قرآن در مراسم ختم

مردم هر نقطه و سرزميني, آداب رسوم و آيين هايي خاص دارند. که به تمام مراحل زندگي شان از ولايت تا وفات مربوط است. يکي از اين آيين هاي ويژه ميان هر قوم و در هر کشور و منطقه اي, آيين هاي پس از مرگ است. مردمان هر سرزميني از زمان مرگ عزيزان خود تا دفن جسد آنها و نيز در مراسم يادآوري و پاسداشت شان آداب و رسوم ويژه اي را اجرا مي کنند.
در ايران - آنجا که قريب به اتفاق آنها مسلمان هستند - اين آداب و رسوم که در بيشتر موارد مطابق با شريعت اسلامي يا برگرفته از آن است, به گونه اي رنگ و بوي الهي دارد.
نکته بسيار جالب و قابل توجه اينکه در بيشتر مراسم ها و برنامه هايي که پس از مرگ يک فرد اجرا مي شود - از زمان مرگ تا دفن ميت و پس از آن - قرآن کريم حضوري ويژه و پررنگ دارد. قرائت قرآن بالاي سر ميت پيش از دفن, هنگام دفن و پس از دفن از دستورات پر تاکيد دين شريف اسلام است.
يکي از مراسم هايي که پس از دفن ميت, در همان روزهاي اول و نيز و روزهاي هفتم, چهلم و مانند آن برگزار مي شود, به مجلس ترحيم يا ختم شهرت دارد. در اين گونه مجالس, علاوه بر سخنراني مذهبي و مداحي و ذکر فضايل و مناقب اهلبيت پيامبر (ص) به قرائت قرآن کريم پرداخته مي شود که مي توان گفت مهمترين بخش اين مراسم و در حقيت سبب برپايي آن مي باشد.
در اين مجلس, علاوه بر قرائت سوره فاتحه و توحيد از سوي همه شرکت کنندگان, قرآن هايي با حجم اندک در ميان حاضران توزيع مي شود تا علاقه مندان ضمن قرائت آيات آن ، ثوابش را به روح فرد از دنيا رفته هديه کنند ، همچنين از قاريان خوش صوت دعوت مي شود تا آياتي را با صداي خوش قرائت نمايند . قاريان به مناسبت, آيات مناسب با مجالس ترحيم و مناسب با موضوع مرگ و ياد آورنده معاد را قرائت مي کنند.
پايان بخش قرائت قاريان, قرائت سوره مبارک «الرحمن» است که با آداب ويژه اي اجرا مي شود. در عرف متدينان, مراسم ختم داراي آداب, رسوم, اصطلاحات و تعبيرات خاصي است که در سطر هاي آينده به معرفي برخي از آنها مي پردازيم:

مجلس فاتحه (فاتحه خواني)
 

مجلسي که به مناسبت وفات کسي بر پا مي شود و دوستان و آشنايان براي عرض تسليت و قرائت سوره فاتحه و آيات ديگر قرآن در آن مجلس گرد هم مي آيند.
علت نام گذاري اين مجالس به مجلس فاتحه, همان قرائت سوره فاتحه توسط حاضران در اين مجالس است. گاهي براي کوتاه کردن نام آن, به آن فاتحه هم مي گويند.

جزوه
 

هر جزء از جزء هاي سي گانه قرآن يا بخش هاي کوچک تر از آن (نيم جزء يا يک حزب) که براي استفاده در مراسم هايي خاص به صورت جداگانه مجلد مي شوند.

جزوه کش (جزوه چي)
 

کسي که در اين مجالس ترحيم يا عزاداري جزوه هاي قرآن را ميان حاضران تقسيم و پس از قرائت حاضران, آنها را جمع آوري و در جعبه مخصوص مي گذارد.
جزه دان جعبه يا صندوقي که معمولاً از جنس چوب بوده و جزوه هاي قرآن در آن نگهداري مي شود. اين جعبه ها معمولاً در مساجد و حسينيه ها و مراکز مذهبي ديگر - مکان برگزاري مجالس مذهبي است - نگه داشته مي شود.

