بررسي چگونگي ارتباط معماري مصنوع با طبيعت پيرامون (دامنه ي کوه صفه)

مقدمه
 

وجود آثار و عوارض طبيعي نظير کوه ها (توپوگرافي)، رودخانه و مناظر طبيعي در سطح شهر ارزش فراواني دارد. اين آثار افزون بر آن که ياد و خاطره ي طبيعت را همواره در شهر زنده نگه مي دارند، مي توانند همچون نشانه هاي ارزشمندِ شهري عمل کنند و ازاين طريق بر کيفيت محيط شهر بيفزايند. بنابراين، چنين آثاري ميراث طبيعي شهر محسوب به شمار مي آيند.
در شماري از شهرهاي جهان وجود کوه هايي در اطراف شهر بر جذابيت آن افزوده و با ايجاد باغ شهر حتي به يکي از عوامل جذب گردشگران تبديل شده اند. براي مثال، مي توان از بوداپست (مجارستان)، فيزوله (ايتاليا) و ريودوژانيرو (برزيل) نام برد. در ايران نيز در کنار شهرهايي همچون اصفهان، مشهد، خرم آباد و تهران کوه هايي قرار دارند که مي توانند در ارتقاي جذابيت ها و کيفيت محيط شهر مؤثر واقع شوند.

بيان مسأله
 

کوه صفه با قدمت ديرينه ي خود جزيي از فرهنگ و هويت تاريخي اصفهان بوده است. فرم طبيعي کوه صفه چشم اندازهاي زيبا، آرامش، سکوت و دسترسيِ مناسب از مهم ترين ويژگي هاي اين ميراث طبيعي به شمار مي روند. چگونگي برخورد با اين جاذبه ي توريستي بر جريان حرکت، سکون، تفريح و اضطراب در شهر اثرگذار است و به آن روح مي بخشد.
ارزشمنديِ اين اثربه لحاظ بافت طبيعي (ارگانيک) آن مي باشد. از اين رو، هر نوع حرکتي در کنار آن لازم است با مطالعه و برنامه ريزي انجام پذيرد، تا موجب غني شدن هويت تاريخي و فرهنگ بومي حاکم بر شهر شود.
کوه صفه از نظر ساختار زمين شناسي اصولاً کوهي ست سرسخت، خشن و صعب العبور. همين ويژگي يکي از دلايل برگزيده شدن کوه صفه براي مقاصد نظامي و دفاعي در دوران قديم بوده است. (طرح سامان دهي صفه و ناژوان)
بنيان گذاران و سازندگان اوليه ي قطعه ي شاهدژ (قلعه ي مرکزي، ارک قلعه ي ديو)، بناها، راه ها و استحکامات قلعه را چنان طراحي کرده بودند که کسي نتواند به درون آن راه پيدا کند. آنان با استفاده از پرتگاه ها و ديواره هاي کوه و تراشيدن برخي نقاط و ساختن ديوارهاي متعدد در نقاط مختلف، عمده راه هاي دسترسي و نفوذ به قلعه را مسدود کرده بودند. اما در سال هاي اخير با احداث راه هاي جديد و اصلاح مسيرهاي دشوار، راه هاي صعود به ارتفاعات کوه و دسترسي به آثار طبيعي و تاريخي کوهستان صفه آسان و شناخته تر شده است (www.esfahan.ir)
کوه صفه با ارتفاع 2225 متر از سطح دريا، کوهي مرتفع به شمار مي آيد؛ نخستين پرتو آفتاب اصفهان ديواره ي شرقي آن را روشن مي سازد و زمينه ي شهري زيباي را در جنوب شهراصفهان پديد مي آورد. کم ترين جايي از اصفهان است که صفه ازآن ديده نشود و همين طور کم تر نقطه اي از شهر است که از روي کوه صفه ديده نشود.موقعيت شهري مناسب و سابقه ي استفاده ي مردم از اين تفرجگاه همگي حکم مي کند تا در برخورد با آن کم ترين دخل و تصرف در طبيعت آن صورت گيرد.
انتخاب و استقرار مناسب و سنجيده ي معماري مصنوع (ساختمان ها، فضاهاي مکث، راه ها و ...) بايد در جهت نيروهاي طبيعي کوهستاني و نه در مقابله با آن ها صورت گيرد. حفظ موانع طبيعي مثل تپه ها، صخره ها و تخته سنگ ها با دور زدنِ آن ها و ايجاد فضاي مکث در کنارشان، موجب فراهم شدن محيطي دلنشين و متعادل خواهد شد.

