چه کسانی شفاعت می شوند؟

مقدمه :
 

مسأله ی شفاعت از جمله مسائلی است که سابقه ی آن در عالم اسلام به عصر نزول قرآن باز می گردد. قرآن کریم به عنوان اصلی‌ترین مرجع و منبع جهان بینی اسلامی در آیات مختلفی به مسأله ی شفاعت پرداخته است. سخنان پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله نیز حاکی از اهتمام آن حضرت در ترویج اعتقاد به شفاعت در بین امت است. با همه ی اهمیتی که شفاعت ـ به عنوان یکی از آموزه‌های امید بخش مکتب اسلام ـ دارد، امروزه تفسیرها و فهم های غلط پیرامون این آموزه ی اصیل و کارآمد، منجر به بروز مسلک های اخلاقی و عرفانی منحرف و حتی شبهات اعتقادی گوناگونی شده است که برخی از این شبهات توسط دشمنان دین، اسلام و تشیع مطرح می شوند. شبهاتی که در آن‌ها سعی شده است با تعریف نادرستی از شفاعت و مشمولان آن، اسلام و تشیع به عنوان آیین و مذهبی ضد عقلانی معرفی گردد. علاوه بر آن امروزه در بین معتقدان به دین و مذهب، ترویج اندیشه‌ها و باورهای غلط از شفاعت منجر به نفی مسئولیت پذیری، کم رنگ نمودن تکالیف الهی و کم توجهی نسبت به سؤال و جواب قبر و برزخ، مواقف قیامت، میزان، صراط و حساب روز جزا شده است. در این مقاله بر آن شده‌ایم تا با بررسی «مشمولین شفاعت» از منظر قرآن و عترت، تفسیرهای غلط و ذوقی از شفاعت را نقد کرده و به درک حقیقت این باور ارزشمند نائل گردیم.

چکیده :
 

مسأله شفاعت و به خصوص مشمولین شفاعت از جمله مسائلی بوده‌اند که از طرفی همواره مورد توجه دینداران واقع شده است و از سوی دیگر همواره شبهات و سؤالات بسیاری از سوی شکاکان درباره ی آن طرح گردیده است. در این میان تفاسیر غلط از شفاعت و مشمولین آن منجر به ترویج نوعی روحیه ی مسئولیت گریزی در شریعت گردیده است. در این مقاله سعی شده است تا با بهره مندی از منابع اولیه اسلامی یعنی کتاب و سنت پاسخ صریحی به این سؤال مهم داده شود که مشمولین شفاعت چه کسانی هستند و در این راستا به این نتیجه رسیده‌ایم که شفاعت آموزه‌ای معقول بوده و شامل حال مؤمنین نادم از گناه می‌باشد.

کلید واژه :
 

شفاعت، مشمولین شفاعت، محبت اهل بیت، ندامت، توبه، گناهان کبیره.

پیشینه ی تاریخی مسأله ی شفاعت :
 

پیشینه ی مسأله ی شفاعت به نزول قرآن کریم باز می گردد و به خاطر طرح این مسأله در قرآن و روایات، از همان آغاز، مسأله ی شفاعت مورد توجه محدثین، مفسرین، متکلمین و حکمای اسلامی قرار گرفت و اگر چه بسیاری از ایشان به صورت مستقل به تألیف کتاب در این موضوع نپرداختند اما به مناسبت های گوناگون در آثار خود به مسأله شفاعت اهتمام نموده اند. در این میان می توان از میان کارهای مستقل و متقدم به کتاب «الحوض و الشفاعه» از ابراهیم بن محمد ثقفی (2) و از میان آثار مستقل و متأخر به کتاب «الشفاعه فی الکتاب و السنه» از آیت الله سبحانی اشاره نمود که به صورت خاص به مسأله ی شفاعت پرداخته‌اند. بسیاری از علما و حکما نیز در برخی آثار خود فصل ها و بخش هایی از تألیفات خود را به این امر مهم اختصاص داده‌اند که در این میان می توان به این آثار اشاره نمود : «کتاب الزهد از حسین بن سعید اهوازی (وفات 254 هـ)؛ کتاب المحاسن از احمد بن محمد بن خالد برقی (وفات 274 هـ)؛ کتاب اعتقادات الامامیه از شیخ صدوق (وفات 386 هـ)؛ کتاب تصحیح الاعتقاد و کتاب اوائل المقالات از شیخ مفید (وفات 413 هـ)؛ کتاب رسائل الشریف المرتضی از سید مرتضی (وفات 436 هـ)؛ کتاب الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد از شیخ طوسی (وفات 460 هـ)؛ کتاب روضه الواعظین و بصیره المتعظین از فتال نیشابوری (وفات 508 هـ)؛ کتاب تجرید الاعتقاد از محقق طوسی (وفات 672 هـ)؛ کتاب کشف المراد و کتاب انوار الملکوت فی شرح الیاقوت از علامه حلی (وفات 726 هـ)؛ تفسیر قرآن کریم از ملاصدرا (وفات 1050 هـ)؛ کتاب علم الیقین فی اصول الدین و کتاب انوار الحکمه از ملا محسن فیض کاشانی (وفات 1091 هـ)؛ مجلد 8 بحار الانوار از علامه مجلسی (وفات 1111 هـ)؛ کتاب حق الیقین فی معرفه اصول‌الدین از سید عبد الله شبّر (وفات 1220 هـ)؛ تفسیر المیزان از علامه طباطبائی (وفات 1402 هـ)؛ کتاب الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل از آیت الله سبحانی (ادام الله عمره) و ... » .
قضاوت اجمالی درباره ی آثار مذکور آن است که در برخی از آثار فوق تنها به مسأله‌ی شفاعت به عنوان یک اصل اعتقادی پرداخته و به توضیح و تشریح آن و حتی ذکر آیات و روایات آن نپرداخته‌اند؛ برخی دیگر از این منابع به دسته بندی و ذکر آیات شفاعت و همچنین روایات مربوط به شفاعت اکتفا کرده‌اند ولی به حل تعارضات و تحلیل های روشنگرانه ای نسبت به مسائل شفاعت به خصوص مشمولین آن اهتمامی نداشته‌اند. ناگفته نماند که در میان آثار فوق، آثار نادری مانند تفسیر المیزان نیز هست که به تحلیل مسائل شفاعت پرداخته است. با چنین توصیفی از منابع فوق، نباید انتظار آن را داشته باشیم که مسأله ی مشمولین شفاعت ـ که موضوع این مقاله می‌باشد ـ به طور مبسوطی در این کتاب ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته و تصویر روشنی از مشمولین شفاعت ارائه شده باشد.

شفاعت در لغت و اصطلاح :
 

شفاعت در لغت از شفع گرفته شده است و به معنای ضمیمه کردن چیزی به چیز دیگر جهت رسیدن به هدف و غرض مطلوب می باشد. (3) این معنا در جایی به کار می رود که شخص یا شیء اول سببیت و قدرت لازم را برای حصول به غرض نداشته باشد و الحاق و ضمیمه کردن قدرت و سببیت شیء دوم به آن برای حصول غرض لازم باشد. راغب نیز در مفردات خود شفاعت را این‌گونه معنا می کند : «الانضمام إلى آخر ناصرا له و سائلا عنه، و أكثر ما يستعمل‏ في انضمام من هو أعلى حرمة و مرتبة إلى من هو أدنى» (4) (شفاعت پيوستن و ضمیمه شدن به ديگرى است براى اينكه يار و ياور اوست و درخواست كننده از او- بيشتر كاربرد شفاعت يعنى پيوستن و انضمام به كسى كه از نظر حرمت و مقام بالاتر از كسى است كه مادون اوست كه مورد شفاعت قرار مى‏گيرد). معنای اصطلاحی شفاعت نیز از معنای لغوی آن بیگانه نیست. شفاعت در اصطلاح به معنی رسیدن رحمت الهی با وساطت اولیاء و بعضی خاصان الهی و مأذونین از طرف خداوند به برخی از بندگان می باشد که به تنهایی سببیت کافی جهت دریافت رحمت الهی را ندارند. علامه طباطبائی در تعریف شفاعت می فرماید : «اين كلمه از ماده (ش- ف- ع) است، كه در مقابل كلمه (وتر- تك) بكار مى‏رود، در حقيقت شخصى كه متوسل به شفيع می‌شود نيروى خودش به تنهايى براى رسيدنش به هدف كافى نيست، لذا نيروى خود را با نيروى شفيع گره مى‏زند، و در نتيجه آن را دو چندان نموده، به آنچه مي خواهد نائل مى‏شود، به طوری كه اگر اين كار را نمى‏كرد و تنها نيروى خود را بكار مى‏زد، به مقصود خود نمى‏رسيد، چون نيروى خودش به تنهايى ناقص و ضعيف و كوتاه بود.»(5) ملاصدرا نیز شفاعت را افاضه ی نور وجود و رحمت حضرت نور الانوار، خداوند متعال، می داند که به واسطه‌ی اولیای الهی به کسانی می رسد که از دریافت مستقیم فیض الهی محرومند و البته قابلیت چنین دریافتی را دارند. (6)
یکی از مسائل مهم در فهم معنای شفاعت و مشمولین آن، کارکرد و ثمره ی شفاعت است و البته این موضوع که ثمره ی شفاعت چیست از مسائل پُر قیل و قال در طول تاریخ کلام اسلامی بوده است و از آنجا که بحث درباره ی مشمولین شفاعت ارتباط تنگاتنگی با ثمره ی شفاعت دارد، در این مقاله ابتدا به بررسی ثمره ی شفاعت می پردازیم و پس از آن با طرح نکاتی چند درباره ی شفاعت و طبقه بندی آیات آن، مشمولین شفاعت را معرفی خواهیم کرد.
به طور کلی درباره ی اثر و ثمره ی شفاعت سه نظریه مطرح است :
1. اثر شفاعت صرفاً ازدیاد ثواب و رفع درجه ی بندگان مطیع خداوند است. طرفداران این نظریه برخی از معتزله می باشند.
2. اثر شفاعت صرفاً اسقاط عقاب از گنه‌کاران است. اکثر متکلمین از امامیه و سایر فرق کلامی، طرفدار این نظریه اند.
3. اثر شفاعت هم می تواند جانب ازدیاد ثواب و بالا بردن درجه ی بندگان مطیع خداوند باشد و هم جانب ساقط کردن عقاب از گنه‌کاران. از جمله طرفداران این نظریه می توان به محقق طوسی در کتاب ارزشمند تجرید الاعتقاد اشاره نمود : «و الإجماع على الشّفاعة. فقيل: لزيادة المنافع...و قيل: في إسقاط المضارّ و الحقّ صدق الشّفاعة فيهما.».(7)
به نظر می رسد از میان اقوال فوق، نظر اول و سوم اشکال داشته و تنها نظر دوم صحیح باشد. مستند نظر اول، آیاتی از قرآن کریم است که در آن از طرفی شمول شفاعت را درباره ی ظالمین نفی کرده (8) و از طرف دیگر شرط شمول شفاعت را رضایت خداوند از دین کسی که می-خواهد شفاعت شود، می داند. (9) مستند نظر سوم نیز بیشتر معنای لغوی و استعمال عرفی شفع و شفاعت در عرب می باشد به این معنا که وقتی در لغت عرب از ماده ی شفع استفاده می شود، اختصاصی به دفع مضرت ندارد بلکه در هر دو معنا استعمال می‌شود. اکثر شارحین کلام محقق طوسی نیز عبارت او را به همین طریق معنا کرده اند : «يقول المصنّف رحمه اللّه إنّها في طبيعة معناها قابلة الصدق في معنيين حيث نقول: شفع فلان في فلان إذا طلب له زيادة منافع أو إسقاط مضارّ، و ذلك متعارف عند العقلاء.»(10) (شفاعت به لحاظ معنای لغوی قابل صدق بر هر دو معناست هم معنی زیادت در منافع و هم معنای اسقاط مضرات و از همین باب است که وقتی در لغت عرب گفته می شود که فلانی شفیع فلانی گردید اعم از آن است که در جانب زیادت منافع اند و یا در جانب اسقاط ضرر) اما حق مطلب آن است که شفاعت صرفاً جهت اسقاط عقاب است و حدیث صحیح نبوی «إنّما شفاعتي لأهل الكبائر من أمّتي‏» و روایات بسیار دیگر ـ که در فصل های آینده آن‌ها را آورده ایم ـ صراحت در این قول دارد و صدق عرفی و لغت در مصطلحات و اعتبارات شرعی زمانی که قرینه و دلیلی خلاف آن وجود دارد حجیت ندارد. کلمه ی «انما» نیز از ادات حصر بوده و با توجه به اینکه اصل در حصر، حصر حقیقی است، سایر مصادیق عرفی از شمول شفاعت خارج بوده و شفاعت فقط برای اسقاط عقاب مرتکبین کبیره خواهد بود. در فصل مشمولین شفاعت نیز روایات و مستنداتی ارائه خواهد شد که نه تنها نظر معتزله رد می شود بلکه کارکرد شفاعت، تنها ساقط کردن عقاب معرفی می شود.

