چکيده
اين روزها نقش مبلمان شهري در خدمت رساني به شهروندان هر شهر بر کسي پوشيده نيست. اما مسئولان امر و دست اندرکاران امور شهري معتقدند که گذشته از امر خدمات رساني، حفظ هويت و زيبايي سيماي شهري نيز از اولويت هاي بالايي برخوردار است؛ چنان که بعضاً مشاهده مي شود با گسترش بي ضابطه ي بسياري از شهرهاي بزرگ و افزايش جمعيت، کم کم تسلط مسئولان شهري به کنترل اوضاع اجتماعي و پرداختن به امور سيماي شهرها و سامان دهي آن کم تر از گذشته مي شود و گاهي هويت حفظ سيماي بصري در زير پوشش عملکردها و پاسخ به نياز روزمره ي شهروندان به فراموشي سپرده مي شود. در بعضي موارد نيز به جرات مي توان گفت هجوم بي رويه و حساب نشده ي جمعيت از روستاها و شهرهاي کوچک تر به شهرهاي بزرگ و به ويژه کلان شهرها و در نتيجه نياز بيش تر به خدمات شهري مناسب، باعث به وجود آمدن سيمايي نامناسب و اغتشاش در هويت و کالبد شهر مي شود. به طوري که در بسياري از موارد براي پاسخ گويي به نياز شهروندان در امر خدمات شهري، دقت فداي سرعت شده و حفظ هويت و زيبايي، به ويژه در مبلمان شهري، قرباني نيازهاي مقطعي و نسنجيده ي روزمره ي شهر مي شود.
کليدواژه ها: خدمات شهري، طراحي شهري، سيماي شهر، فرهنگ، زيبايي، مبلمان شهري، هويت شهري.
مقدمه
در دوره ي معاصر مشکلات کلان شهرها فقط در ازدياد جمعيت، ترافيک، گراني، اقتصاد و نابه ساماني هاي زيست محيطي و ... خلاصه نمي شود؛ بلکه انواع ناهنجاري هاي رفتاري، مشکلات اجتماعي و فشارهاي روحي و رواني ناشي از سيماي ناخوشايند بصري نيز خود دلايل کافي براي افزايش مسائل زندگي مدرن شهري و تنگ تر شدن عرصه بر جامعه ي امروزي است. به يقين آرامشي که از نماي مناسب شهري در پي استفاده ي صحيح از مبلمان شهري حاصل مي شود، بي تأثير در زندگي شهروند امروزي نخواهد بود؛ به گونه اي که گاهي اين احساس، خستگي را از انسانِ خسته از کار و تلاش و هياهوي روزانه گرفته و با آرامشي پايدار، او را تا در منزل بدرقه مي کند. لذا تأثيري که سيماي آرامش بخش شهري به او عطا کرده است،پشتوانه اي معنوي بر اي ارتباط خانوادگي و به ارمغان بردن اين حس به درون خانه مي شود. با نگرشي اقتصادي و سودمندانه به اين مقوله، نتيجه اي به دست مي آيد که گاهي بسياري از طراحان مبلمان شهري، به ويژه در کشورهاي عقب مانده يا در حال توسعه، درصدد به وجود آوردن سيمايي از شهر هستند که آن ها را به سود بيش تر برساند، و کم تر به جزئيات و نيازهاي رواني، اجتماعي جامعه توجه دارند. اگرچه گاهي ناچار به رعايت استانداردهاي شهري مي شوند، معمولاً اين مقررات را قوانيني دست و پاگير و ناسودآور مي دانند. لذا پرداختن به مسائلي همچون مبلمان شهري و تأثير عملکرد آن در سيما و هويت شهر را کاري عبث و يا حداقل دست و پاگير و ناسودآور مي دانند و به همين دليل حاضر نميشوند بر سر مسائلي همچون موارد ياد شده ريسک اقتصادي را بپذيرند. در عصر حاضر، سيما و نمايي از شهر مورد توجه است که با طرح هاي بديع و مدرن، رنگ هاي گرم و تند و تابلوهاي رنگارنگ نئون به همراه نورپردازي هاي شبانه، جذابيت خود را حفظ کرده و خودنمايي کند، بي توجه به اين که اين مبلمان شهري طراحي شده چه تأثيري در ذهن مخاطب شهري و شهروند ساکن شهر خواهد گذارد. در اين مقاله سعي شده است با بيان نمونه هايي از مبلمان شهري موجود در داخل و خارج کشور، نوع استفاده از آن ها و تأثير به جاي گذاشته بر محيط زيست نشان داده شود.