عوامل مؤثر بر دريافت بصري از محيط پيرامون
 

به منظور بررسي کيفيت دريافت بصري از محيط پيرامون، لازم است عوامل مؤثر بر دريافت بصري از معماري مصنوع شناسايي شوند. از مهم ترين اين عوامل مي توان به موارد زيراشاره کرد:

نحوه ي ارتباط فرم معماري با طبيعت پيرامون
 

فرانک لويدرايت دراين باره اين گونه مي گويد: «به جاي آن که ساختماني روي تپه بسازيم، بنايي هماهنگ با تپه ايجاد کنيم.» همچنين ويژگي فرم معماري واقع در دامنه هاي شيب دار را مشخص نبودن خط پاياني زمين زيربنا و خط شروع زمين طبيعي بيان مي کند. (مجموعه آثار معماري، ج3، فرانک لويدرايت، مترجم: واحد ترجمه و انتشارات هنر و معماري)
شايد از آشناترين نمونه ها در اين زمينه، معماري ماسوله است که با سطوح خود شاعرانه به بافت پيرامونش بافته شده و همچون امتدادي از طبيعت اطراف، پيوند با آن را بازتابانده است. پيروي اختلاف سطح ها از شکل گيري طبيعي زمين و هم نوايي ساختار و فرم بناها با بافت طبيعي پيرامون، ماسوله را به صورت ضميمه اي از بافت طبيعي شيب دار پيرامون مي نمايند.

ايجاد تناسبات متوازن ميان عناصراصلي ساختمان و طبيعت پيرامون
 

در طراحي فرم معماري بايد به دنبال خلق يک کليت هماهنگ به وسيله ي تناسب خوب ميان پنجره ها، بازشوهاي در، سايه بان و محدوده ي سقف ها، سازه ي عمودي و افقي، مصالح، رنگ، عناصر تزييني و ... با طبيعت پيرامون بود. پنجره ها همواره با ديگر عناصر ديوار، سطوحي باز و بسته، تيره و روشن صاف و ناهموار را به وجود مي آورند.
جداسازي عناصرافقي و عمودي بر خلاف ساختمان هاي سطح شهر تأثيرنامطلوبي در نما مي گذارد. تناسبات عناصر ساختمان لازم است با کل ابعاد ساختمان و محيط پيرامون مطابقت داشته باشد. براي مثال، در ساختمان هاي مذکور، ابعاد عرضي غالب خواهند بود. استفاده از عناصر باريک عمودي که موجب تقويت ارتفاع ساختمان و خدشه دار شدن عظمت کوه مي شود، به هيچ عنوان توصيه نمي شود. در و پنجره و نعل درگاه ها تأثير خاصي در نما مي گذارند. ناودان ها، سايه بان ها، پيش آمدگي هاي سقف و بالکن ها ايجاد سايه هاي خاصي بر روي نما مي کنند؛ که به کمک آن ها مي توان سطوحي پلکاني همسان با شيب موجود در طبيعت ايجاد کرد.
نسبت هاي هندسي نقشي تعيين کننده در هماهنگ سازي ظاهر نما دارند. مي توان پنجره ها را در گروه هاي کوچک تر ترکيب شده که شکل مشخصي را ايجاد مي کنند، دسته بندي کرد. (نماي ساختمان)