نگاهی به برخی تفاسیر غلط از شفاعت :
 

بدون شک هرگونه تحلیل و معنایی از شفاعت که منجر به نفی دین و نقض غرض از تکلیف شود، نادرست است : برخی شفاعت را به گونه ای تفسیر می کنند که هر گنه‌کاری می تواند مشمول شفاعت واقع شود. نتیجه ی این تفسیر نفی شریعت و مسئولیت پذیری انسان در قبال تکالیف الهی است. در این تفسیر با تمسک به رحمت واسعه ی الهی، شفاعت به گونه‌ای تفسیر می شود که خداوند آن را شامل حال هر گنه‌کار و معصیت پیشه ای می نماید هر چند چنین شخصی گناهانش بی شمار و همه ی لحظات عمرش را در لجن زار گناه سپری کرده باشد. در این تفسیر حتی مانعی وجود نخواهد داشت که شرورترین انسان ها نیز مشمول شفاعت قرار گیرد. کسانی که اولیای الهی را به قتل رسانده، هزاران نفر را کشته، گناهان بی شمار انجام داده و بی پروا قوانین شریعت را نقض نموده و بر همان حال از دنیا رفته اند ممکن است مشمول شفاعت خداوند قرار گیرند زیرا خداوند کریم و بخشنده است و عقاب حق او است و اگر بخواهد می تواند از حق خود صرف‌نظر نماید. بدون شک این تفسیر از شفاعت با آیات و نصوصی که درباره ی شفاعت وجود دارد قابل جمع نیست. قرآن کریم در موارد متعددی به صراحت تمام بیان نموده است که شفاعت شامل ظالمین نمی شود : «ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لا شَفِيعٍ يُطاع» (11) و بدون شک کسانی که از حدود الهی تعدی کرده اند از ظالمین اند : «وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ».(12)
در تفسیر دیگری از شفاعت، همه ی گنه‌کاران مشمول شفاعت نخواهند شد بلکه کسانی شفاعت خواهند شد که به شافعین حب و علاقه داشته باشند. در این تفسیر با تمسک به اینکه خداوند رحمت خود را در محبت شفاعت کنندگان از انبیاء، ائمه و اولیایش قرار داده است و ابراز محبت به آن‌ها موجبات شفاعت را فراهم می آورد، تصویر نادرستی از شفاعت شکل گرفته است. در این تفسیر نیز به گونه ی دیگری از مسئولیت پذیری انسان کاسته و شریعت الهی نقض می شود. گویا که راه نجات و سعادت انسان به جای قدم نهادن در شریعت و طریقتی که انبیای الهی علیهم السلام آورده‌اند، محبت ورزیدن به انبیا و اولیای الهی خواهد بود. تصویری که از این تفسیر حاصل می شود آن است که مثلاً در روز قیامت در کنار دستگاه عدالت الهی که خداوند آن را برپا می دارد و موازین قسطش را بر طبق موازین شریعت برقرار می نماید، دستگاه دیگری از سوی شفاعت کنندگان (مانند انبیاء و ائمه علیهم السلام) دائر می شود و آن‌ها خلایق را بی حساب وارد بهشت کرده و از گناهان آن‌ها چشم پوشی می کنند. در بطلان این تفسیر همین بس که در روایات صریح اهل بیت علیهم السلام، هر گونه محبتی به ائمه علیهم السلام و اولیای الهی که ناقض شریعت باشد باطل و مردود است. شیخ صدوق رحمه‌الله در کتاب ارزشمند صفات الشیعه روایاتی را نقل می کند که علاوه بر نکته ی فوق، هرگونه در عرض قرار گرفتن اهل بیت علیهم السلام را با خداوند و شریعت الهی نفی می-نماید. روایت 22 از این کتاب حاوی نکات ارزشمندی در نقد این تفسیر از شفاعت است :
«عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام يَا جَابِرُ أَ يَكْتَفِي مَنِ اتَّخَذَ التَّشَيُّعَ- أَنْ يَقُولَ بِحُبِّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَوَ اللَّهِ مَا شِيعَتُنَا إِلَّا مَنِ اتَّقَى اللَّهَ وَ أَطَاعَهُ وَ مَا كَانُوا يُعْرَفُونَ إِلَّا بِالتَّوَاضُعِ وَ التَّخَشُّعِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ كَثْرَةِ ذِكْرِ اللَّهِ وَ الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ وَ الْبِرِّ بِالْوَالِدَيْنِ وَ التَّعَهُّدِ لِلْجِيرَانِ مِنَ الْفُقَرَاءِ وَ أَهْلِ الْمَسْكَنَةِ وَ الْغَارِمِينَ وَ الْأَيْتَامِ وَ صِدْقِ الْحَدِيثِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ كَفِّ الْأَلْسُنِ عَنِ النَّاسِ إِلَّا مِنْ خَيْرٍ وَ كَانُوا أُمَنَاءَ عَشَائِرِهِمْ فِي الْأَشْيَاءِ قَالَ جَابِرٌ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا نَعْرِفُ أَحَداً بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَقَالَ لِي يَا جَابِرُ لَا تَذْهَبَنَّ بِكَ الْمَذَاهِبُ حَسْبُ الرَّجُلِ أَنْ يَقُولَ أُحِبُّ عَلِيّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ أَتَوَلَّاهُ فَلَوْ قَالَ إِنِّي أُحِبُّ رَسُولَ اللَّهِ ص وَ رَسُولُ اللَّهِ خَيْرٌ مِنْ عَلِيٍّ ثُمَّ لَا يَتَّبِعُ سِيرَتَهُ وَ لَا يَعْمَلُ بِسُنَّتِهِ مَا نَفَعَهُ حُبُّهُ إِيَّاهُ شَيْئاً فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْمَلُوا لِمَا عِنْدَ اللَّهِ لَيْسَ بَيْنَ اللَّهِ وَ بَيْنَ أَحَدٍ قَرَابَةٌ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ وَ أَكْرَمُهُمْ عَلَيْهِ أَتْقَاهُمْ لَهُ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ يَا جَابِرُ مَا يَتَقَرَّبُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِلَّا بِالطَّاعَةِ مَا مَعَنَا بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ لَا عَلَى اللَّهِ لِأَحَدٍ مِنْكُمْ حُجَّةٌ مَنْ كَانَ لِلَّهِ مُطِيعاً فَهُوَ لَنَا وَلِيٌّ وَ مَنْ كَانَ لِلَّهِ عَاصِياً فَهُوَ لَنَا عَدُوٌّ وَ لَا تُنَالُ وَلَايَتُنَا إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ الْوَرَع‏»(13) (جابر جعفى گفت: امام محمّد باقر علیه السلام فرمود:اى جابر، آيا كافى است براى كسى كه ادّعاى تشيّع دارد، بگويد كه دوستدار ما اهل بيت است؟ به خدا سوگند، شيعه ما نيست مگر آن كسى كه تقواى خدا را رعايت كند و از او اطاعت نمايد. شيعيان ما شناخته نمى‏شدند، مگر به تواضع، خشوع (فروتنى در عبادت)، اداى امانت، بسيارى ذكر خدا، روزه گرفتن، نماز به پا داشتن، نيكى به والدين و رسيدگى به همسايگانى كه فقير و نيازمندند.همچنين رسيدگى به قرض داران و يتيمان، راستى در گفتار، تلاوت قرآن و بازداشتن زبان، از اين كه، جز نيكى مردم را نگويند، [نيز] شيعيان ما [همواره‏] در بين اقوام خويش امين بودند. جابر گفت: اى پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله ، ما كسى را با اين خصوصيات نمى‏شناسيم. حضرت، خطاب به او فرمود: اى جابر، افكار و آراى مختلف، تو را [از راه راست‏] بيرون نبرد. آيا كافى است مردى بگويد: من على علیه السلام را دوست دارم و از دوستداران او هستم، پس اگر بگويد من رسول خدا صلی الله علیه و آله را دوست دارم [كه بهتر است‏]- زيرا رسول خدا صلی الله علیه و آله از على علیه السلام بهتر است- ولى از سيره او پيروى ننمايد و به سنّتش عمل نكند، اين دوستى براى او هيچ سودى نخواهد داشت. پس تقواى خدا را پيشه نماييد و براى آنچه نزد خداست، عمل كنيد، زيرا بين خدا و بين هيچ كس، قرابت و خويشاوندى نيست.محبوبترين بندگان نزد خداوند و گرامى‏ترين آنها در پيشگاه او، با تقواترين و مطيع‏ترين آنهاست.اى جابر، جز با اطاعت و فرمانبردارى از خداى متعال، تقرّب به او حاصل نمى‏شود. تنها دوستى ما (آل محمّد صلی الله علیه و آله ) باعث رهايى از آتش نيست و هيچ يك از شما بر خدا حجّتى ندارد. هر كس مطيع خداست، ولىّ و دوستدار ماست و هر كس نافرمانى خدا را نمايد، با ما دشمن است. ولايت ما اهل بيت، جز با عمل [به دستورات الهى‏] و پرهيز از گناه به دست نمى‏آيد.)(14)
قبل از بیان نکاتی که در این روایت مطرح شده است اشاره به مطلبی مهم لازم به نظر می رسد و آن مطلب این است که اگر گزاره ای، گزاره ی حقی بود و به خاطر حق بودنش پذیرفتن آن واجب و ضروری گردید باید تمام لوازم آن حقیقت را نیز پذیرفت و به همه ی آنها گردن نهاد. اینک به نکاتی که از این روایت ارزشمند قابل دریافت اند دقت نمایید :
1. برای آنکه شیعه ی اهل بیت علیهم السلام باشیم ، صِرف دوستی ایشان کفایت نمی کند.
2. شیعه ی اهل بیت علیهم السلام ، در واقع تجسم عینی شریعت الهی است.
3. اندک بودن شیعیان (واقعی) نباید ما را به تفسیرهای غلط درباره ی دین و معارف آن سوق دهد.
4. اگر کسی فکر کند که تنها ارادت ، دوستی و محبت به اهل بیت علیهم السلام مانند امام حسین علیه السلام و ... و گریه بر مصیبت های ایشان بدون توجه به شریعت و دستورات آن ، می تواند نجات بخش او باشد ، باید به او گفت که دوستی پیامبر صلی الله علیه و آله از دوستی اهل بیت علیهم السلام اولویت بیشتری دارد و دوستی پیامبر صلی الله علیه و آله قابل تفکیک از تبعیت سنت و روش او نیست.سنت و روش پیامبر صلی الله علیه و آله نیز ، همان شریعت است.(15)
5. دوستی و محبتی که در آن تبعیت شریعت نباشد هیچ سودی ندارد.
6. قانون تقرب به خداوند ، تقوای الهی است و برای هیچکس استثنایی ندارد و خداوند با هیچ کس خویشاوند نیست . بنابراین دستگاه اهل بیت علیهم السلام از دستگاه خداوند جدا نیست.
7. نفع و سعادت اخروی همان قرب به خدا و ضرر و خسران آخرت چیزی جز بُعد و دوری از خدا نیست .ملاک قرب به خداوند نیز ، فقط تقوا و اطاعت الهی است و بدون تقوا و اطاعت الهی حتی اگر بهترین خلق خدا را دوست داشته باشیم سودی برای ما نخواهد داشت.
8. محبت بدون اطاعت و پیروی از شریعت ، شفاعتی در پی نخواهد داشت.
9. یگانه مقیاس سنجش دوستی با اهل بیت علیهم السلام و دشمنی با آنان ، عمل به شریعت و اطاعت از خداست.
10. مقام تام و کامل ولایت اهل بیت علیهم السلام ، غایتی است که تنها با طی کردن مسیر شریعت و ورع ، به دست خواهد آمد.
در منطق قرآن نیز شفاعتی که سبب نجات در آن فقط محبت به اهل بیت علیهم السلام و دیگر شافعین باشد باطل و مردود است. این نکته از آنجا بدست می آید که قرآن شفاعت را اصالتاً مختص به خدا می داند « قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِيعاً لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُون‏»(16) خداوندی که ملاک تکریم بندگان را تقوای الهی قرار داده است « إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ »(17) و تمامی شافعین مقام شفاعت را از او گرفته اند « مَنْ ذَا الَّذي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ»(18) یعنی شفاعت شافعین در طول شفاعت الهی است و دستگاه شفاعت آنان دستگاه جداگانه ای نیست . بنابراین شفاعت ایشان به کسی تعلق می گیرد که شفاعت خداوند به آن تعلق گرفته است و شفاعت خداوند به کسی تعلق می گیرد که از دینش راضی باشد« وَ لا يَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضى‏ وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ».(19)
اینک مناسب است پس از نقد تفاسیر غلط از شفاعت و مشمولین آن به بررسی آیات و روایات بپردازیم تا در پرتو آن ابهامات موجود در مشمولین شفاعت برطرف گردد .

