اطعام کردن يا سفره صداقت

اطعام مؤمنين بخصوص افراد مستمند و نيازمند، سرود تعبد و بندگي انسان هاي نيک سرشتي است که تقرب و تعالي خويش را به ساحت قدس احديت در گسترش سفره طعام جستجو مي کنند، سيره و روش پيشوايان بزرگ دين، روايات و آيات نوراني قرآن، اطعام را به عنوان جلوه هاي بزرگ صدقات و مبرات قلمداد نموده و با طرح مسئله اطعام و اکرام ميهمان، زيباترين سفره سبز آسماني را به درون خانه هاي زميني گستردند که در اينجا به زواياي اين سفره ي آسماني اشاره مي شود:
قال باقر (ع): إنَّ اللهَ عزَّوجلّ يُحبُّ اِطعامَ الطّعامِ و إراقةَ الدّماء. (1) خداي متعال اطعام دادن و ذبح گوسفند را دوست دارد.
قال علي (ع): ما اَکلتَهُ راحَ و ما اَطعَمتَهُ فاح. آنچه بخوري از بين برود و آنچه بخوراني و اطعام کني فراوان و پر برکت شود.(2)
قال علي (ع): قُوتُ الاَجسادِ الطَعام و قوتُ الاَرواحِ الاِطعام. خوراک بدن ها غذاست و خوراک جان هاي مؤمن اطعام کردن و غذا دادن به مؤمنين است. (3)
قال صادق (ع): لَئِن اُطعم رَجُلاً من المُسلمين اَحَبُّ الي مِن أن اُطعِمَ اُفقاً منَ الناس قُلتُ و مَا الاُفقُء قال مِائةُ الفٍ اَو يَزيدُون.(4)
امام صادق (ع) مي فرمايد: اگر من يک مسلماني را اطعام کنم، نزد من بهتر است از اينکه همه مردم يک افقي را اطعام دهم؛ راوي مي گويد: پرسيدم معناي افق چيست؟ حضرت فرمودند: يعني يکصد هزار يا بيشتر. امام باقر (ع) از رسول اکرم (ص) نقل مي کند که پيامبر فرمودند هر که سه تن از مسلمانان را اطعام کند، خدايش از سه بهشت در ملکوت آسمان ها اطعام کند. (يعني سه باب رحمت الهي به روي او باز مي شود). قال صادق (ع): مَن اَطعَم مؤمناً مُحتاجاً کانَ لَهُ يَعدِلُ مِانةَ رَقبةٍ مِن وَلَدِ اِسماعيلَ يَنقَذِها مِنَ الذبح. (5) هر کس مؤمن نيازمندي را اطعام کند، برابر است با آنکه صد تن از فرزندان حضرت اسماعيل را از نابودي نجات دهد.

ثواب اطعام مومن

قال صادق (ع): ما مِن رَجُلٍ يَدخلُ بيتَهُ مُومنينَ فَيُطعِمَها شيعَهُما اِلّا کانَ ذلکَ افضلُ مِن عتق سَمَة (6):
کسي که دو مؤمن را در خانه خود ميهمان کند و آنها را سير کند، ثوابش از آزاد کردن يک بنده بيشتر است.
يا در روايت ديگر مطلبي از امام صادق (ع) نقل شده که اطعام مؤمن را در جايگاهي مي بيند که ثواب او را جز در علم خدا نمي توان جستجو کرد و اين مطلب به خاطر مقامات و درجات ايماني ميزبان يا ميهمان است، لذا امام صادق (ع) در اين روايت مي فرمايد: هر کسي مؤمني را اطعام کند، ثواب او را جز خدا کسي نمي داند، بعد فرمودند: از وسيله هاي آمرزش گناهان، اطعام مسلمان گرسنه است. (7)

