مزاج شناسي و فايده ي آن براي انسان
نويسنده: دكتر نظام نهريني، محقق طب سنتي ايران
رشد جمعيت و دستكاري هايي كه انسان در محيط زيست اطراف خود انجام داده موجب به وجود آمدن مشكلات زيادي در اكوسيستم كره ي زمين شده است كه از آن جمله مي توان به پديده ي گرم شدن كره ي زمين (Global Warming) اشاره كرد.
رشد جمعيت، موجب افزايش نياز به مسكن و در نتيجه تخريب فضاهاي سبز و ايجاد بناهاي مسكوني شده است؛ همچنين رونق زندگي شهري و استفاده ي از خودرو باعث افزايش آلودگي هوا شده كه اين خود موجب گرم شدن كره ي زمين و ايجاد عوارضي جدي بر روي موجودات زنده شده است. احداث كارخانه ها در اطراف شهرها، افزايش دفع فاضلاب هاي مسكوني، صنعتي و ... همگي از ديگر منابع آلوده كننده ي محيط زيست مي باشند. در اين بين، استفاده از فست فودها، غذاهاي كنسرو شده، نوشابه هاي صنعتي، پيروي از الوهاي نادرست تغذيه، آلودگي هوا و ...، انسان را با عوارض جسماني و رواني جدي روبرو ساخته است.
امروزه اپيدميولوژي بيماري ها در جوامع مختلف تغيير زيادي را نشان مي دهد. فراواني روز افزون بيماري هايي نظير بيماري هاي قلبي عروقي، ديابت، پرفشاري خون، انواع كانسرها (سرطان ها)، بيماري هاي گوارشي، دردهاي عضلاني اسكلتي، بيماري هاي روحي و رواني و ... حاكي از تأثير انكار ناپذير شيوه ي غلط زندگي در جوامع بشري است. روش تغذيه ي نادرست، عدم تحرك، استنشاق هواي آلوده، وجود استرس هاي روحي و فيزيكي زياد در جوامع مختلف، عدم وجود الگوي خواب مناسب و بالاخره عدم دفع مواد زائد از بدن و ... از علل عمده ي اين وضعيت مي باشند. اگرچه بعضي معتقدند كه متوسط طول عمر در عصر حاضر نسبت به گذشته افزايش يافته است، اما اين افزايس همراه با ناتواني هاي زياد جسمي، روحي و كاهش سطح كيفي زندگي مي باشد. كاهش سن سكته ها، كاهس سن ابتلا به آرتروز و پوكي استخوان، ابتلا به بيماري هاي گوارشي متعدد از سنين جواني، ابتلا به بيماري هاي عصبي، روحي و ... از سنين پايين، همگي بيانگر اين واقعيتند كه كيفيت زندگي بشر به سرعت رو به كاهش مي باشد. خلاصه اين كه در اين شرايط بايد فكري انديشيد. به نظر مي رسد انسان راهي به جز بازگشت به طبيعت خدادادي و استفاده از امكاناتي كه خداوند در اختيارش قرار مي دهد ندارد. از مهمترين اين امكانات، مواد غذايي طبيعي و داروهايي است که به طور طبيعي در محيط اطراف وجود دارند. همان گونه كه مي دانيد ارجحيت پيشگيري بر درمان به عنوان يك اصل، مورد قبول تمام جوامع علمي و دانشگاهي است. عوامل مؤثر در پيشگيري شامل موارد مختلفي است كه نوع غذا و نوشيدني هاي مصرفي از مهمترين اين عوامل هستند.
طب سنتي ايران با به كار گيري روش هاي بسيار ساده، فراگير و عملي، مي تواند كمك شاياني به اصلاح الگوي تغذيه نمايد و از اين طريق سطح سلامتي جامعه را ارتقاء دهد.
طب سنتي ايراني، سابقه 6-7 هزار ساله دارد و از روش هاي طبيعي در امر پيشگيري و درمان سود مي برد.
اساس اين طب علم مزاج شناسي (Tempermentology) است. گرمي و سردي از مفاهيم آشنا در بين اقوام ايراني است. در زمان هاي گذشته و حتي امروزه، بسياري از مردم براي درمان دل درد، آبريزش از دهان به همراه سستي و بي حالي از عرق نعناع و عسل استفاده مي كردند؛ زيرا معتقد بودند كه اين علائم در نتيجه ي سردي ايجاد شده است.
همچنين جهت درمان كهير از خاك شير، كاسني، دوغ، ماست، كاهو، شيرخشت و ... استفاده مي كردند؛ زيرا علت بروز كهير را گرمي مي دانستند.
مفاهيمي مانند گرمي و سردي از پايه هاي محكم علمي برخوردارند. به طور خلاصه كليه ي اعمال حياتي بدن تحت تأثير مستقيم دو سيستم عصبي و هورمونال انجام مي شوند. هر چقدر سرعت و شدت اين فعل و انفعالات بيشتر باشد توليد حرارت بيشتر خواهد بود. اندازه گيري اين حرارت در وضعيت استراحت را، متابوليسم پايه گويند.
