دورنماي ژئوپليتيک شيعه در عراق (3)

عناصر ژئوپليتيکي و آينده ي شيعه در عراق
 

برخي از عناصر ژئوپليتيکي عبارتند از: موقعيت جغرافيايي، جمعيت، منابع طبيعي، حکومت و نهادهاي سياسي، نهادهاي اجتماعي و وابستگي بين المللي.
در اين بخش، ضمن بررسي برخي عناصر ژئوپليتيکي، به تبيين دورنماي ژئوپليتيکي شيعه در عراق پرداخته خواهد شد.

1. ژئوپليتيک داخلي
 

الف) حکومت و نهادهاي سياسي: در زمان حکومت صدام، شيعيان عراق در انزواي ژئوپليتيکي به سر مي بردند. بعد از سرنگوني وي، به رغم انجام ترورهاي گسترده و موانع فراوان، گذار از نظام سياسي توتاليتر به نظام دموکراتيک آغاز شد. در مرحله ي گذار ژئوپليتيکي نهادهاي سياسي در يک فرايند دموکراتيک، در حال شکل گيري است. تدوين و تصويب قانون اساسي موقت، تأسيس مجمع ملي و تشکيل دولت قانوني، از جمله اقدامات اساسي در اين مرحله بوده است. اين روند کماکان ادامه دارد.
شيعيان در کليه ي نهادهاي جديدالتأسيس جايگاه مناسبي به خود اختصاص داده اند؛ به طوري که در هيچ کدام از نهادهاي اساسي، بدون نظر شيعيان تصميم سازي امکان پذير نيست. با توجه به واقعيت هاي موجود در عراق امروزي، در آينده ي نزديک، نظم جديد ژئوپليتيکي در اين کشور با تأثيرگذاري زياد شيعيان تثبيت خواهد شد. به رغم برخي عناصر مزاحم، هيچ گونه عنصر مهم و جديّ اي که بتواند مانع تثبيت نظم جديد ژئوپليتيکي مورد نظر شود، مشاهده نمي شود.
ب) جمعيت: طبق آمار موجود، بين 60-65 درصد جمعيت عراق را شيعيان تشکيل مي دهند که در گذشته توسط اقليت سني حاکم، سرکوب و منزوي شده بودند؛ به طوري که روحيه ي اعتماد به نفس و خودباوري لازم را نداشتند. بعد از سرنگوني صدام، شيعيان از اينکه فرصت جديدي براي احياي حقوق از دست رفته ي آنها فراهم شده بود، اظهار رضايت کردند. هر چند از جهت کمي تغيير خاصي در جمعيت شيعيان به وجود نيامده است، اما عوامل کيفي همچون اعتماد به نفس و خودباوري، وحدت، رهبري، افزايش آگاهي و بينش سياسي آنها، حکايت از افزايش وزن ژئوپليتيکي شيعيان در آينده دارد.
خودباوري و آگاهي از اهميت نقش خود در معادلات سياسي، موجب آزاد شدن قابليت عظيم شيعيان بعد از سقوط صدام شد. آيت الله سيستاني به عنوان مرجع ديني، در مراحل حساس نقش رهبري بيدار و آينده نگر را ايفا کرده است. مجبور کردن امريکايي ها به انجام انتخابات و حل بحران شهر نجف، از جمله اقدامات اساسي و تعيين کننده ي ايشان بود.
از طرف ديگر، مردم به طور کامل از مواضع آيت الله سيستاني حمايت کردند و همواره مطيع ايشان بودند. تظاهرات صدها هزار نفري مردم به دعوت ايشان و در حمايت از انجام انتخابات، از جمله اقدامات مردم در حمايت از دستورات و خواسته هاي ايشان بود. بسياري از اهل تسنن در اين راهپيمايي شرکت کرده بودند.
بعد از حل مشکل شهر نجف، روزنامه هاي جهان عرب از جمله الرّياض، عکّاظ، الرأي العالم، القدس العربي و مانند آنها، به روشني از تحول نگرش جهان عرب نسبت به شيعيان حکايت کردند. روزنامه الخليج چاپ امارات اذعان کرد: «دخالت آيت الله سيستاني و حل بحران نجف، در حالي که اشغالگران امريکايي و دولت علاوي از حل آن درمانده بودند، نشان داد مرجعيت شيعه قدرتمندترين قطب تأثيرگذار در عراق است و برگ برنده ي مرجعيت، قدرت به صحنه آوردن مردن است... . قدرتمندترين قطب سياسي مطلق در عراق، مرجعيت است..» (رازاني، 1384، ص108).
رهبران سياسي نيز به رغم اينکه از احزاب و گروه هاي گوناگون تشکيل شده اند، در برهه هاي حساس، وحدت و همدلي لازم را حفظ کرده اند؛ براي مثال در تمامي انتخابات انجام شده، تقريباً همه ي احزاب و گروه هاي شيعي، اقدام به ائتلاف و ارائه ي ليست واحد کرده اند. بنابر توضيحات ارائه شده به طور اصولي مردمي که از ويژگي هاي کيفي برخوردار باشند، عاملي اساسي در جهت افزايش وزن ژئوپليتيکي و گسترش قلمرو ژئوپليتيکي به شمار مي آيند. اين واقعيت که امروزه در شيعيان عراق مشاهده مي شود، آينده ي روشني را نويد مي دهد.
ج) موقعيت و منابع طبيعي؛ به رغم گسترش کمي و کيفي راه هاي هوايي، همچنان راه هاي آبي نقش اصلي را در اقتصاد کشورها و در نتيجه قدرت آنها ايفا مي کند. تنها راه دسترسي کشور عراق به آب هاي آزاد نوزده کيلومتر (سنجابي، 1375، ص161) است که در منطقه ي شيعه نشين اين کشور قرار گرفته است. از جهت منابع طبيعي و مواد خام، عراق سومين کشور نفت خيز جهان به شمار مي آيد. بيست درصد از منابع کشف شده در شمال، يعني منطقه ي کردنشين و هشتاد درصد آن در منطقه ي شيعيان در جنوب قرار دارد.
به طور طبيعي با توجه به دسترسي به آب هاي آزاد و ذخاير استراتژيک نفتي در اين منطقه و استقرار نظام فدرالي، وزن ژئوپليتيکي شيعيان افزايش خواهد يافت. اين در حالي است که عرب هاي سني در منطقه اي تقريباً بياباني بدون دسترسي به آب هاي آزاد و فقدان ذخاير نفتي قرار گرفته اند.

