خاک و آلاينده هاي آن

يکي از مشکلات عمده ي زيست محيطي، آلودگي خاک ها، آبهاي جاري و زيرزميني، گياهان و محصولات کشاورزي، مواد و سموم شيميايي است. استفاده ي بي رويه و بدون کنترل اين مواد، باعث خسارات جبران ناپذير و مسموميت هاي حاد، کشنده يا مزمن خواهد شد.
از ديدگاه جهاني پس از آب و هوا، خاک، سومين جزء عمده ي محيط زيست تلقي مي شود. ولي با وجود اينکه امروزه بشر به حياتبخش بودن خاک اعتقاد دارد، با افراط در آنچه تمدن ناميده مي شود، علاوه بر آب و هوا، موجبات آلودگي خاک را هم فراهم نموده است. آلودگي خاک، معمولاً نتيجه ي عادات غير بهداشتي، فعاليت هاي مختلف کشاورزي و روش هاي غلط دفع مواد زائد جامد و مايع مي باشد. خاک در اثر بي مبالاتي، به شدت به وسيله مواد شيميايي از جمله فلزات سنگين و فرآورده هاي صنعت نفت آلوده شده و از اين طريق وارد زنجيره ي غذايي، آبهاي سطحي يا زيرزميني گشته و وارد بدن انسان مي گردد. آلاينده هاي بيولوژيکي و شيميايي به طور عمده عامل آلودگي خاکي مي باشند.
عوامل بيولوژيکي آلاينده ي خاک عبارتند از:
1- ارگانسيم هاي بيماري زاي دفع شده ي انسان که به وسيله ي تماس مستقيم با خاک آلوده و يا مصرف ميوه و سبزيجات روئيده در خاک آلوده، به انسان منتقل مي شود.
2- ارگانيسم هاي بيماري زاي حيوانات که در اثر تماس مستقيم افراد با خاک آلوده به مواد دفعي حيوانات، به انسان منتقل مي شود.
3- ارگانيسم هاي بيماري زا که به طور طبيعي در خاک يافت مي شوند و انسان در اثر تماس مستقيم با اين قبيل خاک ها، آلوده مي شود.

سموم شيميايي و آلودگي خاک:
 

رشد سريع جمعيت، افزايش درآمد سرانه و بهبود سطح زندگي، همه، از عوامل افزاينده ي تقاضا براي مواد غذايي بيشتر و بهتر به شمار مي آيند و روبرويي با چنين شرايطي، ايجاب مي کند که خود را براي جوابگويي به اين نياز آماده سازيم. در نيل به اين هدف، استفاده از سموم شيميايي در سطح گسترده اي به خدمت گرفته شده است. غافل از اينکه همين سموم شيميايي، اگر چه به ظاهر، کيفيت و ميزان محصولات کشاورزي را افزايش داده است وليکن درمدت زماني طولاني، اثرات سوء بسيار در محيط زيست پديد خواهند آورد.
سموم شيميايي از راه هاي مختلفي وارد خاک مي شوند که عبارتند از:
- کاربرد مستقيم آنها در خاک.
- سمپاشي و برگشت مستقيم ذرات سموم معلق در هوا به زمين.
- سموم جذب شده در سطح ذرات معلق در هوا و نشست آنها بر زمين.
- بقاياي نباتي که به خاک اضافه مي شوند و سموم جذب شده به وسيله موجودات زنده ي خاک.
عوامل متعددي در پايداري سموم در خاک مؤثرند، از قبيل طبيعت شيميايي سموم، نوع خاک، ميزان مواد آلي، ميزان رس خاک، اسيديته ي خاک، يونهاي معدني، درجه ي حرارت محيط، رطوبت خاک، پوشش نباتي و شخم زدن.
سمومي که درخاک، پايدار مي مانند، مي توانند موجودات زنده ي خاک را به طريقه هاي زير تحت تأثير قرار دهند:
- ممکن است به طور مستقيم براي آنها مسموم کننده باشند.
- ممکن است آنها را از نظر ژنتيکي تحت تأثير قرار دهند.
- ممکن است بر روي فعاليت، رفتار، توليد مثل و سوخت و ساز آنها تأثير داشته باشند.
- ممکن است به وسيله موجودات زنده ي خاک، جذب و وارد اندام آنها گردند.
از آنجايي که خطرات اکولوژيک کاربرد سموم، به اثبات رسيده است از اين رو تحقيقات دامنه داري در کشورهاي مختلف در جهت امکان کارايي و به کارگيري روش هاي ديگر مثل کنترل بيولوژيک، استفاده از هورمونهاي حشرات، عقيم کننده هاي شيميايي، جذب و دور کننده هاي حشرات، در دست انجام است. و به نظر مي رسد که راه حل نهايي، کاهش ميزان مصرف سموم و به کارگيري توأم آنها با ديگر روشهاي مبارزه درجهت به حداقل رساندن اثر آلودگي آنهاست.

