به دنبال شهر هاي گمشده

محققان با استفاده از ماهواره ها و تصاوير فروسرخ توانسته اند نشانه هاي باستاني پنهان در زير زمين را که از ديد انسان دور مانده اند ، آشکار کنند
 

آلتينوم يکي از ثروتمند ترين شهرهاي امپراتوري روم بود ؛ چرا که بازرگانان از همه سرزمين هاي شناخته شده آن روز براي تجارت به اين شهر مي آمدند . ولي در ميانه هاي قرن پنجم ميلادي ، ساکن اين شهر باشکوه با بر جا گذاشتن ويلا و قصرها، از ترس غارت بربرها فرار کردند . ديري نگذشت که ساختمان هاي زيباي اين شهر متروک رو به ويراني نهاد. سال ها بعد که عمليات ساختماني عظيمي براي ساخت شهري جديد در همان نزديکي انجام شد ( شهري که امروز ونيز نام دارد ) ، شهر قديمي آلتينوم زير سيلاب ها دفن شد. قرن ها گذشت و باستان شناسان هر چند مي دانستند چنين شهري وجود دارد ولي در پيدا کردن آن با مشکل روبرو مي شوند . هيچ کس از محل اين شهر اطلاعي نداشت و هر نشانه اي از اين شهر زير خروار ها خاک و گل دفن شده بود .
با گذشت 1500 سال آلتينوم دوباره بر خاسته است . گروهي از دانشمدان زمين شناس و باستان شناس دانشگاه پادوا توانسته اند با استفاده از عکس برداري هاي پيچيده هوايي ، تصويري از اين شهر فراموش شده خلق کننده و چشم انداز با شکوه آن را در زمان متروک شدنش مشخص کنند. بدين ترتيب ، يادواره تاريخي بي همتايي از يکي از مشهور ترين شهر هاي سال هاي پاياني امپراتوري روم به دست آمد.
اما دانشمندان چطور توانسته اند راز اين شهر باستاني را پس از 15 قرن آشکار کنند؟ آنها براي اين کار به بررسي تغييرات رطوبت خاک پرداختند . رطوبت خاک معمولي با رطوبت لايه هايي که روي سازه هاي ساخته دست انسان را پوشانده ، متفاوت است و اين تفاوت را مي توان با پرتو هاي حرارتي فروسرخ آشکار کرد. بدين ترتيب ، تصاوير تهيه شده در فروسرخ مي تواند نقشه اي از سازه هاي زير زمين را آشکار کند.
پرفسور پائولو موزي - ژئومور فولوژيستي که سال ها وقت خود را به بيرون کشيدن اسرار پيشينيان از خاک اختصاص داده - مي گويند : « خيلي جالب بود ، چرا که ما انتظار نداشتيم اين تصاوير ، نقشه شهري بزرگ را با اين جزئيات براي ما آشکار کنند. تصاوير خارق العاده بود و ما بلافاصله دريافتيم که اين گام بزرگ ، فراتر از چيزي است که تا کنون شناخته شده بود .»
دانشمندان مي دانستند تصاوير فروسرخ گياهاني که درست روي خرابه ها مي رويند . با تصاوير فروسرخ گياهاني که در زمين هاي معمولي رشد مي کنند ، تفاوت دارد . بنابراين آنها منتظر ماندند تا مزارع کشاورزي اطراف ونيز با خشکسالي روبه رو شوند و سپس با استفاده هواپيمايي مجهز به حسگر هاي فروسرخ ، از اين زمين هاي به شدت خشک و بدون آب عکس گرفتند ، تصاوير حاصل ، لايه هاي نازکي از خاک را نشان مي داد که برفراز بناهاي سنگي قرار گرفته بود . ساختمان ها با رنگ روشن و محل عبور کانال هاي آب با رنگ تيره مشخص شده بود .
موزي مي گويد : « پيش از اين حتي نمي توانستم پيچيدگي اين شهر باستاني را تصور کنيم اما امروز مي توانيم بدون نياز به حفاري ، آلتينوم را دقيقا به همان شکل 15 قرن پيش باز سازي کنيم .»
موزي و همکارانش جزو گروهي از دانشمندان پيشرو هستند که حسگر هاي سنجش از راه دور را براي کشف شهر هاي گمشده و راز گشايي از تمدن هاي باستاني استفاده مي کنند . اين دانشمندان که تعداد آنها رو به فزوني است . از تصاوير پر کيفيت و چند طيفي ماهواره ها استفاده مي کنند تا آثار باستاني پوشيده بر چشم غير مسلح را آشکار کنند. اين کاوشگران نسل جديد خود را به ديدي فرا انساني مجهز کرده اند تا با کشفيات چشمگير خود ، درک ما را از دنياي باستان به کلي دگرگون کنند.
استفاده از آسمان ها براي رسيدن به درک بهتري از گذشته ، ايده جديدي نيست . اين کار در جنگ جهاني اول آغاز شد ، هنگامي که ماموران نقشه کشي نظامي دريافتند که سطح زمين با ردهايي از بناهاي ناپديد شده پوشيده شده است . دستاوردهاي امروز را بايد مديون افرادي مانند سرهنگ جورج آدام بازيلي دانست که هنگام انجام عمليات شناسايي بر فراز بين النهرين در اواخر دهه 1910 به تحقيقات باستان شناسي مي پرداختند . هر چند نزديک به درصد سال از ابداع اين روش باستان شناسي مي گذرد ولي تنها طي چند سال اخير است که باستان شناسان به توانايي حسگرهاي ديجيتال پي برده اند که مي توانند اطلاعات را از طيف الکترو مغناطيسي ضبط کنند. در کامبوج ، باستان شناسان دانشگاه سيدني با استفاده از تصاوير ماهواره اي ثابت کردند که آنگکور ، بزرگ ترين شهر دنياي قبل از صنعتي شدن بود ؛ ابر شهر پهناوري که وسعتش معادل لس آنجلس امروز بود . رادارهايي که مي توانند در عمق خاک نفوذ کنند ، شبکه پهناوري از کانال هاي باستاني را آشکار کردند که در اطراف معبد مشهور اين شهر گسترده شده بود و حومه شهري را که در فاصله قرن هاي 9 تا 13 ميلادي يک ميليون نفر را در خود جا داده بود ،مشخص کرده .
فراتر از آن ، کشف باستان شناسان دانشگاه هاي هاوايي در جزيره ايستر است که موفق شدند راه هايي را آشکارکنند که سکنه جزاير پولينزي اقيانوس آرام ، مائوي ( مجسمه مشهور اين جزيره ) را درون آنها جا به جا مي کردند .

