کتابي براي همه زندگي

مروري تحليلي بر محتواي مفاتيح الجنان
 

آن چنان که پيداست برداشت هاي ذهني و در نتيجه رفتارهاي علمي تمام دينداران يکسان نبوده و برخلاف عل لمان و خواص معتقد به يک دين که به امور کلي و انتزاعي علاقمندي نشان مي دهند، عوام مردم و توده باورمندان، مجذوب جنبه هاي عيني و ملموس آن آيين شده و سرگرم يافتن شيوه هايي براي جريان دادن باور ديني در سراسر زندگي خود هستند.
بر اين اساس طبيعي است که در مقابل اقليت نخبه دين باوران که توجه خود را معطوف به متون اصلي و اعتقادي درباره دين و مسائل بنيادين مربوط به آن مي کنند، توده مردم از آثار و متون مذهبي خاصي سراغ گيرند که با وجود بي بهره بودن ار اصالت و حجيت، الگوهاي ساده، دست يافتي و ملموس از رفتارهاي اخلاقي يا مناجات هاي معنوي را با مخاطبان کم سواد اما مشتاق خود در ميان مي گذارند. در اين ميان، کشمکشي دائمي ميان دينداري خواص و عوام در هر دين بروز مي يابد که در جريان آن از يک سو مردم عادي از روحيه خشک، رويه راست کيشانه و لحن سختگيرانه راهبان و روحانيون ديني انتقاد کرده و از روش ها و الگوهاي ساده و آميخته با احساس دينداري حمايت مي کنند و در سوي ديگر عالمان و دين مداران از روحيه غيرمعقول، رويه عرفي و لحن سهل و انگارانه توده دين باوران برآشفته شده و خواستار زدودن باورها و رفتارهاي غير منطقي و بي اصالت در رابطه با دينداري مي شوند.
تا آنجا که به شيعيان اين عصر و زمان مربوط مي شود، کتاب مفاتيح الجنان مرحوم شيخ عباس قمي اثري است که از ويژگي هاي هر دو رويکرد عاميانه و عالمانه به دينداري برخوردار است. اين کتاب از يک سو متضمن رويکردي ملموس و عيني به دين و اشکال گوناگون ياد آوري پيام آن در زندگي است و از سوي ديگر، نگاهي آسيب شناسانه به رفتار و باور هاي رايج ديني دارد و اساسا به عنوان نسخه اي اصيل و تحقيقي در رابطه با دعاها و مناسک مذهبي به مخاطب خود ارائه شده است.
با اين وجود، اين تنها ويژگي مفاتيح الجنان نيست که باعث شده در گوشه هر سجاده نماز يا در هر قفسه اي که در اماکن مذهبي قرار گرفته با قرآن همنشين باشد؛ به نظر مي رسد آنچه سبب استقبال از کتاب شده، پردازش محتواي آن در قالب ساختار خاصي است که به باورها و رفتارهاي مسلمانان شيعي عينيت مي بخشد و باعث مي شود معنويت برخاسته از آموزه هاي پيامبر (ص) و اهل بيت (ع) او در سراسر زندگي شيعيان حضور داشته باشد.
مؤلف مفتاح الجنان به خوبي از عهده کشف و صورت بندي ابعاد مکاني، زماني و عددي سنت ها و آثار شفاهي امامان شيعه (ع) برآمده و بر همين اساس، کتاب خود را در سه بخش کلي دعاهاي روزانه، اعمال سنه و زيارات ترتيب داده است. بر اين مبنا اين امکان به وجود آمده که الگوهايي اصيل و ساده درباره اعمال و رفتار مذهبي در بازه هاي هفتگي، سالانه يا طولاني تر زندگي در اختيار شيعيان قرار گرفته و بدين ترتيب بهره مندي از معنويت شيعي در تمام ابعاد روحاني زندگي يک انسان امکان پذير باشد.
در واقع مفاتيح الجنان مبتني بر مساله ذکر و ضرورت يادآوري حضور هميشگي خداوند در زندگي شکل گرفته وبه مثابه مجموعه اي قلمداد مي شود که توانسته است اين ضرورت را به آسان ترين شکل ممکن براي همه انسان هايي که خود را محتاج آن مي دانند، ممکن سازد. از اين رو شيخ عباس قمي به تدارک اثري نائل آمده که براي همه شيعيان و براي همه ابعاد زندگي معنوي آنها مفيد خواهد بود.