نقش مبلمان شهري در هويت و سيماي شهري
مقوله ي مبلمان شهري و نقش آن در شهر از هر منظري در خور اهميت و شايان بررسي ست؛ يا به تعبيري مي توان گفت نقش مبلمان شهري را از زواياي مختلفي مي توان مورد کنکاش قرار داد. با آنچه در چکيده ي مقاله آمده است، نقش مبلمان شهري از ديدگاه هاي زير مورد بررسي و کالبد شکافي قرار گرفته است، گرچه بايد اذعان داشت ممکن است اين بررسي جامع و کامل نبوده و مي تواند به صورت گسترده تر در قالب عناوين ديگري نيز مطرح شود:
- نقش مبلمان شهري، سيماي شهر و نياز شهروندان
- مبلمان شهري، معلولان، جانبازان و سالمندان.
- نقش نمادها و نشانه ها در مبلمان شهري.
- رابطه ي مبلمان شهري و آرامش ذهني و سلامت رواني.
- تأثير اقليم مصالح، رنگ و ويژگي هاي هنري در مبلمان شهري.
نقش مبلمان شهري، سيماي شهر و نياز شهروندان
بي شک بخش عمده اي از عناصر تشکيل دهنده ي سيماي هر شهر، مبلمان آن شهر است؛ اجزايي که گذشته از کاربردهاي خاص خود به زيبايي و انتظام شهر نيز سامان مي بخشند. طبعاً شکل گيري عناصر بصري که تصوير هر شهر را به وجود مي آورند، خاطره اي را براي هر بيننده در ذهن باقي مي گذارند. کوين لينچ در کتاب «سيماي شهر» در همين اثر و خاطره و يادي که از سيماي يک شهر در ذهن بيننده به جاي مي ماند (تصوير ذهني)، مفصل صحبت کرده است. هنر طراح آن است که در کنار چيدمان اين ابزار و اجزا، نياز شهروندان را برطرف کرده و سيماي زيبا به شهر بدهد؛ به طوري که شهروند احساس آرامش و راحتي را در برخورد با آن ها داشته باشد. نيمکت، تيرهاي چراغ برق، صندوق پست و اتاقک تلفن، تابلوها، فضاهاي سبز، آب نماها و بسياري از اجزاي ديگر تشکيل دهنده ي اين نظم هستند.
در بسياري از شهرها فقط تابلوهاي نصب نشده (نه علائم رانندگي) خود به تنهايي مي توانند به دليل بي نظمي و اغتشاش و شلوغي سيما باعث به وجود آمدن تصويري نه چندان زيبا و آرامشبخش در شهر شوند .
امروزه در شهرهاي بزرگ و پيشرفته، از جمله در شهرهاي اروپا و امريکا کارشناسان بسياري بر روي اين موضوع کار کرده و به جزئيات سيما و نماي شهري اهميت مي دهند و گاهي همان قدر که طرح هاي جامع و تفصيلي شهري اهميت دارند، براي مبلمان و سيماي شهر نيز بهاي ويژه اي پرداخت مي کنند، مثلاً حتي الامکان بسياري از تابلوهاي ايستاده ي راهنمايي و رانندگي را حذف و به جاي آن از خطوط و علائم رنگي در سطح خيابان استفاده مي کنند. نخستين کمکي که اين حرکت مي کند، جلوگيري از اشفتگي، اغتشاش و ازدحام در ديد بيننده و شلوغي محيط است. اهميتي که اين طراحان به نقش مردم و نياز شهروندان مي دهند، آن قدر است که محور تصميمات شان عمدتاً رفاه و راحتي و آسايش ايشان محسوب مي شود؛ به گونه اي که ديد بصري و به وجود آوردن نمايي توأم با تعادل لازم، راحتي و آرامش را براي ساکنان به ارمغان مي آورد و مشاهده مي شود عناصر مبلمان شهري نه تنها مزاحمتي براي رفت و آمد مردم ندارد، بلکه درست جايي که مورد نيازشان هست نيز به کار گرفته شده است. شايد تا به حال مشاهده کرده باشيد در بسياري از مراکز عمده ي خريد، محلي براي استراحت و يا نشستن افراد به ويژه سالمندان در نظر گرفته شده است و يا شايد گاهي ديده باشيد در بسياري از شهرهاي پيشرفته براي خريد از چرخ هاي دستي در داخل غرفه ها استفاده مي شود، بدون اين که با هيچ مشکلي از بابت رفت و آمد مواجه شوند. بنابراين، نياز شهروندان و سيماي شهر و به وجود آمدن هويت شهري حلقه هاي به هم چسبيده و جدا نشدني هستند که هر يک ديگري را پشتيباني و تکميل مي کند و بي توجهي و بي دقتي به هر کدام آسيب جدي و خللي فاحش در به وجود آمدن سيماي نامناسب شهر خواهد بود.