حق ميهمان بالاتر از ميزبان

روايت ديگري را حسين ابن نعيم از امام صادق (ع) نقل مي کند که با توجه به شرايط زندگي ما که بسياري از مردم ميهمان را مزاحم مي دانند و پذيرايي از ميهمان فقط جنبه صوري و نه جنبه معنوي و عرفاني دارد، بسيار سازنده است. حسين ابن نعيم مي گويد: امام صادق (ع) به من فرمودند: اي حسين آيا برادران شيعه خود را دوست داري؟ گفتم آري، حضرت فرمودند: آيا آنها را به خانه ات دعوت مي کنی؟ عرض کردم، من غذا نمي خورم تا تعدادي از آنها در خانه من باشند و با هم غذا مي خوريم، امام صادق (ع) فرمودند: در اين هنگام فضل ايشان و حق ايشان بر تو بزرگ تر از حق تو بر آنها است. عرض کردم: من آنها را اطعام مي کنم، فرشم را زير پاي آنها قرار مي دهم، به آنها خدمت مي کنم، چطور در اين هنگام باز حق آنها بر گردن من بيشتراست؟ حضرت فرمود: زيرا وقتي آنها به منزلت مي آيند، رحمت خدا را براي شما مي آورند و چون از خانه ات بيرون مي روند، گناهان تو و خانواده ات را بيرون مي برند. يعني خداي متعال به واسطه آنها گناهان شما را مي آمرزد. (8)
اميرالمؤمنين (ع) وقتي که وارد خانه علاءابن زياد شد و خانه ي او را بسيار وسيع ديد، فرمود اين خانه ي وسيع در دنيا به چه کار تو مي آيد، در صورتي که آخرت به آن محتاج تري؛ بعد فرمود: اگر بخواهي به وسيله همين خانه به آخرت دست مي يابي به شرط آنکه در اين خانه از ميهمان پذيرايي کني، خويشاوندان را دعوت کني و به کار آنها رسيدگي کني، در اين صورت به وسيله اين خانه به آخرت دست يافته اي. (9)
پيامبر عزيز (ص) اسلام مي فرمايد: اَلضَّيفُ دَليلُ الجَنّة. ميهمان راهنماي بهشت است.
در روايت ديگري مي فرمايد: هنگامي که خداوند براي قومي خيري را بخواهد، هديه اي به آنها مي دهد. اصحاب پرسيدند اين هديه چيست؟ حضرت فرمود: خداي متعال ميهمان به آن ها مي دهد. ميهمان با روزي خود وارد مي شود و هنگام خروج گناهان اهل خانه را از بين مي برد. (يعني خداي متعال به خاطر تکريم ميهمان، گناهان صاحب خانه را مي بخشد.) (10)
پيامبر اسلام (ص) در روايت ديگري مي فرمايد: امت من پيوسته در خير و خوبي است تا زماني که با يک ديگر مهربان باشند و امانت را به صاحبش بر گردانند و از حرام دوري کنند و ميهمان را گرامي دارند و نماز بخوانند و زکات مال خود را بدهند. اگر چنين نکنند، به قحطي و خشک سالي مبتلا مي شوند. (11)
اميرالمؤمنين (ع) مي فرمايد: مَن آتاهُ اللهُ مالاً فَليَصلٌ بهِ القرابَة وليُحسِن مِنهُ الضِّيافَة: هر که خداوند به او ثروتي عنايت کرد بايد با آن ثروت به خويشانش رسيدگي کند و خوب ميهمان داري کند.(12)

برکت خانه اي که در آن ميهمان رفت و آمد مي کند

پيامبر اسلام (ص) فرمودند: کسي که سفره ي طعام براي ميهمان تهيه کند، روزي و برکت، سريع تر از سرعت فرو رفتن کارد در کوهان شتر به او مي رسد.(13) باز در روايت ديگري مي فرمايد خير و برکت به خانه اي که در آن اطعام مي شود، سريع تر از سرعت فرو رفتن تيغ در کوهان شتر مي رسد. (14)

نکوهش از خانه اي که ميهمان وارد آن نمي شود

قال رسول الله (ص): کُلُّ بَيتٍ لا يَدخلُ فيهِ الضَيفُ لا تَدخلهُ المَلائکَة: هر خانه اي که ميهمان به آن وارد نشود، فرشتگان وارد آن خانه نمي شود. (15) در روايت ديگري اين مطلب به خوبي تبيين شده است که روزي بعضي از اصحاب اميرالمؤمنين خدمت آقا رسيدند و امام را غمگين ديدند. وقتي علت را جويا شدند، حضرت فرمود: هفت روز است که ميهماني بر ما وارد نشده است. (16)