در نگاه اسلامي، پيش از آنکه پاي اراده و حضور الهي به ميان آيد، مرز مشخص و واضحي براي تقسيم جهان به دو حوزه زميني و آسماني يا به تعبير قلمرو امور مادي و قلمرو امور متعالي وجود ندارد و اشيا يا اشخاص بدون در نظر گرفتن چنين اراده و حضوري پاک و مقدس يا پليد و خبيث به شمار نمي روند.
در اسلام، پديده هاي در رابطه با خداوند و متناسب با نسبتي که با او بر قرار مي کنند به لحاظ کيفي متمايز مي شوند و هر محتوايي از وجود- اگر چه بسياري نا چيز باشد- فقط به اين شرط که در منظر ديني واقع شود مي تواند مقدس شمرده شود و از محدوده مکان ها، زمانها و اعمال معمولي و وقايع عادي فاصله بگيريد. بنابراين از آن هنگام که موضوع خداوند و پرستش او در زندگي انسان ها مطرح مي شود- و انسان ها به عرصه دين باوري قدم مي گذارند- تمامي واقعيت و همه رويدادها بر پايه تقابل بنيادي مقدس و غيرمقدس تقسيم بندي مي شوند و در اين تقسيم بندي، معناي تازه اي براي هر يک از آنها به وجود مي آيد.
اين رويه درباره اسلام- و به خصوص تشيع- با وجود پيامبر (ص) و اهل بيت او به عنوان برگزيدگان خداوند و حجت هاي او و راه هايي که ارتباط متقابل خدا و انسان را ميسر مي سازند معنا پيدا مي کند و از آنجا که اولياي الهي در اوج پرستش خداوند قرار گرفته و از نهايت قداست برخوردارند، آنچه به آنها مربوط مي شود يا از آنها وجود مي يابد نيز مقدس قلمداد مي شود.
بر اين اساس، پيامبر (ص) و امامان معصوم (ع) ملاک تمايز بين دو قلمرو از وجود خواهند بود؛ نخست قلمروي معمولي اي که در دسترس عموم مردم است و ديگري قلمرويي مقدس که از محيط پيرامون خود متمتيز شده و در مقابل قلمروي غير مقدس محافظت شود و تنها انسانهاي پاک و مومن به آنجا را ه مي برند.
در اين راستا، گفتار و اعمال مربوط معصومين (ع) در تمام دوران ها اشارت هايي براي باريابي به قلمروي مقدس زندگي محسوب شده و تکرار آنها در زندگي شيعيان زمينه ساز رشد و رستگاري آنان خواهد بود.
اين تکرار در سه حوزه مکان، زمان و عدد صورت مي گيرد و تقدسي که ريشه در زندگي اولياي الهي دارد، از طريق مجاورت مکاني، توالي زماني و انتظام پايدار کمي و عددي به زندگي انسان ها راه مي يابد و اين گونه است که معنويت و امر قدسي عنييت يافته و در سرنوشت دين باوران تاثير مي گذارد. در اين ميان، مفاتيح الجنان آکنده از ابعاد مکاني، زماني و عددي است که زندگي انسان را به حيات قدسي اولياي خداوند پيوند مي زند.
بخش قابل توجهي از محتواي مفتاح الجنان به «زيارات و آنچه مناسب آن است» اختصاص يافته است. زيارت با در نظر گرفتن مفهوم آن نزد شيعيان به مواجهه انسان با اولياي الهي در ظرف مکاني يا مواقع زماني خاص اطلاق مي شود که معمولا با آداب و مراتب از پيش تعيين شده اي همراه است. ورودي و خروج به مکان زيارت يا زماني که محمل انجام آن است، طبق قواعدي مقدس و مشخص صورت مي گيرد چرا که گذار از قلمروي عرفي به قلمروي مقدس مستلزم آمادگي خاصي است که از طريق اجراي مناسکي مشخص تحصيل مي شود؛ هرچند اين مناسک و شعائر نه فقط هنگام مواجهه با بزرگان ديني که در زمان عبور از منطقه اي در سرزمين زندگي، همچون کودکي و ورود به منطقه اي در آن همچون بزرگسالي- و در شمار مکلفان در آمدن- نيز کاربرد دارد.
