ولادت حضرت فاطمه (ع) - روز زن

20 جمادي الثاني 1332

مکتب فاطمي
اشاره
 

بررسي وشناخت سيره معصومين (ع) به عنوان برگزيدگان خداوند و الگوهاي شايسته براي پيروي مؤمنان، اهميت بسياري دارد. از آن ميان، حيات و رفتار اجتماعي آنان به دليل، اهميت و نقش اموراجتماع بر رفتارهاي جمعي و هدايت بخشي جوامع، از اهميت بيشتري برخوردار است.
دراين مقاله نوشتار سيره اجتماعي حضرت فاطمه(ع) به طور کلي بررسي مي شود که مجموعه سيره آن حضرت، بيان گر ويژگي هاي مکتب فاطمي است. در اين نوشتار به مباحثي درباره سيره حضرت فاطمه (ع) ونقش و جايگاه آن، سيره خانوادگي، علمي، معيشتي وسياسي آن حضرت، به اجمال پرداخته شده است.

سيره اجتماعي حضرت فاطمه(ع)
 

واژه «سيره» از ريشه «سير» به معناي «نوع رفتن» و«حرکت کردن» وجمع آن «سير» است. درمفردات آمده است : سيره، روش درچيزي وبه معناي سنت است؛ زيرا حرکت مي کند وادامه مي يابد.(1) به اعتقاد اهل لغت نيز سيره بر نوع، هيئت و چگونگي دلالت مي کند. بنابراين، سيره را مي توان نوع وسبک رفتار وکردار ترجمه کرد که دراين صورت، برسبک رفتار شخص دلالت مي کند.(2)
دراين نوشتار منظور از سيره فاطمي، سبک ها و روش هاي رفتاري حضرت فاطمه (ع) است. آنچه درحيات اجتماعي مسلمانان بيشتر شايسته وراهگشاست، توجه به سيره اجتماعي حضرت فاطمه (ع) است که در هر زمان مورد نياز نسل حاضر ونسل هاي آينده است.

راز نياز به سيره فاطمي
 

رسول خدا (ص) درحديث متواتر ثقلين فرمود:
من دوچيز گران بها براي شما [به جا] مي گذارم؛ يکي قرآن و ديگري عترت واهل بيتم را. شما تا زماني که به اين دو تمسک کنيد، گمراه نخواهيد شد اين دو از هم جدا نخواهند شد تا زماني که درحوض کوثر برمن وارد شوند.(3)
با توجه به اين کلام پيامبر، حضرت فاطمه(ع) از زمره «ثقل اصغر» است وپيروي از سيره آن حضرت، انسان را به کمال و سعادت رهنمون مي کند.
دراين نوشتار، ازمجموعه رفتارها وسبک رفتاري حضرت فاطمه زهرا (ع) درحوزه هاي مختلف، به مکتب فاطمي تعبير مي گردد.

سرآمد زنان دوسرا
 

سيره فاطمي، قابل دسترسي وپيروي براي همه انسان ها به ويژه زنان ودختران است. هيچ گونه تضاد وتناقضي با سيره نبوي وسيره ديگر ائمه اطهار ندارد. رسول اکرم(ص) در روايتي فرموده است: «ابنتي فاطمه، سيده نساء العالمين؛ دخترم فاطمه، سر آمد زنان دو عالم است.»(4) اين حديث نبوي (ص) با آيه شريفه اي که خداوند در باره حضرت مريم فرموده : «واصطفاک علي نساء العالمين»، (5) هيچ گونه منافقاتي ندارد؛ زيرا برتري حضرت مريم از يک جنبه خاص و نسبي است وبه دليل خرق عادت وچگونگي تولد فرزندش بوده، ولي برتري حضرت فاطمه (ع) نسبي نيست ودرپرهيزکاري وفضايل انساني است.(6)

