منابع پژوهش در سيره معصومين

براي گردآوري سيره هاي تربيتي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و اهل بيت لازم است به منابع سيره مراجعه شود. اين منابع به شرح ذيل اند:

1. قرآن کريم
 

قرآن کريم گاه مطالبي به پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) نسبت داده يا برخي از ويژگي هاي آن حضرت را يادآور شده است که مي توان از آنها به سيره آن حضرت پي برد. البته استفاده از قرآن در اين جهت تنها به پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) اختصاص دارد؛ چه، قرآن در مورد ائمه (عليهم السلام) مستقيماً به ويژگي هايي تصريح نکرده است. ولي شايد بتوان گفت حتي در مورد سيره آنان نيز مي توان از قرآن استفاده کرد؛ زيرا برخي آيات، طبق ادله معتبر، در خصوص ائمه (عليهم السلام) نازل شده است. مانند؛ «من المؤمنين رجال صدقوا ما عهدوا الله عليه...» (احزاب، 23).
حجيت و اعتبار قرآن نيز مسلم است؛ چون اولاً اعجاز قرآن، اتکاي آن را به وحي اثبات مي کند و ثانياً به تواتر به ما رسيده است و ادله تحريف قرآن نيز اعتبار آن را روشن تر مي سازد.
در باب دلالت قرآن نيز بايد توجه داشت که گرچه در مواردي دلالت قرآن متشابه است، ولي دلالت ظواهر و محکمات آن ترديد ناپذير است و آياتي که ويژگي ها و سيره پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و مؤمنان را بيان مي کند در بيشتر موارد از محکمات است و ترديدي در دلالت آنها نيست. بنابراين، با استفاده از قرآن مي توان به بخشي از سيره پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) در امر تربيت دست يافت.

2. خبر
 

يکي ديگر از منابع و راه هاي اثبات گزاره هاي ديني و از جمله سيره معصومان (عليهم السلام)، اخبار و احاديثي است که در کتاب هاي روايي وارد شده است. واضح است که صرف خبر و حديث منقول، اعتبار و ارزش ندارد، اما در وضعيت ويژه و با شاخص ها و معيارهاي خاص مي تواند اعتبار و حجيت بيابد. مانند خبر متواتر، خبر واحد ثقه، يا خبر واحد داراي قرائن صدق.

3. تاريخ
 

يکي ديگر از منابع دريافت سيره، مراجعه به متون و منابع تاريخي - و نه حديثي - است. با استفاده از تاريخ مي توان سيره معصوم (عليه السلام) را به دست آورد. کتاب هاي سيره و تاريخ، بسياري از رفتارها و ويژگي هاي رفتاري معصومان (عليهم السلام) را گزارش کرده اند که در منابع روايي نيامده است. کتاب هاي تاريخ و سيره گرچه از نظر حجيت، حکم تازه اي ندارند و قواعد و شروط اعتبار آنها همان قواعد حجيت خبر، و مشمول بحث هاي گذشته است، ولي به خصوص در امور اخلاقي، تربيتي و رفتاري معصومان (عليهم السلام) با توجه به ملاک هاي حجيت خبر مي توان از آنها استفاده برد و سيره معصومان (عليهم السلام) را اثبات کرد.