نحوه ي ارتباط مصالح ساختماني با طبيعت پيرامون
 

نماها مي توانند از نظر مصالح نيز با يکديگر متفاوت باشند. مصالح نما در رنگ، شکل، زبري و خشني نما تأثير مي گذارد. مصالح ساختماني مورد استفاده در معماري با در نظر گرفتن فرم بنا، بيان روان و عميقي دارند.
سنگ: استفاده از سنگ در دوران هاي مختلف احساس شوکت و عظمت را درساختمان هاي شهري به وجود آورده است. علاوه بر آن، خاصيت طبيعي بودن سنگ ساخته ي دست بشر را به طبيعت نزديک تر مي کند.
چوب: چوب پاره اي جدانشدني از پيکره ي طبيعت است که استفاده ازآن در معماري بنايي که از طبيعت پيرامونش الهام گرفته، به نوعي باعث بسط طبيعت مي گردد.
آجر: آجر مقياس انساني ويژه اي دارد و به دليل ارزاني و سادگيِ ساخت، از دوران معماري بابل در بين النهرين تاکنون در ساختمان هاي مسکوني و عمودي مورد استفاده قرار گرفته است. آجرحالت صميمانه اي را در ساختمان جلوه گر مي کند.
بتن: بتن مسلح به ويژه هنگامي که مسطح و صيقلي نباشد، حالت خصمانه اي را القا مي کند.

نحوه ي استفاده از مصالح طبيعي در معماري مصنوع
 

گسترش طبيعت در معماري را با به کارگيري عناصر طبيعي به عنوان جزيي از ساختار معماري مي توان تجربه کرد. از روزگاران دور مصالح طبيعي متنوعي به طور متداول در معماري به کار مي رفتند؛ مواد قابل دسترسِ محلي مانند سنگ و چوب نمونه هايي از اين مورد مي باشند. براي مثال، وزن سبک چوب، خاصيت جذب انرژي و نيز درصورت استفاده از دتايل هاي اجرايي مناسب، دوام و پايداري آن از ويژگي هاي مثبت آن به شمار مي رود. ولي از طرف ديگر هزينه بالاي توليد و مدت زمان زياد اجراي آن، از مسائلي ست که بايد با تدابير خاص و مناسب اصلاح شود.
هر چند استفاده از چوب به شکل پوسته در نماي خارجي (مصالح غيرساختاري) باعث کاهش هزينه و مدت زمان اجرا مي شد، پوسته اي شدن نما و ناهماهنگي درون و بيرون (مصالح ساختاري و غيرساختاري) باعث ايجاد اختلاف با نحوه ي بيان طبيعت پيرامون مي شود؛ به نحوي که بر دريافت بصري از محيط پيرامون اثرنامطلوب مي گذارد.

تأثير رنگ بر معماري مصنوع
 

از ديگر عوامل مؤثر بر دريافت بصري از معماري مصنوع، رنگ مصالح مورد استفاده در آن ها مي باشد. گفتني در مورد انتخاب رنگ مناسب، بسياراست. رنگ، پيش از بافت، فرم و مواد مصرفي دريافت مي شود و به همين دليل اثرش بيش تر است. ولي در اين ميان آنچه ضروري ست، حرکت منسجم تمامي عناصر يک طرح به سوي هماهنگي به محيط است. رنگ بايد جزيي از کل فرض شود، کلي که به سوي وحدت و يگانگي رو دارد. «به عبارت ديگر، آموزگار براي هنرجو و بهترين راهنما و الگو براي هنرمند طبيعي است.» (مباني رنگ و کاربرد آن، تأليف و ترجمه ي حبيب الله آيت اللهي)
در کنار رنگ ساختمان ها، محيط پيرامون نيز قابليت هاي بالايي براي ترکيب هاي رنگي دارد. تشخيص يک رنگ در محيط به عواملي از جمله زمان ديدن، رنگ زمينه، رنگ هاي ثابت و منابع نورطبيعي و مصنوعي بستگي دارد. قرمز و نارنجي رنگ هايي هستند که بيش از همه جلو مي آيند و به اصطلاح پيش آمدگي دارند. پرتوهاي ساطع شده از اين رنگ ها بر تمرکز عدسي چشم تأثير مي گذارند و در شخص دوربيني ايجاد مي کنند. رنگ هاي سبز و آبي، برعکس، چشم را نزديک بين مي کنند؛ چرا که اين دو رنگ به عقب رفتن و عميق شدن تمايل دارند. زرد و ارغواني دراين خصوص خنثي هستند: نه پيش مي آيند و نه عقب مي نشينند.