نقش حضرت فاطمه (ع) درارتقاي جايگاه زن
 

پيش از بعثت ودر آستانه صدراسلام، اعراب، به خانواده و زنان، نگاه ابزاري و تحقير آميز داشتند. در جامعه آن روز، زن ازحقوق فردي واجتماعي برابر وعادلانه برخوردار نبود. او جزو دارايي پدر، شوهر يا پسرخود به شمار مي رفت. وظيفه زن به دنيا آوردن فرزندان بسيار، به ويژه پسران جنگجو بود. همچنين، رفتارهاي جاهلانه وتبعيض آميز با دختران وزنان درمواردي به قتل آنان مي انجاميد.
حضور فعال زنان خانواده پيامبر به ويژه دختر گرامي شان، حضرت فاطمه (ع) در فعاليت هاي اجتماعي، سياسي، اقتصادي وفرهنگي در اوج تضاد با نگرش جاهلي به زنان وبا هدف ايجاد تحول وکرامت براي زنان و ارتقاي جايگاه فردي واجتماعي آنان بود. در ادامه به برخي موارد که به موجب سيره حضرت فاطمه (ع) در جايگاه زنان تحول ايجاد کرد، اشاره مي شود.

سيره خانوادگي حضرت فاطمه(ع)
 

خانواده به عنوان کوچک ترين واحد جامعه، نقش بسزايي در سالم سازي اجتماع دارد. در درون خانواده، انسان هاي مفيد براي جامعه پرورش مي يابند و موجب تحولات و پيشرفت هاي بزرگ اجتماعي مي شوند. سيره خانوادگي حضرت زهرا(ع) را مي توان از برخي جنبه ها بررسي کرد که عبارتند از:

همسرداري
 

سيره زهراي اطهر(ع) در زندگي مشترک، رعايت دقيق و ظريف حقوق همسرش بود.خانه محقر وگلين ايشان، جهاني از معنويت وعظمت الهي را دربرداشت ودرزندگي بي آلايش وبه دور از تشريفات وتجمل فاطمه زهرا(ع)، بسياري از کارهاي خانه خود را حضرت علي (ع) وفاطمه (ع) انجام مي دادند. همچنين دو اصل مهم در همسرداري؛ يعني مهرباني وگذشت وايثار، برزندگي خانوادگي آن حضرت حاکم بود. آن حضرت محيط خانه را چنان ساخته بود که آسايش علي (ع) وفرزندانش را فراهم مي کرد، چنان که هرگاه رنج ها، غم ها و دشواري ها اميرمؤمنان (ع) فشار مي آورد، به خانه مي آمد، به اميدي که لحظاتي با زهرا(ع) سخن بگويد و دلش آرام گيرد. حضرت فاطمه (ع) درزندگي خانوادگي، همه جوانب و شئونات زندگي را رعايت مي کرد وبه آن پاي بند بود. ايشان خطاب به امام علي (ع) فرموده است : «اي اباالحسن! من از پروردگار خود شرم مي کنم چيزي از تودرخواست کنم که توتوان وقدرت انجام دادن آن را نداري».(7)

