراري كه از انسان سر مي‌زند، همراه با مسائلي ديگر، نگاشته است. در بحثي پيرامون افعال عباد و اينكه آيا آدميان مختارند يا مجبور، اقوال فلاسفه را با ادله آنان بيان نموده و در پايان عقيده خود را ارائه كرده است. مباحث در 6 فصل مي‌باشد، به اضافه دو فصلي كه متعلق به جبر و اختيار است:
فصل اول: معني عنايت، قضا و قدر.
فصل دوم: محل قضا و محل قدر.
فصل سوم: خلقت و نظم عالم در مجموع، اكمل و اتم است.
فصل چهارم: كيفيت دخول شر در قضاء الهي.
فصل پنجم: كيفيت اقوال و افعالي كه به اختيار از ما واقع مي‌شود.
فصل ششم: فائده طاعات و تأثير دعا.
در مقايسه اين رساله با قضا و قدر عبدالرزاق كاشاني (730 هـ . ق) بر مي‌آيد صدرا از آن رساله فايده بسيار برده و حتي عنوان بسياري از فصلهاي رسالة خويش را از او گرفته باشد.
6ـ6. المبدأ و المعاد: كتاب عربي مشتمل بر مباحث كلامي: «الهيات، طبيعيات، كيفيت پيدايش و ظهور نفس ناطقه و مقامات و نهايات آن و مباحث نبوّات و منامات» است. در اوّل كتاب اشارة اجمالي به مباحث وجود شده است. سبك كتاب به روش اسفار است هرچند در علم باري متعرض طريقه خود نشده و طريقه شيخ اشراق را بر ساير طرق در اين زمينه (علم باري) ترجيح داده است.
مطالب در دو فن تنظيم گشته است:
فن اول: در ربوبيات، ضمن سه مقاله در شناخت حق اول، صفات و افعال او.
فن دوم: در طبيعيات، در مورد تكوين مواليد، معاد و نبوت، در چهار مقاله. هر مقاله مشتمل بر فصولي است.
7ـ6. المظاهر الالهية في اسرار العلوم الكمالية: رساله‌اي موجز و استدلالي در مباحث كلامي مبدأ و معاد كه با روشي فلسفي و شواهد از آيات و اخبار، به زبان عربي پرداخته شده است. مرتب بر يك «مقدمه» در اهميت حكمت الهي و دو «فن» كه هر فني مشتمل بر 8 «مظهر» و در خاتمه «سخن پاياني» است.
فن اول: شناخت خدا و چگونگي افعال او در 8 مظهر:
1ـ مقصد عمده كتاب = حكمت حقيقي و مطلوب غايي
2ـ اثبات وجود خدا
3ـ توحيد و وجوب الوجود
4ـ اسماء و صفات خدا
5ـ علم خدا به ذات خود و غيرذات خود
6ـ دوام الهيت خدا
7ـ حدوث عالم و هستي آن و مسبوق بودن جهان وجود به عدم زماني
8ـ چگونگي آفرينش، معاد و اشاره به سلسله هبوط و صعود
فن دوم: مبحث معاد در 8 مظهر:
1ـ اثبات معاد جسماني
2ـ دوباره زنده شدن انسان با تمامي قوا و جوارح در رستاخيز
3ـ حقيقت مرگ
4ـ ماهيت قبر و عذاب و ثواب آن
5ـ رستاخيز
6ـ حشر در رستاخيز
7ـ صراط
8ـ نامة اعمال
سخن پاياني:
1ـ ميزان و حساب
2ـ احوال قيامت
3ـ‌ نفخ
4ـ نگهبانان دوزخ
5ـ درخت طوبي و زقوم
6ـ خلافت
7ـ روياي صادقه
8ـ اندرز
8ـ6. المعاد الجسماني ـ زاد السالك ـ زاد المسافر: ملاصدرا در اين رساله كلامي به زبان عربي، با ادله عقلي و فلسفي به اثبات معاد كالبد برزخي مي‌پردازد كه نوعي معاد جسماني است، مفصل اين بحث در كتاب اسفار وي آمده است. مولف: «در اين رساله كوچك سر آن دارم مسئله معاد را طرح و معاد جسماني را اثبات كنم مبحثي كه افكار علما در آن عاجز مانده است».

