جايگاه خليج فارس در تحولات ژئواکونومي جهان (4)

(مطالعه ي موردي: صادرات گاز طبيعي ايران)
 

1-3. چين
 

چين دومين مصرف کننده ي بزرگ انرژي در جهان بعد از ايالات متحده است. همچنين بزرگ ترين مصرف کننده ي زغال سنگ دنيا مي باشد. چين در زمينه ي زغال سنگ بسيار غني است و حدود 68 درصد نيازش به انرژي را از اين ماده تأمين مي کند ولي بخش نفت آن چندن توسعه يافته نيست و انرژي اتمي و آبي، تنها 6 درصد نياز هايش را مرتفع مي کند. از آن جا که توليد نفت داخلي تکاپوي نياز هاي کشور را که هر سال 20 درصد افزايش دارد نمي دهد، چين از سال 1993 يکي از وارد کنندگان عمده بوده است.
بر اساس آمار سال 2005 چين ساليانه 47 ميليارد متر مکعب گاز مصرف مي کند و نرخ سرانه ي مالکيت گاز بسيار اندک است ولکن بر اساس برنامه بايد تا سال 2010 ميزان
مصرف را به 7 درصد تا 8 درصد حجم انرژي اوليه کل برساند. بر اساس برآورد هاي سازمان بين المللي انرژي چين با نرخ رشد 5/4 درصد در گاز طبيعي در ميان سال هاي 2002 تا 2030 از بالاترين نرخ رشد در ميان ساير کشور ها برخوردار خواهد بود که با اين روند تا سال 2030 مصرف کننده 157 ميليارد متر مکعب گاز طبيعي خواهد بود. (45)
توليدات گاز طبيعي چين ساليانه 50 ميليارد متر مکعب است که تا سال 2030، 107 ميليارد متر مکعب نيازمند واردات گاز خواهد بود که به نظر مي رسد بايد از کشور هاي خليج فارس و به خصوص ايران تأمين کند. نرخ رشد پيش بيني شده استفاده از گاز و تصميم دولت چين به دو برابر کردن سهم گاز در سبد کلي انرژي تا سال 2015 عزم چين را براي به کارگيري هر چه بيشتر گاز طبيعي جزم کرده است. اتکاي سنگين بر روي زغال سنگ طي پنج دهه ي اخير چين را به يکي از آلوده ترين کشور ها از نظر انتشار گاز هاي آلاينده تبديل نموده است. دولت چين مصمم بود با حداکثر رسانيدن زير ساخت هاي گاز طبيعي شهر پکن تا سال 2008 در قالب يک برنامه 12 ميليون دلاري براي پاک کردن آلودگي هوا تا پيش از بازي هاي المپيک 2008 وابستگي اين شهر به زغال سنگ را کاهش دهد. (46) آلودگي زيست محيطي چين و اثرات آن بر روي سلامتي انسان توليد کشاورزي و غيره زيان هاي اقتصادي فراواني براي چين به ارمغان آورده است. علاوه بر اين گرايش به سوي گاز طبيعي موجب ايجاد تعادل بين عرضه و امنيت بيشتر انرژي براي کشور مي شود. به سبب بي ثباتي کشور هاي نفت خيز و کاهش مشکلات صنعت نقل و انتقال نفت اهميت اين گرايش به سوي گاز براي چين آشکار است.
مراکز مهم مصرف حامل هاي انرژي در مرحله ي نخست ايالات متحده و در مرحله ي دوم کشور چين است. علي رغم اين که چين، خود داراي منابع گازي است اما به علت عدم بهره برداري کامل از آن ها دومين وارد کننده ي انرژي است و اين بهترين فرصت براي جمهوري اسلامي ايران است که از روابط نزديک خود با کشور چين، هم قاره اي بودن عضويت و همکاري در سازمان منطقه اي شانگهاي (47) و مشکلات سياسي پيش روي جمهوري خلق چين با ايالات متحده از فرصت استفاده کرده نسبت به تعامل اقتصادي و تکنولوژي و صادرات گاز به آن کشور اقدام نمايد. ادامه ي خط لوله ي گاز ايران از هند به چين و صادرات گاز به صورت LNG از طريق کشتي هاي غول پيکر گاز کش گزينه هاي پيش رو براي صادرات گاز ايران به چين است.