تقسیم بندی آیات شفاعت در قرآن :
 

ماده ی شفع در قرآن 31 مرتبه و در 26 آیه استعمال شده است . آیاتی که متضمن مسأله ی شفاعت می باشند در قالب 9 دسته طبقه بندی می شوند :
1. آیاتی که به نحو مطلق نافی شفاعت اند(20) : مانند آیه ی 254 سوره مبارکه بقره : « يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتىِ‏َ يَوْمٌ لَّا بَيْعٌ فِيهِ وَ لَا خُلَّةٌ وَ لَا شَفَاعَةٌ وَ الْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُون‏».
2. آنچه خبر از اختصاص شفاعت به خداوند می دهد و شفاعت غیر او را نفی می کند : مانند آیه ی 44 سوره مبارکه زمر : « قُل لِّلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعًا لَّهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُون‏ »
3. آیاتی که غیر خدا را مشروط به شروطی ، شفیع می داند : مانند آیه 87 سوره مبارکه مریم : « لَّا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتخََّذَ عِندَ الرَّحْمَانِ عَهْدًا ».
4. آیاتی که متذکر مشمولین شفاعت می شود: مانند آیه 28 سوره مبارکه انبیاء : « يَعْلَمُ مَا بَينْ‏َ أَيْدِيهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ وَ لَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضىَ‏ وَ هُم مِّنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُون‏».
5. آنچه متذکر محرومین از شفاعت می شود : مانند آیه 18 سوره مبارکه غافر : « وَ أَنذِرْهُمْ يَوْمَ الاَْزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الحَْنَاجِرِ كَاظِمِينَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لَا شَفِيعٍ يُطَاع‏ ».
6. آیاتی که راه نجات از عقاب را یا شفاعت و یا عمل صالح می-داند : مانند آیه 53 سوره مبارکه اعراف : « هَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتىِ تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقّ‏ِ فَهَل لَّنَا مِن شُفَعَاءَ فَيَشْفَعُواْ لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيرَْ الَّذِى كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنهُْم مَّا كَانُواْ يَفْترَُون‏ »(21)
7. آیاتی که نافی صلاحیت بتها و آلهه ی کاذب در شفاعت می باشند: مانند آیه 94 سوره مبارکه انعام : « وَ لَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى‏ كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ تَرَكْتُم مَّا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ وَ مَا نَرَى‏ مَعَكُمْ شُفَعَاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنهَُّمْ فِيكُمْ شرَُكَؤُاْ لَقَد تَّقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَ ضَلَّ عَنكُم مَّا كُنتُمْ تَزْعُمُون‏ ».
8. آنچه اشاره به شفاعت تکوینی دارد : مانند آیه 3 سوره مبارکه یونس:« إِنَّ رَبَّكمُ‏ُ اللَّهُ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فىِ سِتَّةِ أَيَّامٍ ثمُ‏َّ اسْتَوَى‏ عَلىَ الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِن شَفِيعٍ إِلَّا مِن بَعْدِ إِذْنِهِ ذَالِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَ فَلَا تَذَكَّرُون‏ ».
9. آنچه شفاعت در دنیا را مطرح می کند : مانند آیه 85 سوره مبارکه نساء : « مَّن يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُن لَّهُ نَصِيبٌ مِّنهَْا وَ مَن يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُن لَّهُ كِفْلٌ مِّنْهَا وَ كاَنَ اللَّهُ عَلىَ‏ كلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ مُّقِيتًا ».
از میان آیات فوق آنچه مربوط به این مقاله می شود بررسی آیات دسته های 4 و 5 می باشد و بررسی آیات دیگر خارج از موضوع این مقاله است.

آیات مشتمل بر مشمولین و محرومین از شفاعت :
 

1- آیه 109 سوره مبارکه طه : « يَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلاً » (روزی که شفاعت به کسی نفع نمی رساند الا کسی را که خداوند برای او اذن داده است و از گفتار او راضی است).این آیه اگرچه در نظر اکثر مفسرین مربوط به شفاعت کنندگان است اما همانطور که زمخشری نیز در تفسیرش بیان نموده است می تواند مربوط به شفاعت شوندگان نیز باشد.(22)
2- آیه 28 سوره مبارکه انبیاء : « يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضى‏ وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ » (او اعمال امروز و آينده و اعمال گذشته آنها را مى‏داند و آنها جز براى كسى كه خدا راضى (به شفاعت براى او) است شفاعت نمى‏كنند و از ترس او بيمناكند).

