افسانه عشق پايان ناپذير شاه جهان

يکي از عجايب هفت گانه جديد در دنيا مقبره اي افسانه اي است که به خاطر ممتاز محل، همسر پنجمين پادشاه گورکاني ساخته شده است
تاج محل يکي از عجايب هفت گانه جديد دنياست که در زبان اردو به معني تاج عمارت هاست. اين عمارت افسانه اي يکي از زيباترين معماري هاي دنياست و در شهر آگرا در 200 کيلومتري جنوب دهلي نو پايتخت هندوستان قرار گرفته. در سال 1983 اين بنا در رديف ميراث هاي جهاني يونسکو قرار گرفت و به عنوان عجايب هفت گانه جديد جهان شناخته شد. ساخت تاج محل در سال 1632 ميلادي در کنار رودخانه جمنا آغاز شد و پس از 21 سال کار مداوم و به خدمت گرفتن هزاران هنرمند و صنعتگر در سال 1653 ميلادي به پايان رسيد.
تاج محل آرامگاه «ارجمند بانو» ملقب به «ممتاز محل» همسر محبوب پنجمين پادشاه گورکاني يا همان شاهزاده خرم ملقب به «شاه جهان» است. ارجمند بانو دختر يکي از اشرافزادگان ايراني به نام عبدالحسين آصف خان بود و به خاطر اينکه آصف خان در آن زمان در هندوستان به سر مي برد، ارجمند بانو در شهر آگراي هند متولد شد. نور جهان، عمه ارجمند بانو همسر جهانگيرشاه، چهارمين پادشاه گورکاني و پدر شاه جهان بود که همراه برادرش نفوذ بالايي در فعاليت هاي سياسي داشت. شاهزاده خرم حاصل ازدواج نور جهان و جهانگير شاه بود. شاهزاده خرم از دوران کودکي به ارجمند بانو علاقه قلبي خاصي داشت اما وقتي که به سن ازدواج رسيد، بنا به سنت ها، آداب و رسوم و روابط سياسي درباريان مجبور شد با دو زن ديگر ازدواج کند که يکي از آنها دختري از درباريان صفويان ايران بود. چند سالي از ازدواج دوم شاهزاده خرم گذشت تا اينکه او در سال 1612 به آرزوي خود رسيد و با ارجمند بانو که پس از ازدواج با وليعهد گورکاني لقب ممتاز محل گرفته بود ازدواج کرد.
در سال 1628 شاهزاده خرم بر تخت شاهي طاووس تکيه زد و به شاه جهان مشهور شد. اما چون ارجمند بانو هيچ علاقه اي به امور سياسي نداشت، ترجيح داد از ثروت همسرش در کارهاي خير استفاده کند و به کارهاي مورد علاقه اش از جمله ساختن باغي در کرانه رود جمنا در زادگاهش بپردازد.
19 سال از زندگي شاه جهان و ممتاز محل مي گذشت تا اينکه در سال 1631 ممتاز محل چهاردهمين فرزند خود را باردار شد اما درست در همين زمان شاه جهان بايد به جنگ مي رفت و براي ا ينکه ازهمسر خود دور نباشد او را هم با خود برد. متأسفانه بعد از تولد نوزاد که اسمش را گوهربيگم گذاشتند، همسر محبوب شاه جهان در 39 سالگي جان خود را از دست داد و شاه جهان را با غم و اندوه فراوان تنها گذاشت. از آنجا که شاه و همسرش به يکديگرعلاقه زيادي داشتند، ممتاز محل قبل از مرگ از همسرش خواست تا زمان مرگ به او وفادار بماند و با زن ديگري ازدواج نکند؛ او همچنين از شوهرش خواست براي او آرامگاهي بسازد که نشانه عشق و وفاداري اش به ممتاز محل باشد.