تربيت فرزندان
 

حضرت فاطمه زهرا(ع) با مديريت درست وبه کار بستن ويژگي هاي تربيتي، فرزنداني را براي جامعه اسلامي تربيت کرد که هر يک منشأ آثار خير ويپشرفت آموزه هاي الهي شدند وبه الگوهاي عملي تبديل گرديدند.
حضرت فاطمه (ع) به همسري مردي در آمده بود که مجاهدي کامل در راه خدا بود وبيشتر روزهاي زندگي مشترک اين دو بزرگوار، درشرايطي گذشت که علي (ع) درجبهه بود. در چنين شرايطي، فاطمه (ع) صاحب فرزنداني شد وبا داشتن فرزندان خردسال، وظيفه نگهداري و تربيت وآموزش آنها وبخشي از وظايف همسرش درخارج ازخانه را نيز به عهده گرفت. فاطمه زهرا(ع) درشرايطي عهده دار تربيت فرزندان خود بود که از يک سو جامعه در شرايط بحراني و جنگ به سر مي برد و شهر مدينه درمحاصره بود واز ديگر سو درامور معيشتي وخوراک و پوشاک از حداقل امکانات برخوردار بودند. با اين حال، فاطمه (ع) هيچ گاه از وضع خود کوچک ترين گلايه و شکايتي نکرد يا خواستار حضور بيشتر علي (ع) درخانواده نشد.(8)
حضرت زهرا(ع) درتربيت روحي و پرورش جسمي کودکان خود کوشا بود. وقتي با کودکان خود بازي مي کرد، با استفاده از شعر به پرورش انديشه آنان مي پرداخت. آن حضرت در قالب اشعاري زيبا واديبانه فرموده است: «حسن جان! مانند پدرت علي باش وريسمان را از گردن حق بردار! خداي احسان کننده را پرستش کن وبا افراد دشمن و کينه توز دشمني نکن!»(9)
از جمله روش هاي تربيتي حضرت زهرا(ع) نوع دوستي آن حضرت بود. ايشان در برابر چشمان تيزبين فرزندانش، به مردم کمک مي کرد وخود گرسنه مي ماند. آن حضرت نه تنها در مسائل اقتصادي و رفع مشکلات روزمرده مردم پيشگام بود، حتي از نظر اخلاقي وپرورش عواطف انساني وارشاد وهدايت مردم نيز به آنها کمک و مصالح مردم را پيگيري مي کرد و درحقشان دعا مي فرمود. حضرت زهرا(ع) با رفتار عادلانه خويش، خشنود مي ساخت و با عواطف محبت آميز مادري، فرزندان خويش را به اين صفات انساني واسلامي تشويق مي کرد و پرورش مي داد.

ميانه روي و اعتدال
 

اعتدال يا ميانه روي، از اصول اسلام وتعيين کننده سبک زندگي است واز اصول فردي واجتماعي درهمه امور به شمار مي آيد. از جمله اموري که درآن بايد اعتدال رعايت شود، امور خانواده است.
حضرت فاطمه (ع) درامور معيشتي، اعتدال به شرايط مکان و زمان توجه داشت واعتدال را رعايت مي کرد. آنگاه که مسلمانان درفقر وتنگ دستي به سر مي بردند، او نيز با اختيار خود با فقر و سادگي مي زيست وهرچه داشت، حتي افطاري خود را به نيازمندان ايثار مي کرد. در سال هاي پس از فتوحات که غنائمي واموال بسياري نصيب مسلمانان شد، با توجه به حجم زياد کارها درخانه، پيامبر خدمتکاري به نام فضه براي حضرت فاطمه (ع) گرفت. آن حضرت کارهاي منزل را به طور مساوي ميان خود وفضه تقسيم کرد. سلمان مي
گويد: «روزي ديدم که فاطمه (ع) خود مشغول آسياب کردن است. گفتم: چرا اين کار را به فضه که درکنار شماست، نمي دهيد. فرمود: «پيامبر به من سفارش کرده که کارهاي خانه را با او تقسيم کنم. ديروز روز خدمت او بود وامروز روز خدمت من است.»(10)

عفاف فاطمه(ع)
 

