نویسنده: أعظم صفائی
اکثر شما حداقل یکبار در طول زندگی تان توفیق زیارت حرم مطهر علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) را داشته اید و مسجد متبرک گوهرشاد را که واقع در صحن و سرای حرم اما رضا (علیه‌السلام) است دیده اید ولی آیا می دانید پایه گذار احداث این بنای زیبا بانویی شیعه، ادب دوست و هنرپرور و خیر بنام گوهرشاد بیگم همسر شاهرخ میرزای تیموری است؟ در این مطلب به معرفی زندگی با برکت این بانوی مسلمان شیعه می پردازیم:
گوهرشاد بیگم دختر امیر غیاث الدین ترخان است که یکی از امرای عهد تیموری بوده و در جنگ های بزرگی شرکت داشته و چنگیزخان او را «ترخان» کرده بود. ترخان یا آغاجی یا آغجی، عنوان منصب خاصی در دستگاه اُمرای ماوراءالنهر و خراسان بوده است که صاحب این منصب، واسطه میان سلطان و رعیت بوده است. مادر گوهرشاد بیگم بانو خان زاده بیگم است که در ماه رجب سال 814 هـ.ق وفات کرده و در جوار مرقد مطهر امام رضا (علیه‌السلام) مدفون گردیده است.
گوهرشاد در سال 780 هـ.ق دیده به جهان گشود؛ او از زمره زنان ادب دوست، هنرپرور و خیّر در زمان خویش بود. به تاریخ و ادبیات علاقمند بود و به دلیل تمکن مالی و انصاف بسیار خیّر و نیکوکار بود. همسر او شاهرخ میرزای تیموری بود که در چهاردهم ربیع الثانی سال 779 هـ.ق متولد و در سال 850 هـ.ق درگذشت و جنازه اش را به هرات حمل نمودند و در مدرسه گوهرشاد آغا دفن گردید. سلطنت شاهرخ 43 سال بوده است. از آن روی که گوهرشاد دوستدار لقب بود، مهری هروی شاعره نامدار قرن نهم را مصاحب و ندیمه خود ساخت. وی علاوه بر همسر، مشاور و همدم شاهرخ میرزا نیز بود و در بسیاری از تصمیمات مهم کشوری شاهرخ از وجود وی بهره می برد.
1ـ از مجموع درآمد رقبات، یک عشر، حق التولیه متولی
2ـ یک عشر دیگر برای کارکنان و ضابطان و عمال و معمار
3ـ مابقی درآمد صرف عمران و آبادی مسجد گوهرشاد گردد.
پس از تنظیم وقف‌نامه مهد علیا گوهرشاد گروهی از خیرخواهان بر این مسجد نیز املاکی را وقف کرده اند.
شاید برای عده ای هضم این نکته که در دوران تیموری زنی با چنین قدرت و کیاست وجود داشته است کمی دشوار باشد ولی زنان ایرانی ثابت کرده اند که از زمان های دور آوازه خردمندی و لیاقتمندی آنان حتی در کارهای جمعی همچون کشور داری زبانزد جهانیان بوده است. پس حال که شرایط و امکانات ترقی و پیشرفت بیش از گذشته برایمان مهیاست چه خوبست بیش از پیش سعی در اثبات توانمندی های خویش کنیم باشد که الگوی ارزشمندی برای نسل های بعد باشیم.
گوهرشاد بیگم دختر امیر غیاث الدین ترخان است که یکی از امرای عهد تیموری بوده و در جنگ های بزرگی شرکت داشته و چنگیزخان او را «ترخان» کرده بود. ترخان یا آغاجی یا آغجی، عنوان منصب خاصی در دستگاه اُمرای ماوراءالنهر و خراسان بوده است که صاحب این منصب، واسطه میان سلطان و رعیت بوده است. مادر گوهرشاد بیگم بانو خان زاده بیگم است که در ماه رجب سال 814 هـ.ق وفات کرده و در جوار مرقد مطهر امام رضا (علیه‌السلام) مدفون گردیده است.