- در جنگل
 

دور نماي چنين کشفياتي ، ناسا را بر آن داشت تا بخش جديد « باستان شناسي فضايي » را در فرصت هاي پژوهشي برنامه علوم زمين و فضا بگنجاند . دکتر بيل ساتورنو - باستان شناس دانشگاه بوستن - همکاري تنگاتنگي با اين سازمان فضايي دارد تا به اسرار امپراتوري ما يا دست پيدا کند ؛ تمدن قدرتمندي که پيش از فرو پاشي اسرار آميزش ، 2 هزار سال بر جنگل هاي مرکز آمريکا حکمراني مي کرد . با استفاده از رادار هوايي ناسا و عکس برداري تجاري ماهواره اي ، ساتورنو در سال 2006 توانست با يافتن مجموعه اي از بناهاي گسترده مايا زير لايه ضخيمي از جنگل هاي باراني گواتمالا، به سر فصل هاي تمدن مايا دست پيدا کند . ساتورنو مي گويد : « ما از اين ماهواره چند طيفي ايکونوس استفاده کرديم که تصاوير پر کيفيتي را در چهار نور آبي ، سبز ، سرخ و فروسرخ ذخيره مي کند .
در تصاوير هاي فروسرخ ، جنگل به رنگ قرمز و مناطق باطلاقي به رنگ آبي ديده مي شوند ولي تصاوير منطقه اي بکر در اطراف سان بارتولو ، بخش هايي را به رنگ غير منتظره زرد نشان داده و همين مرا به وابستگي بين اين مناطق زرد رنگ و مکان و سايت هاي ناشناخته باستان شناسي رهنمون کرد . » علت اين رنگ زرد ، فاسد شدن بقاياي سنگ آهک اندودي است که ماياها براي ساخت بنا از آن استفاده مي کردند. نبود رطوبت و مواد غذايي در خرابه هاي بعضي از گياهان را دور نگاه داشته بود و در مقابل ، گياهاني هم که نجات يافته اند ، تا حدي رنگ پريده اند که علت آن نيز تغيير محتوا شيميايي خاک است . اين رنگ پريدگي همان طور که در عکس هاي ساتورنو مي توان ديد . در طول موج هاي فروسرخ آشکار مي شود .
در نتيجه با استفاده از حسگرهاي فضايي براي پر رنگ کردن « رد پاي شيميايي » مواد ساختماني تاريخي .
در کامبوج ، باستان شناسان دانشگاه سيدني با استفاده از تصاوير ماهواره اي ثابت کردند که آنگکور بزرگ ترين شهر دنياي قبل از صنعتي شدن بود ؛ ابر شهر پهناوري که وسعتش معادل لس آنجلس امروز بود ؛ شهري که در فاصله قرن هاي 9 تا 13 ميلادي يک ميليون نفر را در خود جاي داده بود.