3- آیات 96 تا 100 سوره مبارکه شعراء : « قَالُواْ وَ هُمْ فِيهَا يخَْتَصِمُونَ * تَاللَّهِ إِن كُنَّا لَفِى ضَلَالٍ مُّبِينٍ * إِذْ نُسَوِّيكُم بِرَبّ‏ِ الْعَالَمِينَ * وَ مَا أَضَلَّنَا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ * فَمَا لَنَا مِن شَافِعِينَ » (آنها در آنجا در حالى كه به مخاصمه برخاسته‏اند مى‏گويند: به خدا سوگند كه ما در گمراهى آشكارى بوديم، چون شما را با پروردگار عالميان برابر مى‏شمرديم ! امّا كسى جز مجرمان ما را گمراه نكرد ! (افسوس كه امروز) شفاعت‏كنندگانى براى ما وجود ندارد).
4- آیه 18 سوره مبارکه غافر : « وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَناجِرِ كاظِمينَ ما لِلظَّالِمينَ مِنْ حَميمٍ وَ لا شَفيعٍ يُطاعُ » (و آنها را از روز نزديك بترسان، هنگامى كه از شدّت وحشت دلها به گلوگاه مى‏رسد و تمامى وجود آنها مملوّ از اندوه مى‏گردد براى ستمكاران دوستى وجود ندارد، و نه شفاعت كننده‏اى كه شفاعتش پذيرفته شود) .
5- آیات 38 تا 49 سوره مبارکه مدثر : « كلُ‏ُّ نَفْسِ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ * الَّا أَصحَْابَ الْيَمِينِ * فىِ جَنَّاتٍ يَتَسَاءَلُونَ * عَنِ الْمُجْرِمِينَ * مَا سَلَكَكمُ‏ْ فىِ سَقَرَ * قَالُواْ لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ * وَ لَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ * وَ كُنَّا نخَُوضُ مَعَ الخَْائضِينَ * وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ * حَتىَّ أَتَئنَا الْيَقِينُ * فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ * فَمَا لهَُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِينَ » (هر كس در گرو اعمال خويش است،مگر اصحاب يمين(كه نامه اعمالشان را به نشانه ايمان و تقوايشان به دست راستشان مى‏دهند)! آنها در باغهاى بهشتند، و سؤال مى‏كنند ... از مجرمان: چه چيز شما را به دوزخ وارد ساخت؟! مى‏گويند: ما از نمازگزاران نبوديم،و اطعام مستمند نمى‏كرديم، و پيوسته با اهل باطل همنشين و هم صدا بوديم، و همواره روز جزا را انكار مى‏كرديم،تا زمانى كه مرگ ما فرا رسيد! از اين رو شفاعت شفاعت‏كنندگان به حال آنها سودى نمى‏بخشد.چرا آنها از تذكّر روى گردانند؟! ) .

شرایط شمول و محرومیت از شفاعت از منظر قرآن :
 

1. با توجه به آیه ی 109 سوره مبارکه طه ، کسانی مشمول شفاعت خواهند بود که خداوند اذن شفاعت شدن را برای آنها داده و از آنها راضی باشد. همانطور که در روایتی از امام موسی کاظم علیه السلام نیز چنین تفسیری از آیه دیده می شود : « عَنْ عِيسَى بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبِي علیه السلام يَقُولُ وَ رَجُلٌ يَسْأَلُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلًا قَالَ لَا يَنَالُ شَفَاعَةَ مُحَمَّدٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ بِطَاعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلًا وَ عَمَلًا فِيهِمْ فَحَيِيَ عَلَى مَوَدَّتِهِمْ وَ مَاتَ عَلَيْهَا فَرَضِيَ اللَّهُ قَوْلَهُ وَ عَمَلَهُ فِيهِمْ... (23) (مردی از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه 109 سوره طه پرسید. امام علیه السلام فرمودند شفاعت پیامبر صلی الله علیه و آله تنها به کسانی می رسد که خداوند بواسطه طاعت آل محمد علیهم السلام ، اذن داده تا شفاعت شوند. کسانی که خداوند قولاً و عملاً از آنها راضی است و آنها بر مودت اهل بیت زندگی کرده و بر همان مودت از دنیا رفته اند ... ).
2. با توجه به آیه ی 28 سوره مبارکه انبیاء ، کسانی شفاعت می شوند که خداوند از آنها راضی باشد.
3. با توجه به آیات 96 تا 100 سوره مبارکه شعراء ، کسانی که برای خداوند شریکی قرار دهند از شفاعت محرومند.
4. با توجه به آیه ی 18 سوره مبارکه غافر ، ظالمین از شفاعت محرومند.
5. با توجه به آیات 38 تا 49 سوره مبارکه مدثر ، چهار ویژگی ،انسان را از شفاعت محروم می سازد : 1. تارک نماز بودن ؛ 2. عدم انفاق به مستحقان ؛ 3. اهل لهو و لعب و مذمومات بودن ؛ 4.تکذیب کنندگان معاد. علامه طباطبائی در توضیح این چهار ویژگی می گوید:
«" قالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ" ضمير جمع در" قالوا" به مجرمين بر مى‏گردد، و مراد از" صلاة" نماز معمولى نيست، بلكه منظور توجه عبادتى خاص است به درگاه خداى تعالى، كه با همه انحاى عبادتها يعنى عبادت در شرايع معتبر آسمانى كه از حيث كم و كيف با هم مختلفند مى‏سازد. " وَ لَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ" مراد از" اطعام مسكين" انفاق بر تهى دستان جامعه است، به مقدارى كه بتوانند كمر راست كنند و حوائجشان برطرف شود. و اطعام مسكين اشاره است به حق الناس، و صلات اشاره است به حق اللَّه، و اينكه اين دو قسم حق را عملا بايد پرداخت. " وَ كُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِينَ" منظور از" خوض" سرگرمى عملى و زبانى در باطل، و فرو رفتن در آن است، به طورى كه به كلى از توجه به غير باطل غفلت شود. " وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ" منظور از" يوم الدين" روز جزا است، در نتيجه چهار خصلتى كه در اين آيات بر شمرد از خصائص مجرمين است، كه مجرم يا هر چهار خصلت را دارد، و يا بعضى از آنها را، و چون پاسخ‏گوى از اين سؤال ها مجموع مجرمين اند صحيح است كه نسبت هر چهار را به همه مجرمين داده، از قول ايشان بفرمايد: ما از نمازگزاران نبوديم، و ما اطعام مسكين نمى‏كرديم، ما خائض بوديم، و ما روز جزا را تكذيب مى‏كرديم. هر چند كه بعضى از فرد فرد آنان مبتلا به همه اين اوصاف نبوده، بلكه مبتلا به بعضى از آنها باشد.»(24)

شرایط شمول و محرومیت از شفاعت از منظر روایات :
 

