متولد شهر خسته
زندگي نامه ماکس وبر
ديري نپاييد که وبر متأثر از الاهيات و زندگي با خانواده اي به شدت مذهبي در هايدلبرگ از فضاي لذت جويانه پدر فاصله گرفت و به سمت فضايي با سختگيري اخلاقي بسان آنچه مادر آرزو داشت، گردش کرد.وي در سال 1884 م و پس از دوره خدمت سربازي براي ادامه تحصيل به برلين رفت.
«برلين شهري خسته»؛ را مي توان تصويري دانست که وبر از هياهوي گويي بي انتهاي ميهن پرستانه در برلين در سر داشت.با اين همه پايان نامه دوره دکتراي خود را با عنوان «تاريخ جوامع بازرگاني در قرون وسطا»با درجه عالي پايان برد.برخلاف تصوير آغازين و در طي سال هاي اقامت، برلين شهر بي قراري و کار شديد شد.او در سال 1891 م رساله فوق دکتراي خود را درباره «تاريخ ارضي رم» نگاشت و با ظرافتي بي اندازه بررسي هاي گوناگوني درباره وضع کارگران کشاورزي کرانه شرقي الب انجام داد.اين رساله جانانه، وبر را مدرس دانشگاه برلين و جايگزين گلداشميت، استاد سابق خود کرد.سال 1893 م براي او سالي نکو بود.با ماريان اشتينگر ازدواج کرد و کرسي استادي دانشگاه فرايبورگ را در اختيار گرفت و تنها دو سال پس از آن يعني 1895، در سخنراني افتتاحيه با موضوع «دولت ملي و سياست اقتصادي»ناگهان توجه جهان پيرامون را به خود جلب نمود.جهاني که تا بدان لحظه از اهميت آنچه وبر طرح مي کرد بي اطلاع و بي تفاوت بود.
اين نابغه تازه کشف شده تنها يک سال بعد،از استادان سابق خود چون بکر، دوئرفر و کونوفيشر گرفته تا همکاراني چون جورج يلينگ و ارنست ترولتش را به خود جذب کرد و کوشيد تصويري خلاقانه و درگيرانه از رابطه کار علمي و دانشگاهي با کار سياسي ارائه دهد.تصويري که مي توان بر پرده نمايش وبر در محافل سياسي سوسيال مسيحي پيگيري کرد.
ستاره اقبال اما، در سال 1897 م افول کرد.در مدت کوتاهي پس از رويارويي پدر و پسر در دفاع از مادر، پدر درگذشت و وبر از نظر رواني يکسره فروريخت، به دنبال آن با همسرش مشکل پيدا کرد، توانايي اش را در تدريس از دست داد و سرانجام کرسي استادي را واگذار نمود.پنج سال گذشت تا وبر شرايط نسبتاً ايدئال خود را بازيابد.او در سال 1903 م ويراستار«مجله علم اجتماعي»يا «Archive fuer Sozialwissenschaft»شد و تنها يک سال پس از آن و به اصرار همکار پيشين يعني هوگو موتنستربرگ پذيرفت در سنت لوئيس در برابر«انجمن هنرها و علوم»سخنراني کند.خطابه اي که حاشيه اي مهم داشت وآن، سه ماه گشت و گذار در آمريکا و آشنايي با ويژگي هاي تمدني در آن کشور بود.
وبر در حالي که حيرت زده از سهم فرقه هاي پروتستان در شکل گيري و پيدايش سرمايه داري و اساساً دستگاه هاي سياسي همچون نقش نهاد رياست جمهوري در ساختار سياسي آمريکا بود، به هايدلبرگ بازگشت و اين بار او ديگران را به حيرت واداشت؛ 1905:اخلاق پروتستاني، 1906:تحقيقات تجربي درباره روان شناسي اجتماعي کار صنعتي و کارگران کارخانجات،و از همه مهمتر1910:او همراه تونيس و زيمل «انجمن جامعه شناسي آلماني»را بنياد نهاد.همه اينها نشان مي داد او توانايي کامل خود را در نوشتن آثار پژوهشي باز يافت است.بدون شک در ميان آثارش اخلاق پروتستاني اثري مهم به حساب مي آيد.در اين کتاب که دامنه مناقشه هاي آن به ايران نيز رسيده، وبر کوشيده است ارتباطي دوسويه ميان تصوير کار و خويشتن داري در دين با توليد سرمايه داري ارائه دهد و ضمن برشمردن تفاوت مفهوم کار در سرمايه داري با سيستم هاي سنتي، اين پرسش را مطرح کرده که چگونه اروپا به واسطه مذهب پروتستان مهياي پرورش سرمايه داري شده است.او معتقد است پروتستان ها برعکس کاتوليک ها زهد و تقوا را در خدمت و حراست خود انسان و نفس او مي يافتند.بر همين مبنا از تجمل و افراط در جذب لذات خودداري کرده و امکان ذخيره و به کار انداختن سرمايه را هم فراهم مي آوردند.