مبلمان شهري، معلولان، جانبازان و سالمندان
به دنبال بحث فوق اشاره اي به رابطه ي اجزا و عناصر مبلمان شهري و نياز قشري خاص از جمله معلولان، جانبازان و سالمندان مي شود. کم نيستند کشورهايي که امکانات ويژه اي براي اين قشر در نظر مي گيرند و در به وجود آوردن سيماي شهرشان رابطه ي مستقيم بين نياز اين قشر و مبلمان شهري به وجود مي آورند. به جرات مي توان گفت ابتدايي ترين امکانات، وجود پله هايي کم ارتفاع و سطح شيب دار مناسب (رمپ) مي باشد که نياز اوليه ي اين قشر را براي حضور در جامعه و محيط به وجود مي آورد. گذشته از پارکينگ هاي ويژه و يا نيمکت هاي مناسب، حتي گاهي کمبود يا نبود دستگيره هايي که بايد به موقع به کمک اين نيازمندان بيايد نيز احساس مي شود.
اما بايد اذعان داشت که کشور ما، ايران نيز به سان بسياري از
کشورهاي جنگ زده ي جهان سوم، در ايجاد تعادلي بين طراحي مبلمان شهر و نياز اين قشر خاص موفق نبوده است و حتي هنوز بسياري از ساختمان هاي اصلي دولتي نيز از داشتن اوليه امکانات براي تردد اين افراد محروم هستند و ابتدايي ترين نتيجه ي حاصله، به عدم حضور ايشان در محيط و برآورده نشدن نيازهايشان منجر مي شود. در حالي که راقم اين سطور شاهد بوده است در کشورهاي اروپايي حتي در فروشگاه هاي بزرگ عمومي براي اين قشر صندلي هاي چرخ داري (ويلچير) برقي طراحي شده بود که داراي سبد ويژه ي خريد بوده و امکان خريد و عبور از تمام غرفه ها را فراهم مي کرد و جالب تر اين که حتي گاهي سبدهاي خريد براي
نشستن کودکان داراي محلي خاص بوده و شگفت اين که فرزندان دو قلو نيز از قلم نيفتاده و براي ايشان نيز سبدهاي ويژه اي طراحي شده بود. شايد به جا باشد که از خود بپرسيم چه درصدي از فروشگاه هاي بزرگ ما داراي پارکينگ هاي بزرگ و مناسب است که سبدهاي خريد (ترولي) تا کنار خودروها دسترسي دارد و يا چه تعدادي از آن ها محلي براي سرگرمي و بازي کودکان دارند.
نقش نمادها و نشانه ها در مبلمان شهري
بدون ترديد جايگاه نمادها و نشانه هاي شهري در فضاها و مبلمان شهري از اهميت خاص و ويژه اي برخوردار است. چرا که بسياري از مسائل فرهنگي وآداب و رسوم و سنت هاي مردم از اين گونه علائم سرچشمه مي گيرند. نشانه هايي که بيانگر خاطرات، مبارزات و
دلاوري هاي يک ملت است و تبلور عيني آن در يک سمبل و نماد شهري شکل گرفته است. فضاهاي باز شهري، مبلمان شهري و حضور و استفاده ي ساکنان داراي رابطه اي مستقيم و واسته به هم مي باشند. زماني که براي استفاده از اوقات فراغت و يا سپري کردن روزهاي تعطيل به اجبار از فضاهاي باز و پارک ها استفاده مي شود، خواه ناخواه با مبلمان شهري و عناصر موجود در آن ارتباط تنگاتنگ برقرار مي شود و اين نشانه ها و سمبل هاي شهر هستند که خودنمايي کرده و با حضورشان خاطرات گذشته را بيان مي کنند و يادآور تجربيات تلخ و شيرين گذشتگان مي باشند. البته ديده مي شود گاهي نشانه ها داراي ابعاد و ارزش هاي خاص خود هستند و معمولاً موقعيت شان متناسب با جايگاهي است که در آن قرار گرفته اند. گاهي چون برج آزادي در تهران، ايفل در پاريس و يا ساعت بيگ بن در لندن جايگاه کشوري دارند و يا برخي ديگر در موقعيت شهري يا منطقه اي قرار گرفته اند. در طراحي شهرها، موقعيت سمبل ها و يادمان ها از جايگاه ويژه اي برخوردار است و به تناسب فرهنگ، سنن و آداب و رسوم و با توجه به رابطه ي ساکنان و شهروندان در ارتباط با مبلمان شهري طراحي مي شوند. لذا گدشته از ديد بصري و زيبايي محيط و منظر، نمادهاي شهري که گونه اي از مبلمان شهر محسوب مي شوند و يادآور بسياري از يادها و خاطرات گذشتگان به حساب مي آيند، عموماً با سنت هاي مردم عجين هستند. به گونه اي که گاهي حتي يک درخت کهن (از جمله امام زاده صالح تهران) يادماني براي بسياري از
مردم ساکن در آن محل است.