کشف مايا
 

تصوير گرفته شده با ماهواره ايکونوس که در اصل براي نقشه برداري نظامي طراحي شده به باستان شناسان کمک کرد تا بناهاي تاريخي مايا را که در اعماق جنگل هاي گواتمالا دفن شده بودند پيدا کنند . ايکونوس مي تواند در طيف فرو سرخ عکس برداري کند و تفاوت هاي خواص شيمايي گياهان روي سطح زمين را تشخيص دهد . اين امر بدان معني است که باستان شناسان مي توانند مناطق وسيعي از جنگل هاي باراني را روي صفحه نمايشگر کامپيوتر خود پيمايش و جستجو کنند و رد پاي شيميايي ، مواد ساخته دست بشر را مشخص کنند . موادي که با خاک و گياهاني که درست روي آن مي رويند ، تاثير مي گذارند .
ساتور مي تواند وجود بناهاي مايايي را زير سطح جنگل مشخص کند. او چنين توضيح مي دهد که در طول قرن ها اين تغييرات در ساختار شيمايي خاک چشمگير شده است . هنگامي که روي زمين يا حتي در حال پرواز بر فراز آن هستيد . ديدن آن با چشم غير مسلح امکان پذير نيست ولي اين الگوي قابل مشاهده از فضا به نقشه مجازي محوطه هاي باستاني مايا تبديل شده است . ساتورنو با تکيه به اين نقشه ها به اعماق جنگل باراني ناشناخته رفت تا بررسي کند آيا پيش بيني هاي انجام شده از راه دور با واقعيت روي زمين همخواني دارد يا نه . نتيجه مشخصاً نااميد کننده نبود . ساتورنو که گروهش رابين بوستون ، مرکز سفرهاي فضايي مارشال ناسا در آلاباما و اعماق جنگل هاي آمريکاي لاتين تقسيم کرده بود مي گويد : هر بار که اين کار را انجام مي دهيد ، فکر مي کنيد زمانش رسيده که ديگر جوابگو نباشد اما اين روش هيچ گاه از مبهوت کردن شما دست بر نمي دارد . مي بينيد که ما بايد در عمق کمتر از ده متري با اثري باستاني رو به روشويم ولي از روي زمين هيچ چيزي پيدا نيست . سپس نزديک تر مي شويد و ناگهان مي بينيد که از زير خاک ، ساختماني نمايان مي شود.
ساتورنو همه جور ساختاري را در آن ناحيه پيدا کرد؛ از قصرهاي مجلل گرفته تا زيربناهاي سنگفرش شده اي که روزگاري کلبه هاي کاهگلي در آن قرار داشتند . ساتورنو مي گويد : وقتي از گوگل ارث استفاده مي کنيم و آن را تا حدي زوم مي کنيم که به بام خانه هايمان برسد ، شگفت زده مي شويم ؛ چه برسد به آثار خانه اي در حوالي يک شهر مايايي که 1400 سال پيش از اين به دست يک کشاورز عصر نوسنگي بنا نهاده شده و حتي مي توان مزرعه کشت ذرت او را تشخص داد.
ساتور شايد با مسماترين اسم را با توجه به حوزه فعاليتش داشته باشد ! نام او در زبان هاي لاتين برگرفته از ساترن ، نام سياره زحل است ولي ساتور نو تنها « باستان شناس فضايي» اي نيست که روي اين کشفيات اثرگذار حساب کرده است . دکتر سارا پرکاک ـ باستان شناس دانشگاه آلاباما در بيرمنگهام ـ سرپرستي تحليل مجموعه اي از تصاوير ماهواره اي را بر عهده داشت که به منظور کشف بيش از 100 محوطه باستاني ناشناخته در دلتاي نيل در مصر تهيه شده بود .
اين محوطه ها همه چيزي در خود داشت؛ از ديرها و معابد گرفته تا شهرهاي کامل . اين بناهاي باستاني را روي تپه هاي شني ساخته بودند تا سيلاب هاي رود نيل به آنها آسيب نرساند . پس از ساخت سد آسوان روي نيل ، زمين هاي حاشيه اين رود براي چندين سال از طغيان و سيل مصون بود ولي آجرهاي خشتي خيلي از شهرهاي مدرن با همان خاک و گلي ساخته شده که مصريان باستان براي ساخت بناهاي خود از آنها استفاده مي کردند و همين امر ، در آثار باستاني را محو کرده است .
چالش اصلي براي پرکاک ، استفاده از شيوه هاي سنجش از راه دور براي تعيين تفاوت آثار باستاني و مدرن بود . او مي گويد : « شهرنشيني و غارت سارقان آثار باستاني ، خيلي از محوطه هاي باستاني را که من روي آنها کار مي کنم ، نابود کرده ولي با تصوير برداري ماهواره اي مي توانم تصاوير و الگوهاي نشان دهنده وجود آثار باستاني را تعيين کنم ، حتي اگر در زير شهرهاي امروزي مدفون شده باشند» .
براي انجام اين کار ، پرکاک تصاوير چند طيفي کم کيفيتي را از ماهواره لندست ناسا دانلود مي کند . او اين داده ها را در برنامه پردازش تصوير بارگذاري مي کند تا مناطق با محتواي رطوبت متفاوت را از بقيه مناطق جدا کند . جذب رطوبت در محوطه هاي باستاني متفاوت از مناطق طبيعي است ؛ بنابراين ناحيه اي با رطوبت متفاوت به معني محل بالقوه يک سايت باستاني است . او سپس تصاوير جديد را پردازش مي کند و در نهايت ، مناطق داراي مواد آلي و محتواي فسفر بيش از اندازه طبيعي را مشخص مي کند . در اين مرحله او مي تواند عمليات حفاري را آغاز کند . خودش مي گويد : « نمي توانم باور کنم که تنها تعداد خيلي کمي از مصرشناسان از اين شيوه براي کار خود استفاده مي کنند . هنوز بناهاي باستاني زيادي وجود دارند که مي توان با اين شيوه آنها را پيدا کرد» .