1. شفاعت به اهل کبائر از امت می رسد : «قال رسول الله صلی الله علیه و آله : ادَّخَرْتُ شَفَاعَتِي لِأَهْلِ الْكَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِي »(25) (شفاعتم را برای مرتکبان گناهان کبیره از امتم ذخیره کرده ام).
2. رواياتی که شفاعت را به صورت مطلق درباره ی همه ی مسلمانان ثابت می کنند ؛ مانند : « قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِكُلِّ نَبِيٍّ دَعْوَةٌ قَدْ دَعَا بِهَا وَ قَدْ سَأَلَ سُؤْلًا وَ قَدْ أَخْبَأْتُ دَعْوَتِي لِشَفَاعَتِي لِأُمَّتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ »(26) (برای هر نبی دعایی بود که از خدا طلب کرد و درخواستی نمود و من دعا و درخواستم را همان شفاعتم از امتم در روز قیامت قرار داده ام).
3. روایاتی که شرط تعلق شفاعت را ایمان به شفاعت می داند ؛ مانند : « الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِحَوْضِي فَلَا أَوْرَدَهُ اللَّهُ حَوْضِي وَ مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِشَفَاعَتِي فَلَا أَنَالَهُ اللَّهُ شَفَاعَتِي»(27) ( هرکس به حوض من ایمان نیاورد پس خداوند وی را وارد بر آن نخواهد کرد و کسی که ایمان به شفاعت من نداشته باشد خداوند شفاعت من را به وی نخواهد رساند).
4. روایاتی که شرط شفاعت را عدم آزار و اذیت ذریه ی پیامبر علیهم السلام می داند ؛ مانند : « ... الْقَلَانِسِيِّ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا قُمْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ تَشَفَّعْتُ فِي أَصْحَابِ الْكَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِي فَيُشَفِّعُنِي اللَّهُ فِيهِمْ وَ اللَّهِ لَا تَشَفَّعْتُ فِيمَنْ آذَى ذُرِّيَّتِي» (28) (هنگامی که در روز قیامت در مقام محمود قرار می گیرم از اصحاب کبائر امتم شفاعت می کنم پس خداوند شفاعت مرا در حق ایشان می پذیرد . به خدا قسم! من در حق کسی که ذریه ام را اذیت کند شفاعت نمی کنم).
5. روایاتی که گنهکاران شیعه را مشمولین شفاعت معرفی می کنند ؛ مانند : « ...عَنْ أَبِي أُسَامَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِي جَعْفَرٍ  قَالَا وَ اللَّهِ لَنَشْفَعَنَّ وَ اللَّهِ لَنَشْفَعَنَّ فِي الْمُذْنِبِينَ مِنْ شِيعَتِنَا حَتَّى تَقُولَ أَعْدَاؤُنَا إِذَا رَأَوْا ذَلِكَ فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ وَ لا صَدِيقٍ حَمِيمٍ فَلَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ...» (29) (به خدا قسم ما (اهل بیت علیهم السلام ) در حق گنهکاران شیعه شفاعت می کنیم تا اینکه دشمنان ما هنگامی که شفاعتمان را می بینند می گویند برای ما شفاعت کننده و دوست صمیمی-ای نیست و اگر فرصتی دوباره داشتیم از مؤمنین می شدیم ...).
6. روایاتی که شفاعت را مخصوص مؤمنین گنهکار و مستضعفی می داند که خداوند از دین آنها راضی است ؛ مانند : « فِي خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام : أَصْحَابُ الْحُدُودِ مُسْلِمُونَ لَا مُؤْمِنُونَ وَ لَا كَافِرُونَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا يُدْخِلُ النَّارَ مُؤْمِناً وَ قَدْ وَعَدَهُ الْجَنَّةَ وَ لَا يُخْرِجُ مِنَ النَّارِ كَافِراً وَ قَدْ أَوْعَدَهُ النَّارَ وَ الْخُلُودَ فِيهَا وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ فَأَصْحَابُ الْحُدُودِ فُسَّاقٌ(30) لَا مُؤْمِنُونَ وَ لَا كَافِرُونَ وَ لَا يَخْلُدُونَ فِي النَّارِ وَ يَخْرُجُونَ مِنْهَا يَوْماً وَ الشَّفَاعَةُ جَائِزَةٌ لَهُمْ وَ لِلْمُسْتَضْعَفِينَ إِذَا ارْتَضَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دِينَهُمْ الْخَبَرَ»(31) (اصحاب حدود مسلمانند نه مؤمن اند و نه کافر؛ همانا خداوند متعال مؤمن را در حالی که به او وعده ی بهشت داده است ، به آتش وارد نمی کند.و کافر را که وعده ی جهنم داده است از آن خارج نمی کند و کمتر از آن را برای هرکس که مشیتش به آن تعلق گیرد می بخشد. پس اصحاب حدود فاسقانی هستند که نه مؤمن اند و نه کافر . آنها در جهنم خالد نیستند و زمانی از آن خارج می شوند و شفاعت در حق آنان و مستضعفین سزاوار است وقتی که خداوند از دین آنها راضی باشد).
7. روایاتی که نواصب را محروم از شفاعت معرفی می کند ؛ مانند : « عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ عَلِيٍّ الصَّائِغِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَشْفَعُ لِحَمِيمِهِ إِلَّا أَنْ يَكُونَ نَاصِباً وَ لَوْ أَنَّ نَاصِباً شَفَعَ لَهُ كُلُّ نَبِيٍّ مُرْسَلٍ وَ مَلَكٍ مُقَرَّبٍ مَا شُفِّعُوا» (32) (مؤمن برای دوستش شفاعت می-کند مگر آنکه ناصبی باشد و ناصبی حتی اگر پیامبر و فرشته ای برای او طلب شفاعت کند پذیرفته نخواهد شد).
8. روایاتی که شفاعت را در حق دوستداران اهل بیت علیهم السلام و ناصران آنها می داند ؛ مانند : «عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الطَّائِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله : أَرْبَعَةٌ أَنَا لَهُمْ شَفِيعٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الْمُكْرِمُ لِذُرِّيَّتِي وَ الْقَاضِي لَهُمْ‏ حَوَائِجَهُمْ وَ السَّاعِي فِي أُمُورِهِمْ مَا اضْطُرُّوا إِلَيْهِ وَ الْمُحِبُّ لَهُمْ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ عِنْدَ مَا اضْطُرُّوا »(33) (چهار دسته اند که من شفیع آنها خواهم بود : کسی که اهل بیتم را گرامی بدارد و حوائج آنها را برآورد و در راه آنچه به آن مضطر گردیده اند تلاش نماید و کسی که قلبا و لسانا محب آنها باشد ).
9. روایاتی که شرط دریافت شفاعت را فقط رضایت الهی از شخص می-دانند؛ مانند : « عَلِيٌّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ حَفْصٍ الْمُؤَذِّنِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي رِسَالَتِهِ إِلَى أَصْحَابِهِ قَالَ : وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ يُغْنِي عَنْكُمْ مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِهِ شَيْئاً لَا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِيٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَنْ دُونَ ذَلِكَ فَمَنْ سَرَّهُ أَنْ يَنْفَعَهُ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ عِنْدَ اللَّهِ فَلْيَطْلُبْ إِلَى اللَّهِ أَنْ يَرْضَى عَنْهُ »(34) (آگاه باشید که هیچکس از خداوند بی نیاز نیست نه ملک مقربی و نه نبی مرسلی و نه کمتر از آنها پس هر کس دوست دارد که شفاعت شفاعت کنندگان به او برسد باید رضایت خداوند را جلب کند).
10. روایاتی که شفاعت را مشروط به ايمان و یقین می دانند؛ مانند : «وَ قَالَ صلی الله علیه و آله : لَا شَفِيعَ أَنْجَحُ مِنَ التَّوْبَةِ وَ الشَّفَاعَةُ لِلْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَوْصِيَاءِ وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمَلَائِكَةِ وَ فِي الْمُؤْمِنِينَ مَنْ يَشْفَعُ مِثْلَ رَبِيعَةَ وَ مُضَرَ وَ أَقَلُّ الْمُؤْمِنِينَ شَفَاعَةً مَنْ يَشْفَعُ لِثَلَاثِينَ إِنْسَاناً وَ الشَّفَاعَةُ لَا تَكُونُ لِأَهْلِ الشَّكِّ وَ الشِّرْكِ وَ لَا لِأَهْلِ الْكُفْرِ وَ الْجُحُودِ بَلْ يَكُونُ لِلْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَهْلِ التَّوْحِيدِ »(35) (شفیعی نجات بخش-تر از توبه نیست و انبیاء و اوصیاء و مؤمنین و ملائکه از جمله ی شفاعت کنندگان اند؛ در میان مؤمنین نیز کسانی هستند که بی شمار شفاعت می کنند و کمترین تعدادی که مؤمن شفاعت می کند 30 نفر است. شفاعت شامل کسانی که اهل شک و شرک و کفر و انکارند نمی شود بلکه شفاعت مخصوص مؤمنین از اهل توحید است).
11. روایاتی که علاوه بر عمل به شريعت ، ولايت اهل بیت علیهم السلام را نیز شرط شفاعت‏ معرفی کرده اند : « بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله قَالَ : كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى ابْنَتِي فَاطِمَةَ وَ قَدْ أَقْبَلَتْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى نَجِيبٍ مِنْ نُورٍ عَنْ يَمِينِهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ وَ عَنْ يَسَارِهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ وَ خَلْفَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ تَقُودُ مُؤْمِنَاتِ أُمَّتِي إِلَى الْجَنَّةِ فَأَيُّمَا امْرَأَةٍ صَلَّتْ فِي الْيَوْمِ وَ اللَّيْلَةِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ وَ صَامَتْ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ حَجَّتْ بَيْتَ اللَّهِ الْحَرَامَ وَ زَكَّتْ مَالَهَا وَ أَطَاعَتْ زَوْجَهَا وَ وَالَتْ عَلِيّاً بَعْدِي دَخَلَتِ الْجَنَّةَ بِشَفَاعَةِ ابْنَتِي فَاطِمَةَ »(36) (گویا به دخترم فاطمه علیها السلام می نگرم که در روز قیامت سوار بر اسبی از نور می آید در حالی که هفتاد هزار ملک در سمت راستش ، هفتاد هزار ملک در سمت چپش هفتاد هزار ملک از پشت سرش همراهی اش می کنند و زنان با ایمان از امتم را به بهشت هدایت می کند. پس هر زنی که نمازهای پنجگانه اش را بخواند و ماه رمضان را روزه بگیرد و حج انجام دهد و زکات مالش را بدهد و از شوهرش اطاعت کرده و ولایت علی علیه السلام را پس از من داشته باشد با شفاعت دخترم فاطمه علیها السلام داخل بهشت خواهد شد).
با توجه به آیات و روایات فوق و جمع بندی مفاد آنها چند نکته درباره ی مشمولین و محرومین شفاعت قابل توجه خواهد بود :
1. شفاعت به کسی در امت اسلام تعلق می گیرد که نه تنها معتقد به باورهای صحیحی درباره ی خدا ، نبوت، معاد و امامت باشد و در هیچکدام شکی در خود راه ندهد بلکه عامل به شریعت نیز باشد. یعنی کسانی که خداوند از دین آنها راضی است.
2. شفاعت مربوط به کسانی است که مرتکب گناهان کبیره شده اند.

تناقضی که در بررسی شرایط شمول شفاعت مطرح می گردد :
 