زنان در صدر اسلام، در فعاليت هاي اجتماعي حضوري فعال داشتند ودرمکتب اسلام از زناني به نيکي ياد مي شود که اجتماعي هستند و در صحنه هاي سياست و اجتماع حضوري فعال دارند. دين اسلام با معرفي الگويي چون فاطمه (ع) به همگان آموخت که زن بايد درجامعه مشارکت فعال وهمه جانبه داشته باشد و در تربيت اجتماع وسوق دادن به فضيلت هاي اخلاقي وانساني بکوشد.
آنچه در زندگي حضرت زهرا فاطمه (ع) به عنوان يکي از ملاک هاي حضور اجتماعي زن اهميت دارد، حفظ عفاف، حجاب ومتانت است که حافظ کرامت وجايگاه حقيقي ووالاي زن است. بنابراين، از جلوه هاي درخشان زندگي حضرت که براي الگو قراردادن، التزام به عفاف است. عفاف وحجاب فرماني الهي است وبرخلاف تصور برخي، عامل مصونيت اجتماعي و پيشگيري از تخريب شخصيت زن است.
حضرت فاطمه زهرا(ع) نمونه کامل زن مسلمان در تمام اوصاف وکمالات اسلامي به ويژه درحجاب وعفاف بود. تا ضرورتي نمي ديد از هم کلامي بامردان - آن هم با شرايطي ويژه - خودداري مي کرد واز اينکه پدر بزرگوارشان کارهاي داخل خانه را به او واگذار کرده واز فعاليت هاي امور بيروني معاف داشته، شادمان بود. هرچند حضرت زهرا(ع) درمواقع لزوم به فعاليت هاي سياسي و اجتماعي نيز مي پرداخت، ولي هرگز از پرده حجاب کامل وعفاف لازم بيرون نرفت وحتي در ميدان مبارزه (در دفاع از ولايت اميرمؤمنان علي (ع) وبه يغما رفتن فدک) به حجاب کامل وحياي اجتماعي واخلاقي بسيار مقيد بود.(11)

فعاليت هاي علمي حضرت زهرا(ع)
 

فاطمه زهرا(ع) با بيان احکام وآموزه هاي اسلام، جامعه به ويژه زنان را به وظايفشان آشنا مي کرد. فضه، خدمت گزار فاطمه (ع) - که از شاگردان و پرورش يافتگان در محضر فاطمه زهرا(ع) است - درمدت بيست سال، جزبا آيه هاي قرآني سخني نگفت و هرگاه قصد بيان مطلبي را داشت، با آيه اي متناسب از قرآن، منظور خويش را بيان مي کرد.
فاطمه (ع) پناه و مرجع فکري ومذهبي مسلمانان بود وحتي مردان مسلمانان نيز که از اصحاب نزديک اهل بيت بودند، به محضر فاطمه (ع) مي آمدند و از حوزه علمي ايشان کسب فيض مي کردند. افزون براين، سخنان گهربار آن حضرت در جمع مهاجرين وانصار درمسجد رسول خدا(ص) وخطابه هاي آتشين آن حضرت درحضور زنان مدينه که به عيادتش شتافته بودند، همه نشان دهنده نقش آموزشي وپرورشي آن حضرت است که براي بيداري وهدايت مؤمنان مي کوشيد.
از امام علي (ع) نقل شده است: زني نزد حضرت زهرا(ع) رسيد و مسائل ديني فراواني از او پرسيد وپاسخ شنيد. درادامه خجالت کشيد و گفت: «بيش از اين نبايد شما را به زحمت اندازم». حضرت فاطمه (ع) فرمود: « بازهم بيا و آنچه مي خواهي بپرس، آيا اگر به کسي براي رساندن باري سنگين به پشت بام، صد هزار دينارطلا مزد بدهند. چنين کاري براي او دشواري دارد؟ من هر مسئله اي را که پاسخ مي دهم، بيش از فاصله ميان زمين و عرش خداوند، پاداش معنوي دارم. پس سزاواراست که اين کار بر من دشوار نباشد».(12)
فاطمه زهرا(ع) درس انسانيت، اخلاق، توحيد واسلام را در مکتب ومحضر پدر وهمسرش آموخت. آنچه را فرشتگان الهي از اسرار ودانش ها براي پيامبر باز مي گفتند، علي (ع) مي نوشت وفاطمه(ع) گرد مي آورد که مجموع آنها کتابي به نام «مصحف فاطمه» است. جابر بن عبدالله انصاري مي گويد: «من صحيفه فاطميه را از فاطمه (ع) آموختم.»
سلمان فارسي نيز مي گويد: « فاطمه به من دعاي نور را آموخت وفرمود: «اين دعا را از پدرم آموختم وبه تو مي آموزم.»(13)