رابطه ي مبلمان شهري، آرامش ذهني و سلامت رواني
بديهي و روشن است که مبلمان شهري علاوه بر خصوصيات و ويژگي هايي که نام برده شد، بايد سهم مهمي در به وجود آوردن آرامش و سلامت روحي و ذهني افراد داشته باشد. گاهي شلوغي و اغتشاش عناصر چنان است که نه تنها آرامشي را به دنبال ندارد، بلکه باعث سردرگمي و آشفتگي شهروندان نيز مي شود، به گونه اي که انسان خسته از کار روزانه هيچ رغبتي براي نشستن و استفاده کردن از فضاي شهري و مبلمان آن ندارد. شايد تا کنون کم تر به رابطه ي مبلمان شهري وآرامش رواني افراد توجه شده باشد، اما به يقين اولين تأثيرات خود را در ارتباط با چگونگي استفاده ي شهروندان از اين عناصر خواهد داشت. به هر جهت، زماني که در يک بازار شلوغ و پر سر و صدا با تابلوهاي نامنظم مختلف رو به رو مي شويم، خود به خود احساس نبود آرامش و آشفتگي را خواهيم داشت و يا وقتي در فضاي شهري که براي استفاده ساکنان در نظر گرفته شده که دقايقي را بياسايند، اما رعايت بسياري از مسائل رواني شهري در آن لحاظ نشده است، احساس راحتي نداشته و آرامشي نيز به دنبال نخواهد آمد. بدين ترتيب، اين نيز هنر طراحان و دست اندرکاران مسائل مبلمان شهري است که با چيدمان صحيح و استفاده ي به جا، ضمن به وجود آوردن محيط و منظر مناسب و عملکردي در خور استفاده ي ساکنان، به مسائل روحي، رواني و آرامش بخش محيط نيز توجه کافي داشته باشند.
تأثير اقليم، فضاي سبز، مصالح، رنگ و ويژگي هاي هنري در مبلمان شهري
نقش هنرمندان و طراحان شهر و مبلمان آن در رابطه با استفاده از مصالح، عوامل اقليمي و عناصر هنري از جمله رنگ ها به گونه اي است که در اولين نظر، کنش ها و واکنش هاي برخاسته از آن هويدا مي شود. بديهي و روشن است که اين هنر طراح است که براي مبلمان منطقه اي، از چوب در محلي که به جنگل نزديک است و يا سنگ در مکاني که منطقه کوهستاني است و نظايري مشابه آن استفاده مي کند. کم تر منظري در شهر است که از اين عناصر بومي تهي باشد و اين ظرافت مورد تحسين و ترغيب طراحان و مجريان مربوطه را دنبال خواهد داشت. براي مثال، در شهر همدان که سنگ کوهستان نمونه اي از مبلمان و تزيينات شهر محسوب مي شود و عنصري براي تزيين بلوارهاي آن است، همين حال را خواهد داشت. گرچه نحوه ي چيدمان همين سنگ هاي صخره اي روي هم قرار گرفته نيز خود دقت و ظرافت لازم را مي طلبد تا نماي سنگين و زمخت آن را به تصويري آرام بخش و دوست داشتني تبديل نمايد. آب به عنوان يک عنصر ثابت، نقشي پر رنگ و قوي در مبلمان و مناظر شهرها دارد. گذشته از آيات و احاديث و روايات، همچون «و من الماء کل شيء حي»، استفاده از آن در مناظر و مبلمان شهري شاخص و تعيين کننده مي نمايد. ضمن اين که تعيين جايگاه آب خوري ها و شيرهاي شست و شو و فضاهاي سبز نيز از اهميت لازم برخوردار مي باشند. در همين رابطه لازم است به فضاهاي سبز، و درختان در مبلمان شهري اشاره کرد. اگرچه باز کردن اين مطلب از حوصله اي اين مقاله خارج است، حداقل بايد مختصر به نقش اساسي سبزينه و فضاي سبز و به کارگيري انواع رنگ ها، به ويزه رنگ هاي گرم در طراحي محيط و منظر و مبلمان شهري پرداخت. به درستي کم تر مکاني است که براي نشستن افراد در نظر گرفته شده باشد، ولي فاقد گل، گياه و چمن باشد. تأثيري که اين عناصر به خصوص گل هاي معطر