مهمترین اشکالی که در این مجال طرح می گردد و بسیاری از متکلمان و کسانی که درباره ی شفاعت سخن گفته اند با بی توجهی به آن ، فقط به ذکر شرایط شمول شفاعت اکتفا کرده اند، تناقضی است که بین دو دسته از آیات و روایات حاصل می شود :
1- ادله ی نقلی ای که شفاعت را مربوط به کسانی می داند که خداوند از آنها راضی است و از ظالمین نیستند زیرا به حکم صریح قرآن ظالمین از شفاعت محرومند.
2- ادله ی نقلی ای که شفاعت را مختص به کسانی می داند که اهل کبائرند.
وجه تناقض آن است که لازمه ی دسته ی اول خروج ظالمین از شمول شفاعت است در حالیکه لازمه ی دسته ی دوم آن است که تنها کسانی به شفاعت می رسند که ظالم باشند زیرا اهل کبائر حتما از ظالمین محسوب می-شوند.(37) ما در اینجا برای حل این تناقض توجه شما را به روایتی از امام موسی کاظم علیه السلام نقل می کنیم که یکی از اصحاب آن حضرت به این تناقض ظاهری پی برده و برای رفع این مشکل بزرگ به امام علیه السلام پناه می آورد :
« حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ قَالَ سَمِعْتُ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام يَقُولُ : لَا يُخَلِّدُ اللَّهُ فِي النَّارِ إِلَّا أَهْلَ الْكُفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ أَهْلَ الضَّلَالِ وَ الشِّرْكِ وَ مَنِ اجْتَنَبَ الْكَبَائِرَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَمْ يُسْأَلْ عَنِ الصَّغَائِرِ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى- إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً قَالَ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَالشَّفَاعَةُ لِمَنْ تَجِبُ مِنَ الْمُذْنِبِينَ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَقُولُ إِنَّمَا شَفَاعَتِي لِأَهْلِ الْكَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِي فَأَمَّا الْمُحْسِنُونَ مِنْهُمْ فَمَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ . قَالَ ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ فَقُلْتُ لَهُ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَكَيْفَ تَكُونُ الشَّفَاعَةُ لِأَهْلِ الْكَبَائِرِ وَ اللَّهُ تَعَالَى ذِكْرُهُ يَقُولُ- وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى‏ وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ وَ مَنْ يَرْتَكِبُ الْكَبَائِرَ لَا يَكُونُ مُرْتَضًى فَقَالَ يَا أَبَا أَحْمَدَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يَرْتَكِبُ ذَنْباً إِلَّا سَاءَهُ ذَلِكَ وَ نَدِمَ عَلَيْهِ وَ قَدْ قَالَ النَّبِيُّ ص كَفَى بِالنَّدَمِ تَوْبَةً وَ قَالَ ع وَ مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَتُهُ وَ سَاءَتْهُ سَيِّئَتُهُ فَهُوَ مُؤْمِنٌ فَمَنْ لَمْ يَنْدَمْ عَلَى ذَنْبٍ يَرْتَكِبُهُ فَلَيْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَمْ تَجِبْ لَهُ الشَّفَاعَةُ وَ كَانَ ظَالِماً وَ اللَّهُ تَعَالَى ذِكْرُهُ يَقُولُ- ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لا شَفِيعٍ يُطاعُ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ كَيْفَ لَا يَكُونُ مُؤْمِناً مَنْ لَمْ يَنْدَمْ عَلَى ذَنْبٍ يَرْتَكِبُهُ فَقَالَ يَا أَبَا أَحْمَدَ مَا مِنْ أَحَدٍ يَرْتَكِبُ كَبِيرَةً مِنَ الْمَعَاصِي وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ سَيُعَاقَبُ عَلَيْهَا إِلَّا نَدِمَ عَلَى مَا ارْتَكَبَ وَ مَتَى نَدِمَ كَانَ تَائِباً مُسْتَحِقّاً لِلشَّفَاعَةِ وَ مَتَى لَمْ يَنْدَمْ عَلَيْهَا كَانَ مُصِرّاً وَ الْمُصِرُّ لَا يُغْفَرُ لَهُ لِأَنَّهُ غَيْرُ مُؤْمِنٍ بِعُقُوبَةِ مَا ارْتَكَبَ وَ لَوْ كَانَ مُؤْمِناً بِالْعُقُوبَةِ لَنَدِمَ وَ قَدْ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله لَا كَبِيرَةَ مَعَ الِاسْتِغْفَارِ وَ لَا صَغِيرَةَ مَعَ الْإِصْرَارِ وَ أَمَّا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى‏ فَإِنَّهُمْ لَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى اللَّهُ دِينَهُ وَ الدِّينُ الْإِقْرَارُ بِالْجَزَاءِ عَلَى الْحَسَنَاتِ وَ السَّيِّئَاتِ فَمَنِ ارْتَضَى اللَّهُ دِينَهُ نَدِمَ عَلَى مَا ارْتَكَبَهُ مِنَ الذُّنُوبِ لِمَعْرِفَتِهِ بِعَاقِبَتِهِ فِي الْقِيَامَة».(38) ( حضرت موسى بن جعفر علیهماالسلام فرمود : خدا كسى را در آتش دوزخ مخلد و جاويد ندارد مگر اهل كفر و جحود و اهل ضلالت و شرك را و هر كه از گناهان كبيره دورى كند از مؤمنان از گناهان صغيره سؤال نشود خداى تبارك و تعالى فرموده كه إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً يعنى «اگر اجتناب و دورى كنيد از گناهان بزرك از آنچه نهى كرده ميشويد از آن يعنى ما و خليفه ما شما را از آن نهى كرده‏ايم در گذرانيم و عفو كنيم از شما گناهان شما را يعنى گناهان كوچك شما را و در آورديم شما را در موضع خوب گرانمايه كه بهشت است.» راوى مي گويد كه بآن حضرت عرض كردم كه يا ابن رسول اللَّه پس شفاعت از براى كى واجب است از گناهكاران فرمود كه حديث كرد مرا پدرم از پدرانش از على علیهم السلام كه فرمود شنيدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله كه مي فرمود جز اين نيست كه شفاعت من از براى صاحبان گناهان كبيره از امت منست و اما نيكوكاران از ايشان پس بر ايشان هيچ راه و تسلطى نيست ابن ابى عمير مي گويد كه به آن حضرت عرض كردم كه‏ يا ابن رسول اللَّه چگونه شفاعت از براى صاحبان گناهان كبيره باشد و خداى تعالى ذكره مي فرمايد كه وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى‏ يعنى بندگان گرامى خدا شفاعت و درخواست نمي كنند مگر از براى كسى كه پسنديده باشد» و هر كه گناهان كبيره را مرتكب شود پسنديده نباشد. حضرت فرمود كه اى ابو احمد هيچ مؤمنى نيست كه گناهى را مرتكب شود مگر آنكه اين امر او را بد آيد و بر آن پشيمان شود و پيغمبر صلی الله علیه و آله فرمود كه كافيست كه پشيمانى توبه باشد و آن حضرت علیه السلام فرمود كه هر كه خوبى او را شاد كند و بدى او را بد آيد مؤمن است و هر كه پشيمان نشود بر گناهى كه آن را مرتكب مى‏شود مؤمن نيست و شفاعت از برايش واجب نباشد و ستمكار خواهد بود و خداى تعالى ذكره ميفرمايد كه ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لا شَفِيعٍ يُطاعُ يعنى نيست گناهكاران را هيچ خويشى و نه درخواست‏كننده كه فرمان بردارى شود من به آن حضرت عرض كردم كه يا ابن رسول اللَّه چگونه كسى كه پشيمان نميشود بر گناهى كه آن را مرتكب مى‏شود مؤمن نميباشد فرمود كه اى ابو احمد هيچ كس نيست كه كبيره از گناهان را مرتكب شود و او بداند كه بزودى بر آن بازخواست شود مگر آنكه پشيمان شود بر آنچه مرتكب شده و در هر زمان كه پشيمان شود تائب باشد كه شفاعت را استحقاق و سزاوارى دارد و در هر زمان كه بر آن پشيمان نشود و صاحب اصرار باشد و آنكه اصرار دارد و از برايش آمرزيده نميشود زيرا كه او ايمان ندارد بعقوبت آنچه مرتكب شده و اگر بعقوبت آن ايمان ميداشت پشيمان ميشد و پيغمبر صلی الله علیه و آله فرمود كه با طلب آمرزش كبيره نيست و به اصرار صغيره نيست چه در اول گناه بر طرف مى‏شود و در بار دوم كبيره مي گردد و اما قول خداى عز و جل وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى‏ پس به درستى كه ايشان شفاعت نمي كند مگر كسى را كه خدا دينش را پسنديده باشد و دين همان اقرار و اعتراف است به جزاى بر خوبي ها و بدي ها و كسى كه خدا دينش را پسنديده باشد پشيمان شود بر آنچه آن را مرتكب مى‏شود از گناهان به جهت معرفتش به عاقبت و انجام خويش در روز قيامت‏).(39) نکاتی که از روایت فوق به دست می آید عبارت اند از :
1. امام تأکید می کنند که شفاعت مختص به اهل کبائر از امت است.
2. امام ، رضایت خداوند را به رضایت خداوند از دین شخص تفسیر کردند.
3. رحمت الهی مجاری متعددی دارد که یکی از آنها تکفیر و دیگری شفاعت است.
4. منظور از مؤمن کسی است که اعتقادات و باورهای صحیحی دارد و باورهای او به گونه ای است که وی را به شرمساری هنگام ارتکاب گناه سوق می دهد.
5. مؤمنینی که از گناهان کبیره اجتناب کرده اند همان اجتناب کردن آنها موجب تکفیر و پوشاندن صغایر آنها می شود.
6. گناهان کبیره ای که باعث خروج انسان از ایمان شده و ایمان انسان را باطل می کنند ، موجب محرومیت انسان از شفاعت می شوند.
7. فقط گناهان کبیره ای که مؤمن در اثر لغزش انجام داده و به اقتضای باورهایش از ارتکاب آنها اندوهگین شده است مشمول شفاعت می گردد.
8. اندوه پس از گناه ، اقل مراتب توبه است و بدون آن امکان تعلق شفاعت ، وجود ندارد.
9. بین شفاعت در آخرت و حیات دنیوی ، ارتباط مستقیم وجود دارد.

رابطه شفاعت اخروی با حیات دنیوی :
 