2. ژئوپليتيک خارجي
 

حدود هفتاد درصد از جمعيت کشورهاي ساحل خليج فارس شيعه هستند؛ به ويژه آنکه اين جمعيت به طور عمده در مناطق نفت خيز ساکن هستند (محمدپور، 1385، ص252). ارتقاي وزن ژئوپليتيکي شيعيان در عراق به طور طبيعي تأثيرات فراواني بر شيعيان اين منطقه بر جا خواهد گذاشت. برخي از صاحب نظران معتقدند شيعيان عراق و مراجع ديني مي توانند به عنوان مهم ترين بازيگران خاورميانه ي مدرن، نقش ايفا کنند. دولت آينده اين کشور با ارائه ي خدمت به مردم و با کمک مراجع ديني شتاب دهنده (کاتاليزور) تغييرات دموکراتيک در کل منطقه خواهد بود (Gerecht, 2008 P.18(.
برخي از انديشمندان به بازي دومينو اشاره کرده اند. آنها از تأثير دومينوي دموکراسي (1) در منطقه سخن به ميان آورده اند. بدون ترديد برقراري دموکراسي در عراق، تهديدي جدي براي حکومت هاي اقتدارگراي عرب فراهم خواهد ساخت (محمدپور، 1385، ص265)؛ بنابراين شيعيان عراق که به علت سرکوب شديد در دوره صدام، در انزواي ژئوپليتيکي به سر مي بردند، نه تنها در اين دوران گذار ژئوپليتيکي، به سرعت به جايگاه ژئوپليتيکي داخلي شايسته تر از وضعيت فعلي خواهند رسيد، بلکه قلمرو ژئوپليتيکي آنها به ماوراي مرزهاي جغرافيايي شان گسترش خواهد يافت.