اروپا
 

کشور هاي عضو اتحاديه ي اروپا نمونه اي از توسعه يافته ترين کشور هاي دنيا مي باشند که حيات اقتصادي و توسعه ي خود را در گرو انرژي مي بينند. از اين رو از سال ها پيش اين کشور ها نياز هاي انرژي خود را از منابع گوناگون تأمين کرده اند. زغال سنگ مهم ترين منبع انرژي اروپا بوده است که اساس شکل گيري اتحاديه اروپا در دهه 50 از همکاري هاي همين ماده ي انرژي صورت گرفته است. منابع نفتي درياي شمال و واردات نفت از خاورميانه و آفريقا بخش عظيمي از نياز هاي انرژي اروپا را تأمين کرده است. در دهه هاي اخير برخي کشور هاي اروپايي و به ويژه فرانسه گام هاي بلندي براي تأمين انرژي هاي خود از سوخت هسته اي برداشته اند. اما به نظر مي رسد که هزينه ي گزاف تأسيسات نيروگاه هاي هسته اي نتوانسته اند پاسخ گوي نياز هاي انرژي روزافزون اروپا باشد. از اين رو گاز طبيعي به مانند ديگر مناطق صنعتي جهان عنصري مهم در سبد انرژي اروپاست. نرخ رشد گاز طبيعي در اروپا 1/4 است. نرخ رشد اندک اروپا به دليل اين است که نياز هاي گازي خود را از روسيه تأمين مي کند. کشور هاي اروپاي شرقي، نظير اوکراين ، بلاروس، فنلاند، بلغارستان، جمهوري چک، يونان، ترکيه و حتي کشور هاي اروپاي مرکزي ، نظير آلمان، فرانسه، هلند و اروپاي جنوبي نظير ايتاليا بين 30 تا 100 درصد نياز هاي انرژي گازي خود به روسيه وابسته هستند. (48) شبکه هاي متعددي از خطوط لوله از روسيه به اروپا کشيده شده است که بر اساس آمار هاي وزارت صنايع و انرژي روسيه در سال 2007 6/75 تريليون فوت مکعب گاز به کشور هاي مشترک المنافع و کشور هاي اروپايي و حوزه ي بالتيک صادر شده است. (49) اين امر بيان گر آن است که اروپا وابستگي زيادي به انرژي روسيه دارد. روسيه نيز از اين موضوع در سال هاي اخير در جهت منافع ژئوپليتيکي و رقابت با غرب بهره برده است و کشور هاي اروپايي در موضوعات گوناگون بين المللي به چالش کشيده شده اند. قطع خطوط لوله ي گاز اوکراين در زمستان 2006 ،2007 و 2008 و تهديدات روسيه در بحران اوستياي جنوبي و آبخازيا در گرجستان و نزاع هاي غرب و روسيه در اروپاي شرقي بر سر احداث سپر موشکي، نمونه هايي از تهديدات استراتژيک روسيه عليه اروپاست. از اين رو اين امر باعث شده تا اروپا به دنبال تنوع منابع تأمين نياز هاي انرژي گازي خود باشد و خود را از گروگان انرژي روسيه خارج کند. رايزني هايي در خصوص احداث خط لوله از بندر عسلويه در خليج فارس و از مسير
ترکيه و بلغارستان به اروپاي مرکزي انجام شده است که مهم ترين متقاضيان کشور هاي ترکيه، آلمان، سوئيس و اتريش مي باشند. اين اقدامات در مراحل ابتدايي است اما به نظر مي رسد که اروپا ناچار است به ذخاير گازي ايران روي آورد. به نظر مي رسد که احداث خط لوله از خليج فارس به اروپا از سرزمين ترکيه و اروپاي شرقي، مشکلات امنيتي و چالش هاي ژئوپليتيکي کمتري نسبت به مسير خط لوله ي شرق آسيا داشته باشد.

نتيجه گيري
 

با ظهور عصر ژئواکونومي در دهه ي پاياني قرن بيستم، کانون هاي انرژي بيش از گذشته مورد توجه کشور هاي مصرف کننده انرژي و قدرت هاي فرا منطقه اي و جهاني قرار گرفت که از اين منظر منطقه ي خليج فارس در مقام بزرگ ترين انبار انرژي جهان مرکز ثقل اين توجهات بوده است. ذخاير عظيم نفتي و اهميت استراتژيکي اين عنصر در سده ي بيستم تبديل کرده بود که با کشف ذخاير عظيم گازي اين منطقه و رشد فزاينده مصرف در جهان و به خصوص کشور هاي جنوب و جنوب شرق و شرق آسيا مرکزيت انرژي خليج فارس افزايش يافته و به عنوان کانون مناسبات ژئواکونومي جهاني قلمداد مي شود.
در اين ميان ايران به عنوان دومين دارنده ي ذخاير گاز جهاني و بهره گيري از 38/7 درصد ذخاير گازي خليج فارس موقعيت ممتازي در ميان ساير کشور هاي منطقه دارد. ايران با توجه به موقعيت مناسب ژئوپليتيکي و همسايگي با بازار هاي بزرگ مصرف پاکستان و هند و در درجه ي بعد چين به دنبال احداث خطوط لوله براي صادرات گاز خود مي باشد.هر چند چالش هاي ژئوپليتيکي فراواني پيش روي خطوط لوله ي گاز به جنوب و جنوب شرق آسياست که مهم ترين آن ها تنش هاي ژئوپليتيکي در سرزمين پاکستان است که خط لوله را با مشکلات امنيتي مواجه کرده است اما احداث خطوط لوله به صورت منفک به کشور هاي پاکستان و هند (از طريق خشکي و دريا) مي تواند مشکلات امنيتي را تا حدود زيادي حل کند.
اختلافات ژئوپليتيکي اروپا و روسيه و وابستگي زياد اروپا به ذخاير گاز ايران در خليج فارس توجه کنند و به دنبال تنوع منابع تأمين انرژي گازي خود باشند تا خود را از گروگان انرژي روسيه نجات دهند. به نظر مي رسد ايران براي صادرات گاز طبيعي خود به اروپا به نسبت بازار هاي مصرف جنوب و جنوب شرق آسيا از چالش هاي ژئوپليتيکي کمتري برخوردار است.
* International Energy Agency

پي نوشت ها :
 

45- British petroleum [online] Available
http://www.bp.com/statisticalreview/2005<
46- مؤسسه ي ره شهر، چين؛ دومين مصرف کننده ي انرژي جهان (تهران: گروه مهندسي عمران آب و انرژي، 1384) ص 5.
47- ايران، عضو ناظر در سازمان منطقه اي شانگهاي است.
48- Energy Information Russia, Country Analysis Briefs, (May,2008) [online] Available: <http: //www eia.doe. gov/emeu/russia.html
49- I bid.
 

منبع:فصلنامه علوم سیاسی (46)، انتشارات دانشگاه باقر العلوم،1389