تأثير بافت بر معماري مصنوع
 

از ديگر عوامل مؤثر بر دريافت بصري از معماري مصنوع، بافت مصالح مورد استفاده در آن ها مي باشد. بافت هاي مختلف در انتشار نور يا جذب آن بسيار مؤثرند؛ حتي حالت هاي مختلفِ «تنها يک ماده» نيز جذب يا بازتاب هاي مختلف دارد. براي مثال، يک سطح يخ زده در زمستان، کاملاً صيقلي و شفاف است و کمي به تيرگي مي زند. پس ازمدتي يخ بازي، رويه ي آن از شيارها و گرد سفيد يخ پوشيده مي شود. هنگامي که اين سطح صيقلي و شفاف بود، نور از آن بيش تر عبور مي کرد، و اکنون که خراشيده شده و خراشه هاي سفيد بر رويه ي آن آشکار شده است، نور در همه ي جهات منتشر مي شود و تقريباً همه ي نور بازتابانده مي شود و ما آن را سفيد مي بينيم. (مباني رنگ و کاربرد آن، تأليف و ترجمه ي حبيب الله آيت اللهي)
آزمايش فوق تنها در مورد يخ صدق نمي کند. استفاده از مصالح ساختماني با سطوح صيقلي در دامنه ي کوه صفه درخشندگي بيش تر و درنتيجه درجه هاي رنگي عميق تري ايجاد مي کند؛ در حالي که ويژگي هاي کوه صفه، سرسخت و خشن بودن آن است. بنابر اين، به منظورايجاد هماهنگي در کيفيت محيط پيرامون و جلوگيري از ايجاد اغتشاش در سيماي طبيعت، لازم است از مصالح همگون با محيط (مصالح بومي) بهره گرفته شود.

جمع بندي و نتيجه گيري
 

ساختار معماري واقع در دامنه ي کوه صفه مي تواند با تعريفي پس از تجزيه و تحليل نظام پنهان ساختارهاي طبيعت آن و با به کارگيري آن ايجاد شود تا محتواي درون در صورت بازتابد. چرا که با جدا کردن نيروي اصلي و دروني طبيعت پيرامون، به چيزي جز پوسته اي مرده نخواهيم رسيد.
صرف پرداختن به طبيعت مي تواند ارزش راستين بيافريند. ترجمه ي يک به يک طبيعت به معماري توجه ساده انگارانه به طبيعت است که گاه به ظاهري آزاردهنده نيز بدل مي شود.
از اين رو معمار ساختارهاي خود را نه در مقاومت با نيروهاي طبيعت و نه در سپردنِ ناآگانه به دست آن ها، بلکه در هماهنگي با اين نيروها مي بيند، تا انسان و طبيعت در ساخته ي او متحد به نظر برسند.

پي نوشت ها :
 

1- کارشناس ارشد معماري، دانشگاه آزاد اسلامي واحد خوراسگان، samie.mohamad@yahoo.com
 

منابع:
1- مباني رنگ و کاربرد آن، تأليف و ترجمه ي حبيب الله آيت اللهي.
2- مجموعه ي آثار معماري، ج 3، فرانک لويدرايت، مترجم: واحد ترجمه و انتشارات هنر و معماري.
3- تصاوير ماهواره اي دريافتي در سال 1385 توسط سازمان فاوا، شهرداري اصفهان.
4- «ماسوله، عکس ها»، نصراله کسراييان.
5- www.esfahan.ir
6- www.nama sakhteman.Htm
منبع: نشريه دانش نما، شماره 176-178