فاطمه (ع) ومعيشت
 

درجامعه اي که فاطمه (ع) مي زيست، دو گروه وطبقه اقتصادي زندگي مي کرد؛ گروهي که با مشاغلي مانند کشاورزي، زندگي خود را مي گذراندند ودر سرزمين خشک وکم آب عربستان، با رنج و سختي، زندگي مي کردند و گروه ديگر اشراف وثروتمنداني بودند که ملک هاي بسيار و بردگان بودند. اين گروه اغلب، اهل تفاخر وتجمل بودند وبا بهره گيري از خلافت پس از پيامبر، پايه هاي اشرافيت خود را تقويت کردند.(14)
گروه دوم، درمعيشت واقتصاد، ارزش هاي اصيلي را که رسول خدا (ص) بنيان نهاده بود، رعايت نمي کردند واهل ايثار و نفاق وقناعت نبودند. مشي آنان انباشتن ثروت وتکاثر از راه هاي نامشروع بود وحقوق مستمندان و فقيران جامعه را ادا نمي کردند. فاطمه (ع) به حقوق مستمندان جامعه بسيار اهميت مي داد و در زندگي فردي واجتماعي وي اين حساسيت وتوجه آشکار بود. بررسي هاي تاريخي نشان مي دهد در نگاه فاطمه (ع)، ماديات جايگاه واهميتي ندارد وفقط وسيله اي براي رسيدن به معنويت و اطاعت از آموزه هاي الهي است. آن حضرت درشب عروسي اش، پيراهن نوي خود را به فقير بخشيد وپيراهن قديمي خود را پوشيد. حضرت زهرا(ع) چون همسرش علي (ع)، زهد را بر دنيا پرستي وقناعت را بر اسراف وخدابيني را بر خود بيني ترجيح مي داد.(15)

سيره سياسي فاطمه (ع)
 

اخلاق ورفتار اجتماعي حضرت فاطمه(ع) درمکتب پيامبر شکل گرفت وپس از وفات رسول خدا(ص) مسئوليت هاي اجتماعي جديدي به فاطمه زهرا(ع) محول شد. وي جريان سياسي عظيمي ايجاد کرد وبراي حفظ وتکريم جامعه نوپايي که رسول خدا (ص) بنيان گذارده بود، با شيوه هاي مسالمت آميز دست به مبارزه زد.
پس از رحلت پيامبر، دشمنان ديرينه اسلام براي بازگشت به جاهليت که منافعشان درآن نهفته بود، شرايط را مناسب ديدند، ولي اهل بيت پيامبر ودر رأس آنان علي (ع) وفاطمه(ع) بزرگ ترين مانع براي قدرت يافتن آنها بودند.(16)
فاطمه(ع) که مي ديد شمشيرهاي انتقام جاهلي ازهر سو امام علي(ع) وحريم ارزش هاي انساني را نشان رفته است، با صراحت دربرابر جبهه باطل و دشمنان اسلام وانحراف يافتگان قد برافراشت وبه دفاع از کيان دين وپيامبر برخاست. آن حضرت دريافته بود که با از دست رفتن حقوق اهل بيت پيامبر درآينده به سبب انحراف در رهبري، خسارت سنگيني به اسلام وارد خواهد شد. وديري نخواهد پاييد که سنت هاي جاهلي که پيامبر درمحو آنها و جايگزين کردن سنت هاي اسلامي به جاي آنها کوشيده بود، زنده خواهد شد. ازاين رو، فاطمه (ع) با تمام توان خود براي بازگرداندن خلافت به مدار اصلي وحق خود مي کوشيد.