نتيجه
 

تبيين دورنماي ژئوپليتيک شيعه در عراق، هدف اين نوشتار بوده است. سازماندهي و محتواي حاضر در راستاي اين هدف تنظيم شده است. در ابتدا دو سناريوي محتمل و ويژگي هاي آنها مورد بررسي قرار گرفت. نظام استبدادي بر محور پان عربيسم و نظام دموکراتيک مبتني بر فدراليسم، دو سناريوي مورد نظر مي باشند.
در ادامه به بررسي واقعيات موجود در عراق، پس از سقوط صدام پرداخته شده است. روند دولت - ملت سازي و نقش اساسي شيعيان و اکراد در آن، ديدگاه هاي گروه ها و احزاب با نفوذ و تأثيرگذار، نقش مرجعيت شيعه، مواضع و عملکرد آگاهانه ي نخبگان شيعه ي عراقي، ماهيت قانون اساسي موقت و... همگي بر امکان تحقق نظام دموکراتيک مبتني بر فدراليسم دلالت دارد.
در مرحله ي بعد، با طرح برخي عناصر ژئوپليتيکي همانند حکومت و نهادهاي سياسي، جمعيت، موقعيت و منابع طبيعي، ژئوپليتيک داخلي و خارجي شيعيان در آينده ي عراق مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است. در نتيجه، فرضيه «در آينده وزن و قلمرو ژئوپليتيکي شيعيان در داخل و خارج گسترش و تثبيت خواهد يافت»، اثبات شده است. در همين راستا پيشنهادهاي ذيل ارائه مي شود:
1. وحدت تقريباً تمام گروه ها، احزاب و شخصيت هاي شيعه ي عراقي، يکي از عناصر مهم افزايش وزن ژئوپليتيکي آنهاست. با توجه به عوامل و موانع موجود، ضروري است همواره در جهت حفظ وحدت کوشا باشند.
2. روند تحولات بعد از سرنگوني صدام، بر نقش بي بديل مرجعيت شيعه و قدرت و نفوذ آن در جامعه ي عراق دلالت دارد. حمايت و اطاعت از مرجعيت به ويژه آيت الله سيستاني در تحقق فرضيه ي مذکور، بسيار تعيين کننده است.
منابع:
1. اتوتايل، ژيرويد و ديگران؛ انديشه هاي ژئوپليتيک در قرن بيستم؛ ترجمه محمدرضا حافظ نيا و هاشم نصيري، تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1380.
2. اسدي، بيژن؛ خليج فارس و مسائل آن؛ تهران: سمت، 1381.
3. «امريکا نسبت به تشکيل حکومتي با اکثريت شيعه در عراق متقاعد شده است». خبرگزاري مهر؛ 1382/8/30.
4. برنا بلداجي، سيروس؛ «روند دولت سازي در عراق نوين، الزامات و رويکردهاي ايران»؛ نامه دفاع، ش4، 1383.
5. تقي زاده، محمود؛ «شيعه شناسي؛ ضرورت ها و کاستي ها»؛ روزنامه همشهري، 1384/9/17.
6. توال، فرانسوا؛ ژئوپليتيک شيعه، ترجمه عليرضا قاسم آقا؛ تهران: آمن، 1379.
7. حاجي يوسفي، اميرمحمد و احمد سلطاني نژاد، سامان سياسي در عراق جديد؛ تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1386.
8. حافظ نيا، محمدرضا؛ اصول و مفاهيم ژئوپليتيک؛ مشهد: پاپلي، 1385.
9. دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، عراق پس از سقوط بغداد؛ تهران: وزارت امور خارجه، 1384.
10. رازاني، احسان؛ پيامدهاي حضور نظامي آمريکا در عراق بر امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران؛ تهران: سازمان عقيدتي سياسي ناجا، 1384.