7ـ‌ منطق
 

1ـ7. التصور و التصديق: رساله‌اي در منطق و به زبان عربي است كه به خواهش يكي از دوستان مولف نگاشته شده است. تحقيقي در تصور و تصديق و تعريف اين دو و تقسيمات علم در 3 فصل مي‌باشد. با استناد به گفته‌هاي ابن‌سينا و بعضي از فلاسفه ديگر، مطالبي دارد. در اين كتاب از سخنان قطب‌الدين رازي در شرح شمسيه و شرح مطالع و رساله تصور و تصديق ، خرده گرفته است.
2ـ7. اللمعات المشرقية في المباحث (الفنون) المنطقية ـ التنقيح ـ التنقية: رساله‌اي مختصر در منطق به زبان عربي و داراي 9 اشراق است:
1ـ ايساغوجي، شامل 1 مقدمه و 10 لمعه.
2ـ اقوال شارحه، شامل 2 لمعه و 1 خاتمه.
3ـ باري ارميناس، شامل مقدمه و 6 لمعه
4ـ جهات قضايا، شامل 7 لمعه.
5ـ تركيب دوم يا تشكيل قياس و بيان اشكال، شامل 7 لمعه.
6ـ قياس خلف، شامل 3 لمعه.
7ـ اقسام مواد در قياس.
8ـ برهان، شامل1 تمهيد و 4 لمعه.
9- مغالطه، شامل 1 تمهيد و 1 لمعه. در اين رساله هيچيك از آثار ملاصدرا ياد نشده و به روشي خاص نزديك به سبك منطق حكمت اشراق نگارش يافته است. آراء وي بر منطقيون، بخصوص متأخران اعتراضاتي دارد آنگونه كه نام اين رساله بر پشت يكي از نسخ آن «رساله‌اي در نقد منطق» نوشته شده است. ملاصدرا در اين رساله قضيه سالبه محموله را، كه به گفته خود او در تعليقات از ابداعات متأخران است، از موجبه معدوله و يا سالبة محصله جدا نمي‌داند. ديگر از آراء صدرا در اين رساله، به پيروي از شيخ اشراق، الغاء جهات قضايا و برگرداندن همه قضاياي موجهه به موجبه كليه حمليه ضروريه است.

8ـ آثار پراكنده
 

1ـ 8. جُنگ: مجموعه‌اي برگزيده از شعر و نثر و مطالب متنوعي كه به انتخاب، خط و امضاء ملاصدرا گرد آمده است. اين جنگ تا زمان تدوين كتابشناسي حاضر، فهرست نشده است. نمونه‌هايي عكسي از اين نسخه منحصر به فرد ارائه شده است.
2ـ8. جوهر مفارق
3ـ8. حاشيه علي شرح ابن مباركشاه علي حكمة العين
4ـ8. ملتقطاني
5ـ8. ايقاظ‌النائمين
6ـ8. نامه صدرا به سيد داماد، او در اين نامه فارسي خود را «محمد المشتهر بصدر الشيرازي» خوانده و سيد داماد را بسيار ستوده، با حالتي شكايت آميز اشاره مي‌كند كه: «مردم خدمت دربار را فضيلت مي‌دانند» و مي‌نويسد: «من از شما دور شده و با نادانها محشور شده و ده دوازده سال است كه گرفتار گشته‌ام».
7ـ8. حقيقة الكفر و الايمان: شخصي ملاصدرا را به واسطة مسائل فلسفي‌اش تكفير مي‌كند، صدرا ضمن بيان حقيقت كفر و ايمان، به آن فرد پاسخ داده و مسائل مذكور را به عربي بازگو نموده و آنها را موافق با احاديث، تفسير و تأويل مي‌كند.
8ـ8. خواب ملاصدرا: ملاصدرا خوابي ديده و ياد داشت كرده، پسر وي از روي نسخة پدر آن را نوشته است.
9ـ8. شرح نجات
10ـ8. حاشيه‌نويسي بر كتاب قاموس المحيط فيروزآبادي: نسخه‌اي از كتاب قاموس است. يادداشت پشت صفحه اول قاموس چنين است: «آخوند ملاصدرا مرحوم بخداوندگاري برسم هديه دادند» و مُهِر اسم مربعي كه سجع آن اينست «المذنب محمد المدعوّ بصدرالدين» معلوم مي‌شود اين نسخه متعلق به آخوند بوده و جمله‌هايي به خط شكسته نستعليق در پشت صفحه اول و آخر و در حاشيه بعضي از صفحات است كه با آشنايي به خط ملاصدرا و قرائن مذكور مي‌توان به جزم ادعا نمود كه نسخه، نگاشتة ايشان است.
11ـ8. نامه‌اي به صدر شيرازي (عربي)
منبع: www.mullasadra.org