رنگي، در تلفيق با ساير اجزا بر انسان دارد، خود به خود برآورنده ي محيطي آرامش بخش و دلپذير خواهد بود. حتي در کشورها و مناطق گرمسير نيز از گل و گياه و درخت هاي ويژه ي آن اقليم همراه با صرفه جويي آب و سيستم هاي قطره اي استفاده مي شود. در مناطق خوش آب و هوا، پر باران و معتدل مانند شمال ايران، از اين نعمت بهره ي کافي برده مي شود. اما نبايد به صرف اقليم و طبيعت اصل طراحي و چيدمان عناصر خدمات شهري به دست فراموشي سپرده شود، اگرچه طبيعت زيبايي خاص خود را داراست. خوشبختانه دربسياري از شهرهاي شمالي کشورمان به اين نکته توجه لازم مي شود به طوري که براي مبلمان شهري بسياري از پارک ها و بوستان هاي منطقه اي از امکانات محلي و بومي استفاده مي شود که هم مقرون به صرفه و هم مناسب و زيبا است. در آخر بر استفاده به نقش رنگ، جنس مصالح مورد نياز و عناصر محلي و بوم آورد در مبلمان شهرها تأکيد مي شود، چرا که اعتقاد بر اين است که مي توان براي به وجود آوردن مبلماني مناسب و محيطي آرامش بخش از ساده ترين و ابتدايي ترين امکانات محلي فضاي دلچسب و مفيدي براي شهروندان به وجود آورد.
نتيجه گيري
1- مبلمان شهري بايد زيبايي بصري محيط را به دنبال داشته باشد.
2- خدمات شهري و عناصر آن بايد داراي چيدماني باشد که علاوه بر کاربري و خدمات رساني مناسب، آرامش روحي و رواني ساکنان را نيز فراهم کند.
3- مبلمان شهري بايد به گونه اي طراحي شود که امکان استفاده براي همه ي اقشار جامعه ام از: زن، مرد، پير، جوان، معلول و جانباز ... فراهم آيد.
4- براي داشتن مبلمان و خدمات شهري خوب مي توان با سليقه و طراحي صحيح، هنرمندانه از امکانات محلي ومصالح بومي بهره ي لازم را برد.
5- در طراحي مبلمان شهري، بايد به نکات ظريف هنري از جمله جنس مصالح، رنگ ها و مسائل اقليمي توجه ويژه داشته، بهره ي لازم را بُرد.
پي نوشت:
1- نخستين همايش بين المللي «شهر برتر، طرح برتر»، سازمان عمران شهرداري همدان، 11 و 12 مرداد 1385.
2- کارشناس معماري نشاني الکترونيک: Aferinesh23@Yahoo.com
منابع و مآخذ
1- بحريني، حسين (1375)، تحليل فضاهاي شهري، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
2- پورديهيمي، شهرام (1379)، نور روز در معماري، نشر نخستين، تهران
3- حبيبي، محسن (1375)، از شار تا شهر، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
4- زنديه، مهدي (1384)، هويت بخشي به سيما وکالبد شهر قزوين، (طرح تحقيقاتي)، شهرداري قزوين، قزوين
5- طبيبيان، منوچهر (1377)، منظر شهري، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
6- قريب، فريدون (1382)، شبکه ي ارتباطي در طراحي شهري، انتشارات دانشگاه تهران، تهران
7- مدني پور، علي (1379)، طراحي فضاي شهري، ترجمه ي فرهاد مرتضايي، انتشارات شهرداري تهران، تهران
8- نوريان، فرشاد (1376)، شهر همچون چشم انداز، انتشارات شهرداري تهران، تهران
7- Beer , A. (1993); Landscape planing and environmental sustainability.Town planing review 64:(4)V-XL
8- Bell, Simon, (1999); Landscape Pattern, Perception and Process, London, UK.
9- Conzen, M. P. (1980); Morphology of Nineteenth Century Cities, http://monasebsazy. blogsky.com/1387/08/27post-268
منبع: دانش نما شماره پياپي 180-179