اين تازه اول راه است
 

به رغم موفقيت ها، حوزه باستان شناسي با حسگرهاي راه دور ماهواره اي هنوز در طفوليت است . در حال حاضر ، حتي پيشروترين افراد شاغل در اين حوزه از فناوري هاي قرضي استفاده مي کنند که در اصل براي کاربردهاي ديگري طراحي شده اند ، ولي پرکاک انتظار دارد که با افزايش سطح آگاهي ، باستان شناسان ديد خود را به گذشته تغيير دهند ؛ « رزولوشن ، هم فضايي و هم طيفي ، بهتر از اين خواهد شد . باستان شناسان به راستي در حال جذب شدن به آن هستند . آنها مي بينند که اين فناوري ها چگونه به آنها کمک مي کنند تا مکان هاي جديدي پيدا کنند و درک بهتري از محوطه هاي باستاني اي که هم اکنون در حال برسيشان هستند پيدا کنند» البته هنوز زمان آن نرسيده که باستان شناسان کلاه آفتاب گير ، صندل و بيلچه هاي خود را رها کنند؛ حسگرهاي راه دور هرگز جايگزين عرق کاوشگران نخواهند شد . با وجود اين براي نسل جديدي از دانشمندان ، « باستان شناسي فضايي » امکان کشف تکان دهنده شهري کامل و کسب جايگاهي همطراز با بزرگ ترين کاشفان آثار باستاني تاريخ مدرن را فراهم مي کند .
بيل ساتورنو مي گويد : « اين تنها آغاز کار است . صدها هزار اثر باستاني ، آن بيرون وجود دارند که هنوز منتظر کشف شدن هستند».
منبع : مجله دانستنيها شماره 19