تشويق به پذيرفتن دعوت مؤمن

اسلام براي مؤمن و شئونات او ارزش و اعتبار قابل توجهي قائل است، از جمله اين ها اجابت دعوت مؤمن است که در بعضي از روايات بعنوان اداي حق واجب مؤمن تلقي شده. پيامبر عزيز اسلام (ص) در اين رابطه مي فرمايد: به حاضران و غايبان امت خود سفارش مي کنم که دعوت مسلمان را گرچه از فاصله پنج ميل باشد، بپذيرند، زيرا اين کار جزء برنامه هاي دين است.(17)
امام صادق (ع) مي فرمايد: يکي از حقوق واجب مؤمن بر مؤمن اين است که دعوت او را بپذيرد. (18)
باز پيامبر اسلام (ص) مي فرمايد: مِنَ الجَفاء... اَن يُدعيَ الرَّجُلُ الي طَعامٍ فَلا يُجيبَ اَو يُجيبَ فَلا يأکُل (19)
از ادب به دور است که مردي به ميهماني دعوت شود و نپذيرد و يا اين که دعوت را بپذيرد و از غذاي سفره صاحب خانه نخورد.
باز پيامبر اسلام (ص) مي فرمايد: اگر مؤمني مرا به خوردن پاچه گوسفند دعوت کند، مي پذيرم چرا که اين کار جزء دين است. (20)

نهي از پذيرفتن دعوت انسان فاسق

بر خلاف تأکيدات بسيار فراوان، پيرامون اجابت دعوت انسان مؤمن، اجابت دعوت انسان هاي فاسق مورد مذمت و نهي شديد اسلامي واقع شده، بي گمان اين همه تنبه و تنبيه پيرامون اين هم به خاطر آثار و تبعات معنوي اجابت دعوت انسان فاسق است. رفت و آمد با انسان هاي فاسق و اجابت دعوت آنها، نه تنها هم رنگي و هم آوايي با انسان فاسق را به همراه دارد، بلکه خود نوعي تأييد و تشويق انسان فاسق است و از آنجايي که انسان بي دين شئونات دين را در زندگي رعايت نمي کند، قطعاً غذاي او هم از حيث معنوي آثار منفي به دنبال دارد.
پيامبر اسلام (ص) مي فرمايد: خداوند ابا دارد که من از توشه و غذاي مشرکين و منافقان استفاده کنم. باز پيامبر اسلام (ص) به ابوذر مي فرمايد: اي ابوذر از غذاي مردمان فاسق تناول مکن. (21) در بعضي از روايات حتي از خوردن غذاي انسان بخيل هم نهي شده چرا که غذاي انسان بخيل باعث ايجاد درد مي گردد. قال رسول الله (ص): طَعامُ السَّخِيِّ دَواءٌ و طعامُ الشّحيحِ داءٌ: غذاي انسان بخشنده داروست و غذاي بخيل درد است.(22)

نبايد خود را براي ميهمان به زحمت انداخت

در فرهنگ اسلامي براي ميهمان جايگاه بسيار بالا و والايي تبيين شده که در مباحث قبل اشاره شد، اما با اين وجود از زحمت طاقت فرسا براي ميهمان نهي شده است. پيامبر اسلام (ص) مي فرمايند: لا تُکَلِّفوا لِلضَّيف: براي ميهمان خود را به زحمت نيندازيد.(23) و در روايت ديگر مي فرمايد: هيچ کس نبايد بيش از توانش خود را براي ميهمان به زحمت اندازد. (24)
در روايت ديگري امام رضا (ع) مي فرمايند: مردي در راه با اميرالمؤمنين (ع) ملاقات کرد و بعد از گفتگو حضرت را به ميهماني دعوت کرد، حضرت فرمودند: به سه شرط مي آيم. شرط اول اينکه قول بدهي از بيرون چيزي تهيه نکني، دوم اينکه هر چه داخل خانه باشد، از همان استفاده کنيم، سوم اينکه به زن و بچه ات اجحاف نکني، آن شخص قبول کرد و حضرت دعوت او را قبول کرد.(25)
شخصي به نام ابووائل مي گويد: من و يکي از دوستانم (بدون دعوت قبلي) به خانه ي سلمان فارسي رفتیم، سلمان فرمود: اگر رسول خدا از تکلّف نهي نکرده بود، خود را براي شما به زحمت مي انداختم، سپس مقداري نمک با نان ساده نزد ما آورد، دوستم گفت: کاش در کنار اين نمک مقداري هم مرزه بود، سلمان آبدستان خود را گرو گذاشت و مقداري آويشن (مرزه) گرفت، وقتي غذا تمام شد، دوستم گفت: خدا را شکر که به آنچه روزيمان کرد، قناعت کرديم، سلمان فرمود: اگر به آنچه خداوند روزيت کرده بود، قناعت مي کردي، هم اکنون آبدستان من گرو نبود. (26)
در روايت ديگر امام صادق (ع) مي فرمايد: هرگاه برادرت ناخوانده بر تو وارد شد، همان غذايي که در خانه داري برايش مهيا کن، ولي هرگاه او را دعوت کردي، در پذيرايي از او زحمت بکش. همچنان که از اين روايت کاملاً مشخص شد، ميهمان اگر ناخوانده بر انسان وارد شود، بايد از همان غذايي که در خانه آماده شده استفاده کند، اما اگر از قبل دعوت شد، حتماً بايد در حد توان براي او هزينه کرد و در حدي که به تجملات و اسراف منجرنشود، ميهمان را تکريم کرد.