معماري ايراني-هندي
 

به اين ترتيب شاه جهان تمامي مهندسان و معماران مشهور آن دوران را دور هم جمع کرد تا با درآميختن فنون معماري هند و ايران يکي از زيباترين آرامگاه هاي جهان را در تجليل از همسرش بسازند؛ آرامگاهي که بعدها به عنوان آخرين دستاورد معماران مغول شناخته شد. در ساخت اين آرامگاه از معماري آرامگاه همايون- دومين امپراتور گورکاني که به ايران تبعيد شد- «گورامير» مقبره تيمور جد بزرگ مغول ها در سمرقند و مسجد جم در دهلي الهام گرفته شده است. در آن زمان مغول ها براي ساختن عمارت هاي خود از ماسه و سنگ استفاده مي کردند اما به دستور شاه جهان، تاج محل از مرمرهاي سفيد که به سنگ هاي گرانبها مزين شده بودند ساخته شد. قرار بود بعد از مرگ شاه جهان آرامگاهي با سنگ سياه در طرف ديگر رودخانه ساخته شود و بعد اين دو آرامگاه به وسيله پلي به يکديگر متصل شوند تا نشان عشق و علاقه اين زوج به يکديگر باشند اما آرامگاه دوم هيچ وقت ساخته نشد و شاه جهان در مقبره همسرش به خاک سپرده شد. آرامگاه ممتاز محل به عقيده شاه جهان آن قدر با ارزش بود که بارها درباره آن گفته بود: «محکوم پناهش را اينجا مي يابد. اينجا جايي است که آزاد خواهد شد. گناهکار بايد راهي اين عمارت شود؛ چرا که تمام گذشته پر از گناهش در اينجا شسته خواهد شد. نماي اين بنا حزن انگيز است و ماه و خورشيد اشک به چشم هايشان مي آيد. در اين جهان اين آرامگاه بنا شد تا افتخار سازندگانش در کنار آن به نمايش گذاشته شود.»

ساختمان تاج محل
 

زميني که آرامگاه ممتاز بانو در آن ساخته شد متعلق به شاه جهان نبود بلکه يکي از املاک « جاي سينک» از ثروتمندان آن دوران بود و شاه جهان اين زمين را در قبال دادن قصر بسيار بزرگي در مرکز آگرا از جاي سينک گرفت. بعد از گرفتن زمين، شاه جهان حدود 20 هزار کارگر هندي را از شمال هندوستان به خدمت گرفت و مجسمه سازان بخارايي، خوشنويسان اهل ايران و سوريه، گوهرنشانان و مرصع کاران جنوب هندوستان و سنگ تراشان بلوچستان را که متخصص در ساخت مناره هاي دايره شکل بودند دعوت کرد تا کار ساخت تاج محل را شروع کنند. نکته جالب اينجاست که در کنار تمامي اين هنرمندان فقط يک گروه 37 نفره دعوت به کار شده بودند که تنها کارشان اين بود که مرمرهاي سفيد را به شکل گل مي تراشيدند تا در تزئين تاج محل مورد استفاده قرار گيرند. در متون تاريخي آورده شده که مصالح به کار رفته در تاج محل هم از داخل هندوستان و هم از نقاط ديگر آسيا آورده و از هزار فيل براي انتقال اين مصالح ساختماني استفاده شده است. در ساخت تاج محل از 28 نوع سنگ قيمتي هم استفاده شده؛ به عنوان مثال براي جواهرنشان کردن اين بنا شاه جهان دستور داد تا مرمرهاي سفيد آن را از شهر ماکرانا و سنگ هاي يشم را از پنجاب هندوستان، کريستال ها را از چين، فيروزه ها را از تبت، سنگ هاي لاجورد را از افغانستان، ياقوت ها را از سريلانکا و سنگ هاي عقيق سرخ را از عربستان به هندوستان بياورند تا هنرمندان ايراني و هندي تاج محل را به بهترين شکل ممکن بيارايند.

ورود به تاج محل
 

گردشگران علاقه مند براي رسيدن به تاج محل از باغچه مغول يا چهارباغي به مساحت 300 متر مربع عبور مي کنند؛ باغچه بسيار زيبايي که با گذرگاه هاي سنگفرش شده، هرکدام از چهارباغ ها را به 16 باغچه گلکاري شده تقسيم مي کند. حوض آبي از مرمر سفيد در مرکز باغچه در ميانه راه بين مقبره و در ورودي قرار دارد با منعکس کردن عکس آرامگاه نماي زيبايي به تاج محل مي دهد. در قسمت ديگري از باغچه درخت ها و فواره هاي زيبايي به چشم مي خورند. هرکسي با نگاه اول مي تواند بفهمد که در ساخت چهارباغ از معماري ايراني الهام گرفته شده و گفته مي شود که بابور- اولين امپراتور مغول- اين هنر زيبا را به هند آورد. در حقيقت چهارباغ در تاج محل سمبل چهار رودخانه بهشتي در فرهنگ اسلامي دوران مغول است؛ بر اين اساس چهار رودخانه که سرچشمه واحدي دارند باغ بهشت را به چهار قسمت شمالي، جنوبي، شرقي و غربي تقسيم مي کنند. در دو طرف شرقي و غربي آرامگاه اصلي دو ساختمان کاملاً شبيه به هم وجود دارد که يکي مسجد و ديگري مهمانخانه است و از ماسه سنگ هاي قرمز رنگ ساخته شده؛ اين دو بنا کاملاً شبيه به يکديگر هستند و سه گنبد مرمري دارند که البته گنبد مياني بزرگ تر است. ساختماني که در غرب آرامگاه وجود دارد مسجد و آن يکي که در شرق ديده مي شود مهمانخانه است و تنها تفاوتي که بين اين دو ساختمان وجود دارد شکل محراب مسجد و محل نمازگزاران است که با 569 مرمر سياه روي زمين کاشيکاري شده است. طرح و نقش اصلي مسجد شبيه به مسجد جهان نما و جام مسجد در دهلي است که همگي به دستور شاه جهان ساخته شده اند.