وبر با اشاره به مسئله سرنوشت محتوم در آموزه هاي کالونيستي و ترکيب آن با مفهوم وظيفه و تأثير بنيادين آن، شرح داده که براساس آموزه سرنوشت محتوم، گروه خاصي از انسانها که مقربان خداوندند، نجات خواهند يافت و بقيه تا ابد از عنايت ايزدي محروم خواهند ماند.هيچ کس نمي تواند رستگاري را بازخرد؛ زيرا اين به معناي واداشتن و ملزم کردن خداوند است؛ در حالي که خداوند را نمي توان ملزم کرد.خداوند اگر خواسته باشد، مي تواند گنهکارترين آدمها را نجات دهد.اينکه چه کسي بايد نجات يابد يا نجات نيابد، به اراده خداوندي ارتباط دارد و از پيش تعيين شده است؛ زيرا خداوند از همه چيز آگاهي دارد و در نتيجه خوب مي داند که چه کسي را نجات خواهد داد ...واعظان پيرو کالون چنين موعظه مي کردند که مؤمنان بايد نشانه اي براي تشخيص مقرب بودنشان پيدا کنند.هر کسي وظيفه دارد خودش را نجات يافته انگارد و نشانه نجات يافتگي توفيق دنيوي در انجام وظايفش است.وانگهي، مؤمنان بايد از طريق اشتغال به فعاليت شديد دنيوي بکوشند تا در مورد مقرب بودنشان اعتماد به نفس پيدا کنند...در واقع پيروان کالون بر اين باور بودند که خودشان را بايد در برابر خداوند امتحان کنند، البته نه براي کسب رستگاري، بلکه براي آنکه از رستگاريشان اطمينان يابند.
به ديگر سخن، مؤمنان تحصيل ثروت را نشانه اي از لطف پروردگار مي دانستند.نتيجه اين بود که مردم از راه سخت کوشي و رياضت کشي انگيزه اي براي تحصيل ثروت پيدا کردند؛ زيرا بدين گونه از وضعيت خود در حکم برگزيدگان اطمينان مي يافتند.
در اين نظام هاي اعتقادي، کار، پس انداز، سرمايه گذاري و موفقيت در کارفرمايي، تصديق و تأييد شده و خلاصه آنکه ايجاد ثروت تکليف محسوب مي شود.
نتيجه پروتستانيسم رياضت جويانه اين بود که زندگي مذهبي ديگر چيزي جدا از جهان روزمره نبود و در چهارچوب همين جهان قرار مي گرفت.در قرون وسطي، رياضت جويي مسيحي از جهان روزانه کنار رفته و در ديرهاي مسيحي عزلت گزيده بود.اکنون اين رياضت جوي وارد بازار شده و درهاي دير را پشت سرش بست.
پيش از آغاز جنگ جهاني، خانه وبر، خانه اي پر رفت و آمد بود.از زيمل و ميکلز و سومبارت تا کورت لوونشتاين و هونيگزهايم و حتي پاي فيلسوفان به گردهمايي هاي روشنفکري خانه وبر در هايدلبرگ باز شد.از جمله اين فيلسوفان، اميل لاسک، ويلهلم ويندلباند، هانريش ريکرت، کارل ياسپرس، ارنست بلوخ، جورج لوکاچ و ...بودند.
دراوايل سال 1918م پس از سال ها دوري از تدريس ابتدا يک سال در دانشگاه وين و سپس به دانشگاه مونيخ دعوت شد و درس هاي معروف خود تحت عنوان «علو به عنوان يک پيشه، سياست به عنوان يک پيشه»را تدريس کرد.
او طي سالهاي جنگ، آخرين کارهايش را در زمينه جامعه شناسي دين به سرانجام رساند.در سال 1916 م «دين چين»و «دين هند»و يک سال پس از آن يهوديت باستان را منتشر کرد.اثري که سال ها پس از جنگ روي آن کار مي کرد، يعني «اقتصاد و جامعه»، با مرگش ناتمام ماند.هر چند بعدها اين اثر با رشته سخنراني هاي وبر تحت عنوان «تاريخ اقتصاد عمومي»به چاپ رسيد.در اين کتاب وبر کوشيد ضمن تعريف و طبقه بندي روابط و ساختارهاي اجتماعي مقولاتي چون بوروکراسي، فئوداليسم و زمينه هاي اجتماعي آن را بررسي کند.او ضمن شاخص کردن رابطه فرهنگ و بخش هاي گوناگون جامعه به مسئله عقلاني شدن قانون و شيوه رشد دستگاه بروکراتيک اشاره کرده است.
«تنها حقيقت، حقيقت دارد»آخرين جمله مردي است که او را هنگام مرگ به يکي از شواليه هاي مفلوک آلبرشت دورر تشبيه کرده اند.
از ماکس وبر درباره او کتاب هاي ذيل به فارسي ترجمه وتأليف شده است:
«روح سرمايه داري و اخلاق پروتستاني»، «اقتصاد و جامعه»، «جامعه شناسي تجدد ماکس وبر»(جادو زدايي از جهان)/ترجمه داور شيخاوندي، «جامعه شناسي دين و توسعه اقتصادي از ديدگاه ماکس وبر»/محمد غفاري زاده، «جامعه شناسي روشنفکران ماکس وبر»/ ترجمه احمد صدري،«جامعه شناسي ماکس وبر»/ژولين فروند،«دانشمند و سياستمدار»/«ماکس وبر، دين، قدرت، جامعه»،«روش شناسي علوم اجتماعي»، «سياست وجامعه شناسي در انديشه ماکس وبر»/آنتوني گيدنز، «شهر در گذر زمان»/«عقلانيت و آزادي:مقالاتي از ماکس وبر و درباره ماکس وبر»/يدالله موقن، «گذري بر انديشه هاي ماکس وبر و اميل دورکيم»روش شناسي و تئوري تغيير اجتماعي /شهرزاد صادقي، «ماکس وبر»/فرانک پارکين، «ماکس وبر»/هانس نوربرت فوگن،«ماکس وبر و اسلام»بررسي انتقادي /برايان.اس ترنر،«ماکس وبر و پرسش مدرنيته»/عباس منوچهري، «ماکس وبر و جامعه شناسي شناخت»/منوچهر آشتياني، «ماکس وبر و کارل مارکس»/کارل لوويت، «نقش مباني اعتقادي در توسعه دانش»(بازخواني نظريه مارکس وبر در اخلاق پروتستان)/منصور محمد نژاد.
منبع:نشريه زمانه، شماره 90.