ترکيبات معدني آلوده کننده در خاک:
 

در سال هاي اخير، آلودگي خاک ناشي از کاربرد معدودي از ترکيبات معدني چون جيوه، کادميوم، سرب، آرسنيک، مس، روي، نيکل، منگنز، و ... مورد توجه قرار گرفته است. به کارگيري تکنولوژي مدرن، از عوامل مؤثر در بروز آلودگي محيط، ناشي از کاربرد اين گونه ترکيبات به شمار مي آيد. در اثر سوزاندن مواد نفتي و فعاليت کارخانجات ذوب فلزات، مقادير زيادي از عناصر سمي وارد اتمسفر شده و پس از نشست بر روي نباتات، اثرات سوء خود را بر روي آنها اعمال مي کنند. سرب از طريق احتراق بنزين در وسائط نقليه ي موتوري و سوزاندن ذغال سنگ و برخي ديگر از فعاليت هاي انساني، وارد اتمسفر مي شود و در موقع بارندگي و ريزش برف، روي خاک نشست مي کند. سوپر فسفات ها و سنگ آهک معمولاً داراي مقاديري از کادميوم، مس، منگنز، نيکل و روي بوده و بکارگيري آنها ممکن است در خاک، آلودگي ايجاد نمايد. آرسنيک نيز در مبارزه با آفات مورد استفاده بوده ولي به دليل پايداري دراز مدت آن در محيط، سعي شده کمتر به کار رود. فلزات سنگين اغلب در ترکيب قارچ کش هاي آلي، علف کش ها و حشره کش ها وجود دارد و مي تواند سبب آلودگي خاک شوند. کاهش آلودگي هوا، کاهش مصرف آفت کش ها، کودها، مديريت خاک و زهکشي خاک مرطوب مي تواند در کنترل آلودگي خاک مؤثر باشد.

مواد نفتي و آلودگي خاک:
 

به علت اينکه نفت ومشتقات آن به مقادير زياد، حمل و نقل مي شوند، امکان آلودگي آب و خاک نيز زياد است. آلودگي خاک با نفت اهميت زيادي داشته و مي تواند طعم و بوي آب مشروب را نامناسب سازد.
اگر در نقطه اي مواد نفتي بر روي خاک ريزش کرده باشد، لازم است از پخش و گسترش آن جلوگيري ننموده و اجازه دهيم تا حد امکان، سطح بيشتري را آلوده کند، زيرا در صورت نفوذ در خاک و آلوده ساختن اعماق زمين، امکان بهسازي و رفع آلودگي از خاک دشوارتر گشته و کمبود اکسيژن در اعماق خاک، فعاليت ميکروارگانيسم ها را محدود مي سازد.

زباله و مواد زائد در خاک:
 

امروزه در اکثر نقاط براي دفع زباله و مواد زائد به اين طريق عمل مي کنند که پس از تخليه ي اين مواد، روي آن را با خاک پوشانده و با ماشين آلات سنگين آن را متراکم مي سازند و در نتيجه انواع فرايندهاي شيميايي و ميکروبي، مواد آلي زباله ها دچار تجزيه و فساد مي گردد. از نقطه نظر آلودگي محيط، نوع واکنش ها اهميت دارد. زيرا اگر تجزيه در شرايط هوازي انجام شود، ترکيبات پايداري از قبيل CO2, H2O, NO3, SO4 و مواد آلي تشکيل مي شود. درصورتي که در شرايط بي هوازي، مواد احيا شده و يا کاملاً اکسيد نشده مانند اسيدهاي آلي و متان تشکيل شده و انتقال مي يابند. چون واکنش هاي بي هوازي در اغلب موارد به واکنش هاي هوازي در زباله، غالب هستند، آبهاي زيرزميني اطراف زباله داني در معرض آلودگي قرار مي گيرند. به ويژه اينکه معمولاً نقاط پست به اين منظور انتخاب شده و فاصله ايستابي زيرزميني از کف گودال ناچيز است. به طور کلي در اطراف محل تخليه ي زباله، علاوه بر آلودگي خاک، معمولاً تا شعاع يک کيلومتر، آب زيرزميني در معرض آلودگي بوده و جهت شرب قابل اطمينان نيست.
منبع: نشريه پيام پزشک، شماره 55..