آرامگاه ارجمند بانو
 

افرادي که از دور به تاج محل نگاه مي کنند آرامگاه بزرگ و مرمرين ارجمند بانو را مي بينند که سال هاي زيادي است روي صفحه اي مربع شکل که شامل ايوان، گنبد و گلدسته مي شود، خودنمايي مي کند. بيشتر گردشگرها با نگاه کردن به تاج محل به خوبي متوجه مي شوند که تاج محل هم مثل بيشتر مقبره هاي مغول ها از هنر و معماري ايراني الهام گرفته است. نماي ساختمان اصلي از اتاق هاي مربع شکل که در قسمت بالا به يکديگر مي رسند و شکلي محراب گونه را تشکيل مي دهند ساخته شده است. مجموعه اين اشکال، هشت ضلعي غيرمنتظمي را مي سازد که هرکدام آنها 55 متر ارتفاع دارند. در هريک از گوشه هاي آرامگاه ايواني با بالکن هاي گنبدي شکل، کاملاً شبيه به يکديگر ساخته شده که به آنها پيش طاق مي گويند که در کنار طرح اصلي ساختمان نمايي کاملاً متقارن را به وجود آورده اند. در گوشه هاي صفحه بزرگ و مرمريني که آرامگاه روي آن بنا شده چهار مناره سفيد رنگ قرار گرفته که موجب شکل گيري فضايي بصري- رواني شده که عمارت تاج محل را بيشتر به چشم مي آورد. نکته جالب اينجاست که تمام اين مناره ها از سنگ مرمر سفيد ساخته شده اند اما سطح صفحه اول و همين طور مهمانخانه ها از سنگ سرخ ساخته شده اند و به اين ترتيب اهميت مقبره بيشتر مشخص مي شود.
گنبد آرامگاه 35 متر ارتفاع دارد و به دليل شکل خاصش به آن گنبد پيازي شکل هم گفته مي شود. بالاي گنبد به شکل گل نيلوفر طراحي شده و همين مسأله باعث افزايش ارتفاع آن شده است. با ساختن چهار گنبد کوچک تر در گوشه هاي اين گلدسته که طرح آنها هم از گنبد اصلي گرفته شده و گنبدهاي پيازي شکل هستند، نماي گلدسته اصلي بيشتر به چشم مي آيد. وجود پنجره هاي کوچک در اين چهار گنبد باعث ورود نور به درون ساختمان مي شود. گنبدها و گلدسته ها و شکل ماه نيمه اي که روي گلدسته اصلي قرار دارد و سمبل شيوا يکي از الهه هاي هندي هاست، تلفيق معماري ايراني و هندي را به خوبي نشان مي دهد.
هرکدام از مناره ها تقريباً 40 متر ارتفاع دارند و نشان دهنده علاقه طراحان و معماران آن دوران براي به وجود آوردن تقارن در اين بنا هستند. هر مناره توسط دو بالکن به طور مساوي به سه بخش تقسيم شده و در بالاي هر مناره يک بالکن ديگر وجود دارد که به نوک مناره ختم مي شود و نکته جالب اينجاست که هريک از مناره ها تا جايي که امکان دارد در گوشه هاي صفحه اصلي ساخته شده تا در هنگام خطر و ريزش ويرانه هاي آن به روي مقبره نيفتد.
نماي بيروني تاج محل با سنگ هاي قيمتي و حکاکي و نقاشي هاي زيبا مزين شده و در بعضي از قسمت هاي آن آيه هايي از قرآن خوشنويسي شده است که اکثر اين آيه ها مضمون قضاوت را در خود دارند. اين آيه ها از بين آيات 15 سوره از قرآن مجيد انتخاب و به خط ثلث نوشته شده اند؛ امانت خان شيرازي خطاط ايراني هنرمندي است که اين خوشنويسي ها را انجام داده است.