این بخش از مقاله به توضیح بند 9 روایت فوق از امام موسی کاظم علیه السلام اشاره دارد و اگرچه به طور مستقیم مربوط به موضوع مقاله یعنی بحث مشمولین شفاعت نیست اما می تواند در تحلیل معنای شفاعت و ابطال تفاسیر غلط آن مفید واقع شود.
سخن ما در این بخش آن است که شفاعت ما در آخرت توسط شفیعان ،ارتباط مستقیم با حیات دنیوی ما دارد. در توضیح مطلب باید گفت این که چرا شخص الف در آخرت مورد شفاعت قرار گیرد و شخص ب مورد شفاعت قرار نگیرد ، تفاوت مزبور یا مربوط به آخرت است یا مربوط به حیات دنیوی آنها. در حالت دوم که ادعای ما ثابت است و در حالت اول باز هم تفاوت در آخرت به تفاوت در زندگی دنیا برمی گردد زیرا دنیا دار عمل و آخرت دار جزاست.(40) در روایت فوق از امام موسی کاظم علیه السلام نیز رابطه شفاعت در آخرت با حیات دنیوی تصریح شده بود. در این روایت سبب شفاعت در آخرت ، ندامت حاصل از ایمان معرفی گردید :«... مَتَى نَدِمَ كَانَ تَائِباً مُسْتَحِقّاً لِلشَّفَاعَةِ ... » و بدون توبه امکان برخورداری از شفاعت وجود ندارد. چرا که اگر کسی گناهی مرتکب شود و توبه و اقل آن که ندامت است در او حاصل نشود اساساً مؤمن نیست و در این حالت قطعاً از شمول شفاعت خارج است : « فَمَنْ لَمْ يَنْدَمْ عَلَى ذَنْبٍ يَرْتَكِبُهُ فَلَيْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَمْ تَجِبْ لَهُ الشَّفَاعَةُ وَ كَانَ ظَالِماً».
نکته جالب توجه آنکه اگرچه روایت فوق را صدوق رحمه الله ذکر نموده است اما جای تعجب است که وی در تصحیح الاعتقاد ، شفاعت را مخصوص کسانی می داند که توبه نکرده اند اما خداوند از دین آنها راضی است :« اعتقادنا في الشفاعة أنّها لمن ارتضى اللّه دينه من أهل الكبائر و الصغائر، فأمّا التائبون من الذنوب فغير محتاجين إلى الشفاعة»(41) در صورتیکه روایت مذکور اولاً توبه و ندامت را لازمه ی راضی بودن خداوند از دین می دانست و ثانیاً شفاعت را فقط مخصوص مرتکبان کبائر معرفی می نماید.
به هر حال نه تنها با توجه به روایت مذکور از امام کاظم علیه السلام و روایات بسیاری که رابطه دنیا و آخرت مکلفین را رابطه عمل و جزاء و رابطه سبب و مسبب معرفی می کنند و بر اساس این قاعده ، همه ی حوادثی که در آخرت به ما خواهد رسید از آنچه در قبر و برزخ به ما می رسد تا آنچه در حشر و صراط و میزان و ... به ما خواهد رسید و از جمله شفاعت اولیای الهی در حق ما ، در واقع معلول زندگی ، افکار ، باورها ، امیال و اعمال ماست ، در برخی روایات نیز به این رابطه ی سببی بین دنیا و آخرت و شمول شفاعت برای شفاعت شونده و شفات کننده اشاره شده است مانند روایت ذیل که در آن سبب اینکه برخی علما نسبت به بعضی مردم مقام شفاعت دارند را تأثیر تربیتی علما بر آنها ذکر می کند: « عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ بَعَثَ اللَّهُ الْعَالِمَ وَ الْعَابِدَ فَإِذَا وَقَفَا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قِيلَ لِلْعَابِدِ انْطَلِقْ إِلَى الْجَنَّةِ وَ قِيلَ لِلْعَالِمِ قِفْ تَشْفَعْ لِلنَّاسِ بِحُسْنِ تَأْدِيبِكَ لَهُمْ ».
حکیم عارف، الهی قمشه ای رحمه الله نیز به این نکته ی ظریف پرداخته و شفاعت در آخرت را انعکاسی از شفاعت در دنیا معرفی نموده است که البته این نگاه ناشی از تصویری است که حکمای الهی از رابطه ی دنیا و آخرت ارائه نموده اند . در نگاه ایشان دنیا ، برزخ و آخرت(عالم قیامت) در واقع سه مرتبه از یک واقعیت اند یعنی در طول همدیگرند و رابطه ظاهر و باطن با هم دارند.در این نگاه هر فعل ما به محض وقوع، در سه عالم اثر می گذارد: عالم دنیا ، عالم برزخ و عالم قیامت. به خلاف اکثر متکلمین که عالم دنیا و عالم برزخ و عالم قیامت را سه عالم متوالی و در عرض هم می دانند . سخن این حکیم الهی در باب شفاعت قابل توجه است :
« ...در قیامت خدا آنان(42) را مقام شفاعت بخشیده چون انبیاء و اولیاء خصوص رسول اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت او علیهم السلام که در دنیا به شفاعت و وساطت آنان خلق را از گناه شقاوت و جهنم جهل بیرون آورده پس در آخرت هم به قوّت نورانیت آنها نفوس بندگان را نور معرفت و درجات بهشتی کرامت کنند ، چه آن نفوس مقدسه که در دنیا بر خلق از طرف حق پیشوا و واسطه ی علم و معرفت و هدایت شدند در آخرت نیز این پیشوایی تکوینی قابل عزل نیست و آنجا نیز به شفاعت قیام کنند.رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : " ادخرت شفاعتی لاهل الکبائر من امتی" . و این است معنی شفاعت که فرمود : " یومئذ لا یشفع الشفاعه الا من اذن له الرحمن و قال صوابا" که اذن دادن خدا رسولان و اولیاء خود را به شفاعت خلق همان افاضه ی علوم الهی و ایمان و اخلاق نیک به آنها است که واسطه و شفیع هدایت و تعلیم خلق شوند و به طور کلی در توحید کامل محمدی صلی الله علیه و آله هر کس از طرف خدا مأمور باشد که حجاب غفلت این جهان را از پیش نظر خلق برافکند و اشتیاق به عالم نور و نشئه ی ارواح در نفوس پدید آورد و نفوسی که مستعد پذیرش و درک حقایق روحانی هستند به حد کمال و معرفت رساند در حقیقت چنین کس در عقبی از طرف خدا به شفاعت خلق مأذون است.»(43)
ایشان در ادامه، به همین مناسبت و بر اساس همین نظام علی و معلولی بین دنیا و آخرت مقام شفاعت را در حق دیگر مؤمنین نیز جاری می داند و می گوید :
« اطباء نفوس انبیاء و اولیاء بلکه علماء و مؤمنان کامل نیز بدین معنا که گفته شد اذن تکوینی از خدا برای شفاعت خلق در معنی خواهد داشت و چنان که اطباء بدن را خدا وسیله و شفیع نجات بندگان از عذاب امراض فرموده اطباء روحانی نیز در دو جهان در ترتیب علّی و معلولی نظام آفرینش شفیع خلقند که این موافق عدل و احسان حق و نظم الهی است نه مخالف عدل که برخی متکلمان عامه پنداشته اند».(44)
ملاصدرا رحمه الله نیز در توضیح و تفسیر شفاعت، آن را نتیجه ی سنخیت بین شفاعت کننده و شفاعت شونده می داند و می گوید :
« إنّ نسبة إفاضة نور الوجود و الرحمة إلى نور الأنوار- جلّت عظمته- كنسبة إفاضة النور المحسوس على وجه الأرض إلى الشمس. و القوابل كالقوابل، فهو سبحانه تامّ الفيض، عامّ الجود، فحيث لا يحصل، فإنّما لا يحصل لعدم القابليّة.فكما إنّ النور الحسّي الوارد من الشمس على سطوح الأجسام قد يكون استقاميّا، و قد يكون انعكاسيّا- الأوّل كوجه ظاهر الأرض في النهار. و الثاني كداخل البيوت إذا انعكس شعاع الشمس إليه من سطح الماء أو الحائط الصقيل، او كوجه الأرض في الليل إذا كان البدر موجودا، فإنّ نور القمر من نور الشمس وقع فيه و انعكس منه على وجه الأرض- فكذلك فيض الرحمة الإلهيّة يقع على قوابل الماهيّات استقاميّا و انعكاسيّا.فإنّ من الجائز أن لا يكون الشي‏ء مستعدّا لقبول فيض الوجود عن واجب الوجود لبعد مناسبته في ذاته، إلّا أنّه يكون مستعدّا لقبول ذلك الفيض من شي‏ء كان قبله عن الواجب جلّ ذكره، فيكون ذلك الشي‏ء كالمتوسّط بين الواجب تعالى و بين ذلك الشي‏ء الأول. فأرواح الأنبياء عليهم السلام كالوسائط بين نور الأنوار و بين أرواح العوام من الخلق في وصول نور الرحمة إلى الأرواح العاميّة، و هذا معنى الشفاعة. فالإيمان بشفاعة الأنبياء لأممهم واجب، لأنّها- كما علمت- نور يشرق من الحضرة الإلهية على جواهر النبوّة، و ينتشر منها إلى كل جوهر استحكمت علاقة مناسبتها مع جوهر النبوّة لشدّة المحبّة و المتابعة، و كثرة المواظبة على السنن، و كثرة الذكر له بالصلاة عليه. و جوهر النبوّة هو بعينه جوهر الروح القدسيّ الإلهي المسمّى عند الفلاسفة بالعقل الفعّال.فكما إنّ المناسبات الوضعيّة بين المنير بالذات، و الواسطة، و المستنير بها تقتضي الاختصاص بانعكاس النور الحسّي- كما إذا وقع نور الشمس على الطست من الماء، و ينعكس منه إلى موضع مخصوص من حائط البيت- لا على غيره- لمناسبة بينه و بين الماء في الوضع، و تلك المناسبة مسلوبة عن سائر أجزاء الحائط، و ذلك الموضع هو الذي إذا خرج منه خطّ إلى ظاهر سطح الماء و حصلت بينه و بين ذلك السطح زاوية، هي بعينها مساوية لزاوية حصلت من الخطّ الخارج موقع ذلك الخطّ إلى قرص الشمس و ذلك السطح- فكذلك المناسبة المعنويّة إذا حصلت بين روح من الأرواح البشريّة و بين جوهر النبوّة و تقتضي حصول فيض الرحمة بواسطة ذلك الجوهر. فمن استولى عليه التوحيد و العرفان فقد تأكّدت مناسبته مع الحضرة الإلهيّة و أشرق عليه النور من غير واسطة، و من استولى [عليه‏] السنن و الاقتداء بالرسول صلّى اللّه عليه و آله و أهل بيت النبوّة و الولاية عليهم السلام و محبّتهم، و لم يترسّخ قدمه في ملاحظة الوحدانيّة لم يستحكم مناسبته إلّا مع الواسطة، فافتقر إلى واسطة في اقتباس النور. كما يفتقر الحائط الذي ليس بمكشوف للشمس إلى واسطة الماء المكشوف للشمس إلى مثل هذا. فهذا هو سرّ الشفاعة- و الكلام و إن كان في صورة التمثيل، لكنّه مما أقيم عليه البرهان، و لا شبهة فيه لأهل اليقين و العرفان.»(45) ( نسبت افاضه ی نور وجود و رحمت خاص الهی به موجودات مانند نسبت افاضه ی نور محسوس خورشید بر سطح زمین و اشیاء روی آن است.خداوند مانند خورشید به تمام عالم پرتو افشانی می کند و اگر موجودی نتوانست از جود و فیض خاص الهی بهره مند گردد به خاطر عدم قابلیت خود اوست همانطور که عدم دریافت نور خورشید توسط برخی اشیاء به خاطر بخل خورشید نیست بلکه به خاطر عدم قابلیت آن اشیاء می باشد. نکته ی دیگر آن است که نور خورشید گاهی به صورت مستقیم به زمین و اشیاء آن می تابد و گاه به صورت انعکاس از سطح آب یا اشیاء صیقلی به اشیاء دیگر می تابد ، به همین صورت برخی ماهیات و موجودات نیز فیض وجود و رحمت الهی را به صورت مستقیم و برخی به نحو انعکاسی دریافت می نمایند بنابراین ممکن است موجودی به خاطر بُعد مناسبت از واجب الوجود و خداوند متعال نتواند به نحو مستقیم فیض و رحمت خاص الهی را دریافت کند اما همین موجود بتواند با وساطت واسطه های فیض الهی چنین دریافتی را داشته باشد. ارواح انبیاء و اولیای الهی چنین نقش واسطه گرانه ای را ایفا می کنندو این همان معنای شفاعت است.به همین خاطر است که ایمان به شفاعت انبیاء در حق امتهایشان واجب و لازم است زیرا شفاعت نوری است که از خداوند بر ذات انبیاء تابیده و از آنجا بر هر موجودی که با آن ذوات مقدس مناسبت داشته باشد منعکس می گردد. مناسبتی که به خاطر شدت محبت و متابعت و کثرت مواظبت از سنن و سیره ی آنها ایجاد شده است. بنابراین همانطور که نور منعکس شده از سطح آب یا آینه تنها به اشیائی می خورد که در مسیر آنها قرار داشته و از مناسبت مکانی خاصی برخوردارند و سایر اشیاء درون اتاق از آن محروم می باشند ، نور شفاعت و رحمت الهی نیز از طرف انبیاء و اولیای الهی تنها به کسانی اصابت خواهد نمود که از مناسبت معنوی و سنخیت روحی با انبیاء و ائمه برخوردار باشند. خلاصه آنکه اگر توحید و عرفان بر کسی مستولی گردید چنین کسی بدون نیاز به واسطه از نور فیض الهی بهره مند می شود ولی اگر به این از توحید و عرفان نرسیده باشد اما بر سیره و سنت انبیاء و ائمه قدم نهاده و با آنها به لحاظ معنوی سنخیت یافته و بر ایشان اقتدا کرده باشد هرچند به درجات علیای توحید نرسیده است اما از نور وجود انعکاس یافته از انبیاء و اولیای الهی بهره مند شده و به نور وجود ایشان نورانیت و کمال خواهد یافت).(46)

جمع بندی و نتیجه گیری :
 

شفاعت یکی از مجاری رحمت الهی می باشد که مربوط به مؤمن گنهکار به گناه کبیره است که از گناه خود نادم گردیده است. بنا بر این تفسیر ، شفاعت در واقع همان مجرای رحمت و فیض الهی است نه آنکه شفاعت کننده در عرض عدالت و رحمت حضرت حق قرار گیرد و شرط تعلق آن ، ایمان صحیح و باور قلبی به مبداء و معاد و وسائط فیض اوست. بر طبق این تفسیر شفاعت نه تنها موجب تشویق و ترغیب به ارتکاب گناه نمی شود بلکه با ایمان و اعتقادات ما گره خورده و به عنوان ابزاری امید بخش ، انسان را به درجات بالای ایمان و پرهیز از گناهان سوق می دهد.