گوهرشاد در سال 780 هـ.ق دیده به جهان گشود؛ او از زمره زنان ادب دوست، هنرپرور و خیّر در زمان خویش بود. به تاریخ و ادبیات علاقمند بود و به دلیل تمکن مالی و انصاف بسیار خیّر و نیکوکار بود. همسر او شاهرخ میرزای تیموری بود که در چهاردهم ربیع الثانی سال 779 هـ.ق متولد و در سال 850 هـ.ق درگذشت و جنازه اش را به هرات حمل نمودند و در مدرسه گوهرشاد آغا دفن گردید. سلطنت شاهرخ 43 سال بوده است. از آن روی که گوهرشاد دوستدار لقب بود، مهری هروی شاعره نامدار قرن نهم را مصاحب و ندیمه خود ساخت. وی علاوه بر همسر، مشاور و همدم شاهرخ میرزا نیز بود و در بسیاری از تصمیمات مهم کشوری شاهرخ از وجود وی بهره می برد.
گوهرشاد ؛ پرورش دهنده دو فرزند هنرمند
این بانوی محترمه دارای دو پسر بوده است: یکی به نام میرزا ابراهیم یا ابراهیم سلطان که در ماه شوال 796 هـ.ق متولد و در ماه شوال سال 837 هـ.ق وفات یافت و پسر دیگر وی به نام میرزا بایسُنقُر بود که در سال 802 هـ.ق متولد و در سال 837 هـ.ق درگذشت. هر دو پسر گوهرشاد بیگم؛ هنرمند در زمینه خط و دیگر کمالات ممتاز بوده اند. میرزا بایسنقر خوش طبع و هنرپرور بود و در خط ثلث سرآمد دیگر خطاطان زمان خویش بود کتیبه پیش طاق مسجد گوهرشاد به خط ثلث از هنرهای بایسنقر است که به دست خود او نگاشته شده است. همچنین بزرگترین قرآن موجود که طول هر صفحه آن دو زرع و نیم است از جمله آثار ارزنده اوست که هم اکنون برخی صفحات آن در آستان قدس رضوی و کتابخانه آقای علی اصغر مهدوی در تهران موجود است. میرزا بایسنقر دوستدار و بانی زیباترین مکتب کتابسازی در ایران بوده است و در زمان خویش نسخه های نفیس و زیبا بسیار نوشته و به تصویر کشیده است. همچنین به جهت علاقه خاصی که به هنر نشان می داد هنرمندان بسیاری را حمایت می کرد و گرد هم می آورد. میرزا ابراهیم هم مانند برادرش؛ فاضل و هنرمند بود و هم اکنون قرآنی به خط نسخ بسیار عالی از وی در موزۀ کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است. و کتبیه های بسیاری به خط میرزا ابراهیم در شیراز وجود دارد که از جمله دارالصفا و دارالأیتام و کتبیه موجود در عمارت بقعه ظهیری است. همچنین میرزا ابراهیم با رنج بسیاری کلیه مصالح و زندگی تیمور را به فارسی و ترک جمع آوری و مقایسه و تدوین کرد و تحویل شرف الدین علی یزدی داد.اقدامات گوهرشاد بیگم
گوهرشاد بیگم آثار و ابنیه زیادی از خود بر جای گذاشت که می توان از مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات و مسجدی نیز در جنب مرقد امام رضا (علیه‌السلام) نام برد. که این دو مسجد به نام خود وی به مسجد گوهرشاد معروفند و از شاهکارهای هنر و معماری و کاشیکاری قرن نهم هجری به شمار می رود. همچنین آثار ارزنده ای در حرم امام رضا (علیه‌السلام) و اطراف آن پدید آورد. از جمله دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسیاده» را بنا کرد که معمار این دو رواق و دو مسجد در هرات و مشهد قوام الدین شیرازی بود. مدرسه و خانقاهی که گوهرشاد دستور احداث آن را صادر کرد محلی بود برای تحصیل علمای برجسته ای چون مسعود شروانی، متوفی به سال 905 هـ.ق که از بزرگترین علمای خراسان و همچنین خواجه عبدالرحمن اوحد بود. آغاز احداث بنای این مدرسه کم نظیر در سال 820 هـ.ق بوده است که در کنار آن کتابخانه و بیمارستان توسط گروهی از معماران برجسته به ریاست استاد قوام الدین شیرازی احداث شده است و خطاطان معروفی همچون جعفر جلال هروی خطوط کتیبه های آن را تذهیب و تزئین نموده اند.مسجد گوهرشاد