آگاهي دادن به امت
 

نخستين گام حضرت زهرا(ع) بيدار کردن وجدان هاي خفته وآگاهي دادن به جامعه بود. به همين منظور، سياسي- تربيتي آن حضرت درمسجد پيامبر ودرجمع ياران پيامبر اعم از مهاجرين وانصار وخليفه وقت حاضر شد.(17) وبا گفتار رسا وبيان فاطمي خود، از حقيقت اسلام وحقانيت پيامبر واهل بيت (ع) دفاع کرد.

تيغ فاطمي عليه ستم
 

خطبه آتشين حضرت فاطمه (ع)، سندي محکم واستوار در باطل بودن انحراف ها و بدعت هاي پس از رسول خدا (ص) به شمار مي آيد. فرازي از سخنان آن بانوي شجاع در دفاع ازکيان اسلام به اين شرح است:
«هنوز دو روزي از مرگ پيامبرتان نگذشته وسوز سينه ما خاموش نگشته، آنچه نبايد کرديد وآنچه از آنتان نبود، برديد، ولي در آتش فتنه افتاديد وآنچه کشتيد، به باد داديد که دوزخ، جاي کافران است ومنزلگاه بدکاران. شما کجا وفتنه خواباندن کجا؟ دروغ مي گوييد وراهي جز راه حق مي پوييد وگرنه اين کتاب خدا درميان شماست ونشانه هايش بي کم و کاست هويداست. چه زود رنگ پذيرفتيد وبي درنگ درغفلت خفتيد... . من آنچه شرط بلاغ است، با شما گفتم، ولي مي دانم خواريد ودرچنگال زبوني گرفتار... آنچه مي کنيد، خدا مي بيند وستمکار به زودي مي داند که درکجا نشيند. من ازپايان کار نگرانم وچون پدرم شما را از عذاب خدا مي ترسانم. به انتظار بنشينيد تا ميوه درختي را که کشتيد، بچينيد وکيفر کاري را که کرديد، ببينيد.»(18)
ريحانه رسول خدا (ص)، درسراسر زندگي کوتاه، ولي درس آموز وپر بارخود، دفاع از حق وکوشش براي تحقق عدالت را سر لوحه فعاليت هاي اجتماعي و سياسي خود قرار داد. مبارزه او با ستم واستبداد وانحراف ها، الگويي فرا راه زنان ومردان مسلمان وآزاده است.

پي نوشت ها :
 

1. راغب اصفهاني، مفردات الفاظ القرآن، ص425.
2. مرتضي مطهري، مجموعه آثار، سيري درسيره نبوي، ج16، ص50.
3. بحارالانوار، ج23، ص106.
4. همان، ج 43، ص22.
5. آل عمران: 42.
6. حبيب الله احمدي، فاطمه الگوي زندگي، ص 108.
7. محمد دشتي، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه (س) ص 29.
8. مرضيه محمد زاده، بانوي آفتاب، ص14.
9. فرهنگ سخنان حضرت فاطمه(س) ص156.
10. عبدالکريم بي آزار شيرازي، پاره پيامبر، صص 82و 87.
11. علي اکبر بابازاده، تحليل سيره فاطمه زهرا(س) صص 153و 154.
12. فرهنگ سخنان فاطمه(س) ص 224.
13. بانوي آفتاب، ص 19.
14. علي قائمي، مکتب فاطمه زهرا(س) ص 322.
15.مهدي نيلي پور، فرهنگ فاطميه، ص87.
16. مکتب فاطمه زهرا(س) ص 284.
17. سيد هاشم رسول محلاتي، زندگاني حضرت فاطمه ودختران آن حضرت، ص 686.
18. سيد جعفر شهيدي، زندگاني فاطمه زهرا(س)، صص 131- 135.
 

منبع:کرماني زاده،عين اله،اشارات(ش1 پیاپی142(،انتشارات مرکزپژوهش های اسلامی صداوسیمای قم،1390