ختم قرآن
 

خواندن قرآن از اول تا آخر به صورت فردي يا جمعي, به گونه اي که قرآن را تماماً بخوانند و ختم کنند. ختم قرآن در مجالس ترحيم يا محافل توسل انجام مي شود. به قرائت برخي آيه ها و سوره هاي قرآن به شيوه خاص هم ختم گرفته مي شود. مانند ختم سوره «انعام» يا ختم «امن يجيب».

ختم گرفتن
 

ختم گرفتن يا ختم گذاشتن, برپا کردن مجلس قرآن و به تبع آن به برپايي مجالس ترحيم و عزاي اموات گفته مي شود. بر همين قياس, جمع کردن ختم و پايان مراسم را «ختم برچيدن» مي گويند.

سي پاره
 

قرآني که هريک جزوه هاي سي گانه آن جدا جدا جلد شده باشد و در مجالس ختم و مانند آن مورد استفاده قرار گيرد. برهمين اساس به مجموعه مجلدات قرآني که به شصت قسمت مساوي, يعني نيم جزو تقسيم شده باشد, شصت پاره و به جزوه هاي قرآني که به صد و بيست قسمت, تقسيم و جداگانه مجلد شده باشد, صدو بيست پاره گفته مي شود. هريک از جلدهاي قرآن هاي صدو بيست پاره, يک حزب از قرآن کريم است.

فاتحه
 

1. سوره اول قرآن کريم است که در نمازها مراسمات مذهبي يا در مجالس سوگواري و گورستان براي آمرزش در گذشتگان خوانده مي شود. از نام هاي ديگر اين سوره, حمد و « فاتحه الکتاب » مي باشد.
2. در اين مجالس ترحيم معمولاً فاتحه چي ها و گاه از سوي حاضران با صداي بلند گفته مي شود. اين افراد با گفتن «فاتحه» يا «الفاتحه», از حاضران مي خواهند که سوره حمد را براي تازه گذشته يا همه اموات قرائت نمايند.
3. در گفتگو ها مجازاً به سوره حمد و اخلاص «فاتحه» گفته مي شود. بنابراين, حاضران در مجالس با شنيدن کلمه «فاتحه» اين دو سوره را قرائت و ثوابش را به روح تازه گذشته نثار مي کنند.

فاتحه چي
 

آن که در مجالس ترحيم, هنگام ورود اشخاص, کلمه «فاتحه» را بر زبان مي آورد و در برخي مجالس گلاب در دست حضار مي ريزد و جزوات قرآن را نيز ميان حاضران پخش مي کند.

فاتحه مع الصلوات
 

اين عبارت را در مجالس ختم با صداي ختم با صداي بلند بر زبان مي آورند تا حاضران, پس از صلوات فرستادن جمعي, سوره حمد و اخلاص را بخوانند.

الرحمن خواني
 

پس از آن که قاريان آيات و سوره هاي مناسب مانند سوره ياسين را در مجلس ترحيم قرائت کردند, يکي از قاريان به قرائت سوره الرحمن مي پردازد. هنگامي که قاري, آيات نخستين سوره الرحمن را خواند و به آيه هاي (فباي آلاء ربکما تکذبان) رسيد, حاضران با شنيدن هر باره اين آيه, با قاريان هم آوايي کرده و صدا به ذکر «لا بشي ء من آلاء رب اکذب رب صل علي محمد و آل محمد» بلند مي کنند. مرسوم است که در اين مراسم ، سوره الرحمن, تا آيه (کل من عليها فان و يبقي وجه ربک ذوالجلال و الاکرام) قرائت مي شود.
الرحمن خواني پايان بخش برنامه قرائت قرآن مي باشد و به قاريان که معمولاً در مجالس ختم, سوره الرحمن را زيبا وبا صداي خوش مي خواند, الرحمن خوان مي گويند.
منبع: نشريه بشارت شماره 72