شيوه پژوهش در سيره تربيتي
 

براي پژوهش در سيره تربيتي سه مرحله را بايد طي کرد؛ نخست با جستجو در منابع سيره بايد سيره هاي تربيتي را گرد آورد. اين سيره ها در منابع اسلامي همراه با ساير سيره ها به صورت سير تاريخي در کتاب هاي تاريخ اسلام و در کتاب هاي روايي در ابواب مختلف پراکنده اند. پس از گردآوري سيره هاي تربيتي بايد به تحليل تربيتي آنها پرداخت و با توجه به اطلاعات عملي تربيتي، نکات تربيتي را از دل آنها بيرون کشيد و سيره ها را براساس آنها دسته بندي کرد. در مرحله سوم بايد سيره تربيتي را نگارش و تدوين کرد. در اين تحقيق، دو مرحله اول به صورت گروهي صورت گرفته است؛ بدين ترتيب که ابتدا منابع روايي، تاريخي و سيره اي بين همکاران تقسيم و از آنها فيش برداري شد و سپس هر يک از آنان برداشت هاي تربيتي خود را از سيره بيان کرده و در پايان نيز در جلسه گروه علوم تربيتي، به بحث و بررسي آنها پرداخته شد، اما در مرحله سوم پس از تقسيم کار به تدوين و نگارش، گزارش تحقيق به صورت فردي اقدام شد. حاصل کار به صورت چهار جلد کتاب سيره تربيتي و با عناوين: تربيت فرزند، تربيت ديني، تربيت اخلاقي و نگرشي بر آموزش با تأکيد بر آموزش هاي ديني به رشته تحرير درآمد که طي سال هاي 1380 تاکنون چندين نوبت به چاپ رسيده است. هم اکنون نيز خلاصه و برگرفته اي از آن مجلدات به صورت يک جلد کتاب درسي براي تدريس در دوره کارشناسي و کساني که براي اولين بار با سيره تربيتي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و اهل بيت (عليهم السلام) آشنا مي شوند تدوين و در اختيار طلاب علوم ديني، دانشجويان و علاقه مندان قرار مي گيرد.
در پايان يادآور مي شويم که در مواجهه با سيره تربيتي و استفاده و برداشت از آن سه مرحله پژوهشي متصور است:
الف) در نخستين گام، از هر رفتاري، با ملاحظه قرائن گفتاري و رفتاري ديگر مي توان روش، شيوه، فن، ادب و وظيفه اي را استنباط کرد.
ب) در گام دوم مي توان سيره را کاويد و براساس روش شناسي معتبر به عمق پرداخت و به اصول، قواعد، مباني و اهداف آن رفتار دست يافت.
ج) در گام سوم بايد با نگاه کلان و جامع به مجموعه اي از سيره ها يا همه آنها به نظام سازي و ارائه نظريه هاي فراگير دست زد و با تحليل جامعي از سيره ها به پاره اي از پرسش هاي کلي در تربيت اسلامي پاسخ داد.
گفتني است که بهره برداري روش مند و معتبر از سيره، هنگامي ميسر است که سيره در چارچوب نگرش کلان به اسلام قرار گيرد و با ملاحظه قرائن و شواهد کلامي و احاديث معصومان (عليهم السلام) تفسير شود. طبيعي است که مسير خارج از اين چارچوب، فهم و تفسير آن را دشوار مي کند و ناقص است. از اين رو در جاي جاي مباحث اين مجموعه، سيره را با رعايت اصول، قواعد و مراحل روش شناسي پيشين و با ملاحظه آيات و احاديث تفسير کرده ايم.
با توجه به آنچه بيان شد، منبع ما در اين کتاب براي اثبات سيره، در مواردي استفاده از قرآن کريم است. همچنين در بيشتر موارد از کتاب هاي روايي و اخبار متواتر و واحدي که در آنها نقل شده است استفاده کرده ايم. البته با توجه به نکاتي که در مورد خبر واحد مطرح است (ر. ک: حسيني زاده، 1386، ص 18) در بخش خبر واحد اصل را بر صحت روايت نهاده ايم، مگر در مواردي که محتواي روايت با روايات ديگر، يا آيات قرآن کريم معارض باشد، يا احياناً با حکم عقل و داده هاي علمي متقن منافات داشته باشد. همچنين از منابع تاريخي معتبر نيز در اين زمينه بهره جسته ايم و غالباً کوشيده ايم که در هر موضوعي شواهد متعددي از سيره را ذکر کنيم.
همچنين در استفاده و برداشت از سيره در اين کتاب، سيره ها را در گام اول و دوم، بررسي کرده ايم؛ اما پژوهش در سيره هاي تربيتي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و امامان (عليهم السلام) در گام سوم نيازمند بررسي هاي گسترده تر است.

خلاصه مبحث
 

به منظور گردآوري سيره هاي تربيتي مورد نياز به منابعي چون قرآن کريم، اخبار متواتر و تاريخ مي توان مراجعه نمود. پس از گردآوري سيره هاي مورد نظر، جهت استفاده از آنها و با
توجه به اطلاعات مورد نياز، آنها را دسته بندي نموده و نکات تربيتي را استخراج کرده و سپس به تحليل آنها پرداخته ايم. در مواجهه با سيره تربيتي سه مرحله پژوهشي، شامل موارد ذيل وجود دارد:
1. در نخستين گام، از هر رفتاري با ملاحظه قرائن گفتاري و رفتاري ديگر مي توان روش، شيوه، فن، ادب و وظيفه اي را استنباط کرد.
2. در گام دوم مي توان سيره را کاويد و براساس روش شناسي معتبر به عمق پرداخت و به اصول، قواعد، مباني و اهداف آن رفتار دست يافت.
3. در گام سوم بايد با نگاه کلان و جامع به مجموعه اي از سيره ها يا همه آنها به نظام سازي و ارائه نظريه هاي فراگير دست زد و با تحليل جامعي از سيره ها به پاره اي از پرسش هاي کلي در تربيت اسلامي پاسخ داد.
منبع: کتاب سيره تربيتي پيامبر و اهل بيت (ع)