فضاي داخلي تاج محل
 

درون اين آرامگاه زيبا تا چشم کار مي کند سنگ هاي قيمتي کار شده است. اتاق داخل آرامگاه به صورت هشت ضلعي طراحي شده است که از هر طرف مي توان به آن وارد شد اما گردشگران فقط از دري که به سمت جنوب باغ باز مي شود، مي توانند وارد آرامگاه شوند. ديوارهاي داخلي 25 متر بلندي دارند و هشت پيش طاق گنبدي شکل فضاي طبقه اول را تشکيل مي دهد که مثل نماي بيرون، بالاي هريک از آنها پيش طاق ديگري ساخته شده که تا سقف بالا رفته است. قبر ممتاز بانو و شاه جهان آن سوي ديوار هشت ضلعي که به آن « جالي » گفته مي شود و بسيار ماهرانه کنده کاري شده قرار دارد. سطح اين ديوار با سنگ هاي قيمتي به شکل گل هاي زيبا ميناکاري شده است.
ممتاز بانو و شاه جهان هر دو طبق آداب و رسوم اسلامي به خاک سپرده شده اند و قبر ممتاز دقيقاً در مرکز اتاق به ابعاد 1/5 متر در 2/5 متر به شکل مستطيل ساخته شده. شاه جهان هم در کنار او به خاک سپرده شده و سنگ قبر هر دو نفر با سنگ هاي قيمتي مزين شده است. روي سنگ قبر ممتاز محل با خط خوش اسامي خداوند نوشته شده و روي سنگ قبر شاه جهان هم اين جملات حک شده است؛« او در شب بيست و ششم ماه رجب سال 1076 هجري به جهان ابدي سفر کرد.»

معمار افسانه اي تاج محل
 

در متون تاريخي به نام معمار تاج محل اشاره نشده است اما در نسخ خطي به دست آمده از تاج محل نام استاد عيسي شيرازي نقشه نويس و امانت خان شيرازي به چشم مي خورد. علاوه بر اين در برخي از متون به دست آمده از سده 17 به نام استاد احمد لاهوري هم اشاره شده که سازنده لال قلعه در دهلي نيز بوده است. از افراد ديگري که اسم آنها در سايت معتبر تاج محل به عنوان سازندگان اين بنا به ثبت رسيده مي توان به اسماعيل خان طراح مقبره اصلي، استاد محمود خان از ايران طراح ساختمان، شخصي به نام پور، معمار ناظر اهل ايران و قاسم خان از لاهور اشاره کرد و همين امر درستي دست داشتن معماران ايراني را در ساخت اين بنا ثابت مي کند. در زير يکي از خطاطي ها در ايوان جنوبي تاج محل نام امانت خان شيرازي حک شده و به نظر مي رسد او همان عبدالحق شيرازي است که در سال 1609 به هند مهاجرت کرد و به خاطر اينکه در هنر خوشنويسي استعداد فوق العاده اي داشت، نوشتن خطاطي هاي تاج محل از سوي شاه جهان به او واگذار شد و لقب امانت خان را گرفت. امضاي او نشان دهنده مقام بالايي است که در سلطنت گورکاني ها داشت.

خطراتي که تاج محل را تهديد مي کند
 

در سال 1942 به دنبال حمله هاي هوايي اي که توسط آلمان ها و بعد ژاپني ها به هندوستان صورت گرفت، دولت اين کشور تصميم گرفت تا با پوشش هاي داربستي از تاج محل محافظت کنند. در سال هاي 1965 و 1971 دوباره اين داربست ها روي سنگ هاي مرمرين تاج محل نصب شد تا از بمباران هوايي کشورهاي همسايه در امان بماند.
با اين حال آلودگي محيط زيست در کنار رود جمنا و باران اسيدي اي که از پالايشگاه نفت ماتورا توليد مي شود از ديگرعواملي هستند که ماندگاري تاج محل را تهديد مي کنند و باعث شده اند رنگ سفيد سنگ هاي مرمر آن رفته رفته رو به زردي برود. البته دولت هندوستان براي کنترل اين آلودگي 10400 کيلومتر مربع را به منطقه تاج محل و محيط اطراف آن اختصاص داده که در اين منطقه هرگونه فعاليتي که آثار سوء آن تاج محل را تحت تأثير قرار دهد ممنوع است.

جاذبه توريستي
 

هر ساله 2 تا 4 ميليون گردشگر براي ديدن تاج محل به اين آرامگاه سر مي زنند. طبق آمارها معمولاً در ماه هاي اکتبر، نوامبر و ژانويه که هوا در هندوستان خنک تر است جهانگردان بيشتري به هندوستان سفر مي کنند. تاج محل همه روزه از ساعت شش صبح تا هفت بعداز ظهر پذيراي گردشگران است و جمعه ها براي برگزاري نماز و عبادت از ساعت 12 تا 2 بعدازظهر هيچ گردشگري حق ورود به تاج محل را ندارد. به دليل مسائل امنيتي، گردشگران فقط مي توانند پنج بطري آب، يک دوربين فيلم برداري کوچک و يک دوربين عکاسي، تلفن همراه و يک کيف دستي کوچک زنانه با خود به داخل تاج محل ببرند.
منبع:همشهري سرنخ، شماره 60