11. سلطاني نژاد، احمد و اميرمحمد حاجي يوسفي؛ چشم اندازهاي منطقه اي و بين المللي عراق پس از صدام؛ تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1386.
12. سنجابي، عليرضا، استراتژي و قدرت نظامي، مسائل نظامي و استراتژيک معاصر؛ تهران: پاژنگ، 1375.
13. عزتي، عزت الله؛ ژئواستراتژي، تهران: سمت، 1373.
14. فاضلي نيا، نفيسه؛ ژئوپليتيک شيعه و نگراني غرب از انقلاب اسلامي؛ قم: شيعه شناسي، 1386.
15. قاضي، ابوالفضل؛ حقوق اساسي و نهادهاي سياسي؛ مباني و کليات؛ ج1، تهران: دانشگاه تهران، 1386.
16. محمدپور، علي؛ «ژئوپليتيک شيعه در خاورميانه پس از حمله آمريکا به عراق»، مجموعه مقالات دومين کنگره انجمن ژئوپليتيک ايران (جايگاه ايران در نظام ژئوپليتيک قرن 21)؛ تهران: انجمن ژئوپليتيک ايران، 1385.
17. مريجي، شمس الله؛ مباني فکري و زمينه هاي اجتماعي جريان هاي معاصر عراق؛ قم: بوستان کتاب، 1387.
18. Batatu, Hanna; The old Social Classes and Revolutionary Movements of Irap: A study Of Iraq's old Ianded and Commercial Classes and of its Cammunists. Ba'atheists and Free officers;Princeton university press 1978.
19. Conference of the Iraqi Opposition, Final Report on the Transition to Democracy in Iraq, November 2002 www.Wadinet de/news/dokus/transition to democracy.pdf (accessed janury 2, 2003 amended by the members of the democratic prainciples workshop
20. Ferhad Ibrahim, Die kurdische National bewegung im Irak. Eine Fallstudie Zur prpolematik Ethnischer konflikte in der Dritten Welt, Bear Iin: Klaus, Schwarz verlag, 1983.
21. Gerecht, Reuel Marc (2004) ; The Islamic Paradox, shiite clerics, sunni Fundamentalists, and the coming of Arab Democracy, united states of America, Washington, D. C. Institue of Peace (www.usip.org/2005
22. Georgy, Michael and luke Bakeftri, Iraq SecurityChef warns of civil war over Frderalism. Reuter, August, 19,2005.
23. Iraqi Kurdish PUK Paper praises president Bush's Endorsement, of Federalism, BBC Monitoring International Reports , March 8, 2003.
24. "Kurdish Leader Barzani Believes Federalism Is the Answer." BBC Worldwide Monitoring, December 1, 2002.
25. Kurdish Leaders upset with U.N.Resolution, P. A 17, The Washington Times, June 10,2004.
26. The political Transition in Iraq, Report Of the Fact Finding mission, UN Doucuments/2004/140,S20.
27. wong , Edward, Top Shiite polticion joins cal for Autonomous south Iraq, New york Times, August 12, 2005.
28. www. Negaresh. de/didgah/lot-Iraq.htm
29. www. armans. info/2005/12/20/30/1480.html
30. www, kurdistan, ws/kurdistan3.html.accessed in september and October, 2003.

پي نوشت ها :
 

1. Democracy Domino Effect.
 

منبع :فصلنامه علمي-پژوهشي شيعه شناسي شماره 31