پي‌نوشت‌ها:
 

1- محقق و دانش پژوه کارشناسی ارشد کلام اسلامی
2- وی ابتدا زیدی بود اما بعد به مذهب اثنی عشریه در آمد و در سال 283 هـ وفات نمود .( الذريعةإلى‏تصانيف‏الشيعة، ج‏7، ص: 113)
3- التحقیق ، ج6 ، ص82.
4- المفردات، ص 458.
5- ترجمه الميزان، ج‏1، ص 238.
6- تفسیر قرآن کریم صدرا ، ج 3 ،ص 343.
7- تجرید الاعتقاد ، ص 305.
8- مانند آیه ی 18 سوره ی غافر : « ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لا شَفِيعٍ يُطاع‏ » و آیه ی 270 سوره ی بقره : « وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصار ».
9- مانند آیه ی 28 سوره ی انبیاء : « وَ لا يَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضى‏ وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ ».
10- تكملة شوراق الألهام، ص174 . علامه حلی نیز در کتاب کشف المراد همین تعابیر را در شرح کلام محقق طوسی آورده است.
11- غافر 18.
12- بقره 229.
13- صفات الشيعة، ص 11.
14- صفات الشيعه-ترجمه توحيدى، ص45.
15- اگر در برخی روایات گریه بر مصائب اهل بیت ، کلید بهشت و ... معرفی شده است ، منظور محبتی است که صاحبش را به اصلاح نفس و اطاعت خداوند وادارد. محبتی که انسان را به توبه ، پاکی قلب و ... می رساند و یا محرک به سوی طاعت می شود.
16- زمر 44.
17- حجرات 13.
18- بقره 255.
19- انبیا 28.
20- ممکن است با دقت در این آیات اینگونه استنباط شود که بین این دسته از آیات که مطلقا شفاعت را نفی می کنند و سایر آیات که به نحوی شفاعت را ثابت می کنند ، تناقض وجود دارد اما واقعیت آن است که تناقضی در آیات مذکور وجود ندارد زیرا آیاتی که ناظر به نفی شفاعت اند مربوط به برزخ و آیات مثبت شفاعت مربوط به قیامت اند کما اینکه در روایتی از امام صادق علیه السلام نیز تعارض مذکور به همین صورت رفع شده است ( التفسير المنسوب إلى الإمام العسكري، ص:241) . در روایات دیگری نیز شفاعت مختص به قیامت شده است.( الكافي ج‏3 242 باب ما ينطق به موضع القبر ..... ص : 242 : عَنْ عَمْرِو بْنِ يَزِيدَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّي سَمِعْتُكَ وَ أَنْتَ تَقُولُ كُلُّ شِيعَتِنَا فِي الْجَنَّةِ عَلَى مَا كَانَ فِيهِمْ قَالَ صَدَقْتُكَ كُلُّهُمْ وَ اللَّهِ فِي الْجَنَّةِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ الذُّنُوبَ كَثِيرَةٌ كِبَارٌ فَقَالَ أَمَّا فِي الْقِيَامَةِ فَكُلُّكُمْ فِي الْجَنَّةِ بِشَفَاعَةِ النَّبِيِّ الْمُطَاعِ أَوْ وَصِيِّ النَّبِيِّ وَ لَكِنِّي وَ اللَّهِ أَتَخَوَّفُ عَلَيْكُمْ فِي الْبَرْزَخِ قُلْتُ وَ مَا الْبَرْزَخُ قَالَ الْقَبْرُ مُنْذُ حِينِ مَوْتِهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة)
21- این آیه تصریح دارد که شفاعت مربوط به مطیعین نیست. یعنی دو دسته اهل نجات اند یا کسانی که مطیعین اند و یا کسانی که از مطیعین نیستند اما مشمول شفاعت اند . شفاعت مربوط به کسانی است که از طرفی از جمله مطیعین نیستند اما از سوی دیگر از ایمان درستی برخوردارند.
22- زمخشری : « مَنْ‏ يصلح أن يكون مرفوعا و منصوبا، فالرفع على البدل من الشفاعة بتقدير حذف المضاف، أى: لا تنفع الشفاعة إلا شفاعة من أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ و النصب على المفعولية.» (الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج‏3، ص89).
23- بحار الانوار ج 24 ص 257.
24- ترجمه الميزان، ج‏20، ص 153.
25- بحارالانوار ، ج8 ، باب 21 ،ص 30.
26- همان ، ص34.
27- همان ، ص 34.
28- همان ، ص 37.
29- همان.
30- منظور از فاسق در اینجا همان گنهکاران می باشد. راغب در مفردات خود فسق را اینگونه معنی می کند : « الفِسْقُ يقع بالقليل من الذّنوب و بالكثير، لكن تعورف فيما كان كثيرا، و أكثر ما يقال الفَاسِقُ لمن التزم حكم الشّرع و أقرّ به، ثمّ أخلّ بجميع أحكامه أو ببعضه‏» (المفردات، ص: 636).
31- بحارالانوار ، ج8 ، باب 21 ،ص 40.
32- همان ، ص 41.
33- همان ، ص 49.
34- همان ، ص 53. رساله ی امام صادق علیه السلام، به صورت کامل در کتاب روضه ی کافی آمده است.
35- همان، ص 58.
36- همان.
37- مرتکبان کبائر در واقع تعدی کنندگان از حدود الهی اند و تعدی کنندگان از حدود الهی ظالم اند: «و مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ».
38- التوحيد للصدوق،ص 408 .
39- اسرار توحيد-ترجمه التوحيد، ص 451.
40- در موارد متعددی از روایات به رابطه دنیا و آخرت اشاره شده است. در روایات زیادی رابطه دنیا و آخرت رابطه عمل و جزا معرفی شده است . یعنی آنچه در آخرت به ما می رسد معلول زندگی دنیوی ماست : « قَالَ علی علیه السلام : كَانَ قَدْ زَالَتْ عَنْكُمُ الدُّنْيَا كَمَا زَالَتْ عَمَّنْ كَانَ قَبْلَكُمْ- فَأَكْثِرُوا عِبَادَ اللَّهِ اجْتِهَادَكُمْ فِيهَا- بِالتَّزَوُّدِ مِنْ يَوْمِهَا الْقَصِيرِ لِيَوْمِ الْآخِرَةِ الطَّوِيلِ فَإِنَّهَا دَارُ الْعَمَلِ وَ الدَّارُ الْآخِرَةُ دَارُ الْقَرَارِ وَ الْجَزَاءِ»( بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ،ج‏75 ،ص19).
41- اعتقادات الإمامية ، ص 66.
42- انبیاء و اولیاء و علماء و حکیمان.
43- حکمت الهی عام و خاص ، ص 324.
44- همان ، ص 325.
45- تفسير القرآن الكريم (صدرا)، ج‏3، ص 344.
46- به جهت جلوگیری از اطالع ی کلام ،ترجمه با اندکی تصرف و تلخیص است.
 

منابع و مآخذ :
قرآن کریم
اردکانی محمدعلی ، اسرار التوحید ، اول ، تهران ، انتشارات علمیه اسلامیه ، بی تا.
الهی قمشه ای مهدی ، حکمت الهی عام و خاص ، اول ، تهران ، هرمس ،1388ش.
خواجه نصیر الدین طوسی، تجرید الاعتقاد ، اول ، بی جا ، دفتر تبلیغات اسلامی ، 1407 ق.
راغب اصفهانی حسین بن محمد ، المفردات فی غریب القرآن ، اول ، بیروت ، دارالعلم الدار الشامیه ، 1412ق.
زمخشری محمود ، الکشاف فی حقائق غوامض التنزیل ، سوم ، بیروت ، دار الکتب العربی ،1407 ق .
شیخ صدوق ، صفات الشیعه ، اول ، تهران ، اعلمی ، 1362ش.
شیخ صدوق ، التوحید ، اول ، قم ، جامعه مدرسین ، 1398 ق.
شیخ صدوق ، اعتقادات الامامیه ، دوم ، قم ، کنگره شیخ مفید ، 1414 ق.
شیخ کلینی ، اصول کافی ، دوم ، تهران ،اسلامیه ، 1362 ش.
شیخ آقا بزرگ تهرانی ، الذریعه الی تانیف الشیعه ، قم ، اسماعیلیان ، 1408 ق.
صدرالمتألهین محمد بن ابراهیم ، تفسیر قرآن کریم ، محمد خواجوی ، دوم ، قم ، بیدار ، 1366ش.
طباطبائی سید محمد حسین ، المیزان فی تفسیر القرآن ، موسوی همدانی سید محمد باقر ، پنجم ، قم ، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین ، 1374 ش.
علامه حلی ، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ، چهارم ، قم ، مؤسسه النشر الاسلامی ، 1413 ق.
محمدباقر مجلسی ، بحار الانوار ، بیروت ، مؤسسه الوفاء ، 1404 ق.
مصطفوی حسن ، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ، تهران ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، 1360 ش.
محمدی گیلانی ، تکمله شوارق الالهام ، اول ، قم ، مکتب الاعلم الاسلامی ، 1421ق.