در متن زيارتنامه هايي که مفاتيح الجنان در خود جاي داده است، شيعيان علاوه بر آشنايي با مناسک و آدابي که شايسته حضور در بارگاه قدسي معصومين (ع) است، نسبت به ابعاد شخصيت کسي که به ملاقات او رفته اند نيز معرفت مي يابند و از طريق تکرار گزاره هاي اعتقادي، در خلال زيارت باورهي ديني خود را تعميق مي بخشند. بدين ترتيب معنويت از طريق مکان و قضايي که به واسطه آن مکان تداعي مي شود، به زائر منتقل شده و احساس تقدس ناشي از قرار گرفتن در مکاني مقدس و بر آوردن مناسک و آداب شايسته آن در آدمي ايجاد مي شود.
بخش ديگري از محتواي مفاتيح الجنان به اعمال سنه (در اعمال ماه هاي سال و فضيلت و اعمال روز نوروز و اعمال ماه هاي رومي) مربوط مي شود. اين دعاها و عبادات که تناسب با زمان هايي که در طول يک سال تجربه مي شوند معنا مي يابند، در واقع عکس العمل انسان دين باور به تحولات طبيعت محسوب شده و پرده از رفتار مقدس آدمي در برابر طبيعت و رخدادهايي که در سپهر دين به وقوع پيوسته اند بر مي دارند.
اين اعمال مقدس که با دقت زيادي به زمان هاي خاص و فصل هاي معين اختصاص يافته اند، مي بايد در زمان خود و به شکلي مشخص به جاي آورده شوند. در واقع با انجام اين رفتار ديني که با گذار از يک مرحله و ورود به مرحله ديگر زماني توام مي شود، زندگي بشري از فضاي روزمره وسير يکنواخت وقايع آن بيرون کشيده شده و به سپهر قدسي نزديک مي شود.
از طريق انجام اين مناسک، هر مرحله از حيات سالانه انسان مهر و نشان ديني خاصي پيدا مي کند و معناي ويژه اي به دست مي آورد. بدين ترتيب، در جريان قرائت دعاها وانجام عبادات مربوط به هر ماه از سال، معنويت از طريق قرار گرفتن در زماني خاص و تقدس بخشيدن به آن به آدمي منتقل مي شود.
همچنين جزء ديگري از محتواي مفاتيح الجنان به دعاهاي روزانه (در تعقيب نمازها و دعاهاي ايام هفته و اعمال شب و روز جمعه و بعض ادعيه مشهوره و مناجات خمس عشره و غيرها) اختصاص يافته و به مجموعه اذکار و عبادتي مربوط مي شود که دربازه زماني روزانه و هفتگي کاربرد دارند.
باوجود ويژگي هاي فرمي خاصي که محتواي کتاب مفاتيح الجنان را در بر گرفته است، بدون شک مي توان آن را به مثابه دايره المعارفي معنوي در سبک زندگي ديني قلمداد کرد که به خوبي از عهده برآورده ساختن نياز معنوي انسان ها در جهت تحصيل امر مقدس و تدارک تجربه عرفاني برآمده است.

کليد هاي بهشت
 

مفاتيح الجنان مجموعه اي بزرگ از ادعيه و زيارات و اعمالي است که نسل به نسل از ائمه و ياران آن بزرگان به يادگار مانده و شيخ عباس قمي آن را گردآوري و تدوين کرده است. شيخ عباس در گردآوري اين مجموعه بسيار عظيم و ارزشمند بسيار دقت به خرج داده و اين دقت باز مي گردد به تلمذ در کلاس هاي درس آيت الله العظمي سيد کاظم يزدي و علامه شيخ حسين نوري. البته تلاش و علاقه زياد و تسلط او به علوم حديث باعث شده که اين کتاب بزرگ، بسيار مستند و غيرقابل خدشه باشد. مفاتيح الجنان به قدري در بين شيعيان نفوذ پيدا کرده که الان در هر خانه اي، در کنار قرآن حتما اين کتاب ارزشمند وجود دارد.
منبع: ماهنامه فرهنگي همشهري آيه- شماره 4