گوهرشاد، 32 ساله بود که هوای زیارت مشهد به دلش افتاد و نذر کرده بود گردنبند الماس نشانش را خرج مسجدی کند که در سایه امام رضا (علیه‌السلام) نفس بکشد و این گردنبند را به بازرگانی ایرانی فروخت و هزینه ساخت را از دارایی خود فراهم ساخت و چند هفته بعد کلنگ مسجد درست در ضلع جنوبی حرم علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) به زمین خورد. این مسجد در سال 821 هـ.ق در زمینی به مساحت 8798 مترمربع ساخته شد و دارای یک گنبد فیروزه‌ای بزرگ، یک صحن، چهار ایوان و هفت شبستان بزرگ می باشد. ایوان طرف قبله این مسجد معروف به ایوان مقصوره است. گوهرشاد برای ساخت این مسجد؛ قوام الدین شیرازی سرشناس ترین معمار ایرانی را استخدام کرد و قوام الدین هم حاصل سال ها تجربه و دانش خود را در بند این مسجد به یادگار گذاشت تا نظم و تقارن و ظرافت این بنا را تا 6 قرن بعد هم به رخ بکشد. اسم گوهرشاد در دو محل با کاشی معرق نگاشته شده است. یکی در قسمت بالای در نقره ای که به دارالسیاده (ایوان شمالی مسجد گوهرشاد) می رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای میرزا بایسنقر می باشد. در قسمت وسط نیز کتیبه ای به نام محمدرضا امامی وجود دارد. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است. طاق های گنبدی شکل، مناره های بلند و گنبدهای بزرگ مسجد با ویژگی و تزئینات خاص و منحصر به فرد که ردپایی از سبک مقرنس دارند در کنار نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه گچی و معرق کاری شیوه های معماری ایران ــ اسلامی را در عصر تیموری ها نشان می دهند. گوهرشاد کتابخانه ای عمومی دارد که با بیش از 43 زبان رایج دنیا پر شده که حدود 32 هزار نسخه از کتاب های این کتابخانه خطی هزار نسخه عکس و بقیه چاپی هستند. البته این کتابخانه اصلی مسجد نیست و کتابخانه قدیمی که سابقه تأسیس آن به سال 618 هـ.ق می رسد ضلع شرقی صحن امام خمینی است.موقوفات گوهرشاد بیگم
بانو گوهرشاد بیگم موقوفات بسیاری پس از ساخت مسجد داشت که از جمله موقوفات ایشان:1ـ از مجموع درآمد رقبات، یک عشر، حق التولیه متولی
2ـ یک عشر دیگر برای کارکنان و ضابطان و عمال و معمار
3ـ مابقی درآمد صرف عمران و آبادی مسجد گوهرشاد گردد.
پس از تنظیم وقف‌نامه مهد علیا گوهرشاد گروهی از خیرخواهان بر این مسجد نیز املاکی را وقف کرده اند.
مرگ
گوهرشاد بیگم در روز نهم رمضان سال 861 هـ.ق در سن 81 سالگی بر اثر وسوسه جمعی به دستور میرزا سلطان ابوسعید تیموری برادرزاده شاهرخ در هرات به قتل رسید و پیکرش را در مدرسه گوهرشاد که خود آن را ساخته بود در کنار شوهرش به خاک سپردند. با مطالعه زندگینامه گوهرشاد در می یابیم که وی زنی خردمند و در حسن تدبیر و سیاست والامقام بود.شاید برای عده ای هضم این نکته که در دوران تیموری زنی با چنین قدرت و کیاست وجود داشته است کمی دشوار باشد ولی زنان ایرانی ثابت کرده اند که از زمان های دور آوازه خردمندی و لیاقتمندی آنان حتی در کارهای جمعی همچون کشور داری زبانزد جهانیان بوده است. پس حال که شرایط و امکانات ترقی و پیشرفت بیش از گذشته برایمان مهیاست چه خوبست بیش از پیش سعی در اثبات توانمندی های خویش کنیم باشد که الگوی ارزشمندی برای نسل های بعد باشیم.