مذمت ناچيز شمردن غذاي ميهمان

در فرهنگ ديني ما مسلمانان براي سفره، آداب بسيار زياد و سازنده اي مطرح است که رعايت هر يک از آنها مي تواند آثار معنوي و مادي را به دنبال داشته باشد، از جمله اين آداب اين است که ميزبان يا ميهمان حق ندارند با گفتارهايي چون قابل شما اين سفره نيست، برکت و تفضلات الهي را کم رنگ جلوه دهد.
در اين رابطه امام صادق (ع) مي فرمايد: هلاک باد مردي که آنچه را پيش برادرش مي گذارد، ناچيز شمارد و هلاک باد مردي که آنچه را برادرش جلو او مي گذارد، ناچيز بشمارد. (27) يا پيامبر عزيز اسلام (ص) مي فرمايد: کَفي باالمَرء اِثماً اَن يَستَقلَّ ما يُقرَّبُ الي اِخوانِه و کفي باالقوُم إثماً اَن يَستقلّوا ما يُقرِّبهُ اِليهم أخوهم.
براي ميزبان همين گناه بس که غذايي را که پيش برادران خود مي گذارد کم شمارد و ميهمانان را همين گناه بس که آنچه را برادرشان در برابرشان مي گذارد، کم شمارند.(28)

جاهايي که شايسته است وليمه داده شود

به شکرانه ي نعمتي که خدا به شخصي داده، مستحب است وليمه دهد و ديگران را در شادي خود سهيم کند.
قال رسول الله (ص): في وصِيّته لِعلي: يا عليّ لا وَليمَة اِلا في خَمس في عُرسٍ او خُرسٍ او عِذارٍ او وِکارٍ او رِکازٍ: پيامبر اسلام (ص) در سفارشي به علي (ع) فرمودند: اي علي وليمه در پنج مورد است، براي ازدواج، براي تولد فرزند، براي ختنه کردن، براي ساختن يا خريد خانه و براي بازگشت از مکه. (29)
مرحوم طبرسي در کتاب مکارم الاخلاق از کتاب طب الائمه از امام صادق (ع) نقل کرده که امام فرمودند: درروز هفتم ولادت کودک، نام او را انتخاب کنيد، سپس موهاي او را تراشيده و هم وزن آن طلا يا نقره صدقه دهيد، آنگاه براي او گوسفندي عقيقه کنيد، گوشت گوسفند قطعه قطعه شود و پخته شود و گروهي از مسلمانان را به ميهماني دعوت کنيد، حال اگر بخواهيد گوسفندي را نپخته بين عده اي از فقراء تقسيم کنيد اشکالي ندارد، ولي پدر و مادر نوزاد مکروه است از گوشت عقيقه استفاده کنند.

پي‌نوشت‌ها:

1. - کافي، ج 4، ص 51.
2. - غررالحکم، حديث 9634.
3. - مشکات الانوار، ص 325.
4. - کافي، ج 2، ص 200.
5. - کافي، ج 2، ص 203.
6. - کافي، ج 2، ص 201.
7. - همان.
8. - کافي، ج 2، ص 202.
9. - نهج البلاغه، خطبه 209.
10. - بحارالانوار، ج 75، ص 46.
11. - همان.
12. - نهج البلاغه، خطبه ي 142.
13. - المحاسن، ج 2، ص 390.
14. - همان.
15. - جامع الاخبار، ص 136.
16. - بحارالانوار، ج 41، ص 27.
17. - المحاسن، ج 2، ص 411.
18. - وسايل الشيعه، ج 20، ص 119.
19. - قرب الاسناد.
20. - المحاسن، ج 2، ص 411
21. - وسايل الشيعه، ج 24، ص 274.
22. - بحارالانوار، ج 71، ص 352.
23. - کنزالعمال، حديث 25875.
24. - کنزل العمال.
25. - عيون اخبار الرضا، ج 2.
26. - بحارالانوار، ج 22، ص 384.
27. - المحاسن، ج 2، ص 415.
28. - المحاسن، ج 2، ص 414.
29. - الفقيه، ج 3، ص 402.
30. - بحار، ج 18، ص 130.