هر ماده اي كه بعد از ورود به بدن، متابوليسم را افزايش دهد (حرارت بيشتري توليد كند) گرم و موادي كه آن را كاهش دهند سرد گويند. طب سنتي ايران معتقد به وجود يك تعادل در بدن جانداران است. اين تعادل براي جاندار و هر فردي خاص خود اوست. هرگاه فرد داراي اين اعتدال خاص باشد در وضعيت سلامت قرار دارد و بيمار نمي شود؛ بيماري عبارت است از خروج از اعتدال و درمان يعني بازگرداندن فرد به اعتدال خاص او.
در واقع طب ايراني معتقد است كه اگر فرد اصول تهيه و مصرف غذا و نوشيدني ها را رعايت كند، از حركات بدني مناسبي برخوردار باشد، به موقع بخوابد و به موقع بيدار شود، هواي مناسبي استنشاق كند و به موقع مواد زائد را از بدن دفع نمايد بيمار نخواهد شد. همچنين در خصوص هر يك از اين اصول تعاليم بسيار مبسوطي ارائه مي دهد كه مهم ترين بخش آن كه براي اقشار مختلف مردم مفيد خواهد بود، بحث تغذيه است؛ تغذيه بر اساس علم مزاج شناسي.
مزاج عبارت است از برآيند تأثير كيفيات متضاد (گرمي، سردي، خشكي، تري) بر هم كه نهايتاً موجب پيدايش حالتي متشابه در كل موجود مي شود. به عنوان مثال وقتي سركه (سرد و خشك) را با عرق نعناع (گرم و خشك) و عسل (گرم و خشك) مخلوط مي كنيم محلولي به دست مي آيد كه داراي مزاجي است كه حاصل برآيند اثرات كيفيات سركه، نعناع و عسل است و در عين حال، شبيه به مزاج هيچ يك از اجزاء تشكيل دهنده ي خود نيست.
طب ايراني معتقد است كه همه ي موجودات اين عالم از چهار ركن اساسي تشكيل شده اند: آب، خاك، هوا و آتش و علت تنوع موجودات عالم، تركيب اين عناصر با كيفيات متفاوت است.
هر يك از افراد بشر داراي مزاجي است كه خاص خود اوست و در اين وضعيت مزاجي كليه ي افعالي كه از وي سر مي زند نرمال است. ماندن در اين وضعيت مزاجي نياز به تمهيداتي دارد كه از آن به ضروريات شش گانه ياد مي شود بنابراين، با توجه به تفاوت مزاج افراد مختلف، نوع رژيم غذايي، نوع ورزش، نوع پوشش، نوع نوشيدني و ... متفاوت خواهد بود.
ما معتقديم تمام افراد جامعه بايد به فراگيري علم مزاج شناسي اقدام كنند؛ زيرا اين علم در كليه ي ابعاد زندگي بشر (بهداشتي، اجتماعي، انتخاب همسر، راوبط بين فردي و ...) كاربردهاي وسيعي دارد.
فرض كنيد مي خواهيد يك شركت راه اندازي كنيد. اين شركت قسمت هاي مختلفي دارد. يك مدير كل خوب فردي است با مزاج گرم و تر. اين فرد داراي اعتماد به نفسي بالا، انرژي زياد در كار، طراح خوب، قدرت تصميم گيري بالا و با توان بالاي مديريت مي باشد. براي بخش تأمين امنيت و حراست نياز به فردي حساس، ريزبين، نكته سنج، نرمش ناپذير داريد كه فرد با مزاج سوداوي براي اين بخش بسيار مفيد خواهد بود و همين طور در مورد ساير مزاج ها.
اگر شما فردي صفراوي (گرم و خشك) هستيد، بهتر است با فردي ازدواج كنيد كه مزاج بلغمي (سرد و تر) دارد. گرمي شما سردي همسر و سردي همسر گرمي زياد شما را به اعتدال مي رساند و ...
خانم خانه بايد سبد غذايي خانواده را بر اساس مزاج افراد خانواده تهيه و تنظيم كند.
يك مجري صدا و سيما بايد از فيزيك بدني مناسب، چهره ي خوب و صداي بسيار خوبي برخوردار باشد؛ چرا كه اين ها همگي عوامل گرم هستند كه باعث جذب مخاطب مي شوند.
مهمان دار هواپيما نيز بايد از فيزيك، چهره و رفتار مناسبي برخوردار باشد تا استرس پرواز را كه عامل ايجاد سردي است به تعادل برساند.
با اين توضيح مختصر كاملاً واضح است كه توصيه به خوردن 8 ليوان آب در شبانه روز براي تمام افراد از نظر طب ايراني مردود است؛ زيرا افراد سرد مزاج اصولاً تمايلي به خوردن غذاها و نوشيدني هاي با مزاج سرد ندارند و همان گونه كه مي دانيد مزاج آب نيز سرد است. خوردن آب در اين افراد موجب بروز مشكلات و عوارضي مي شود.
علت تفاوت رفتار و خصوصيات آناتوميك خانم ها و آقايان در تفاوت مزاج آن ها مي باشد. مزاج جنس مذكر نسبت به جنس مؤنث گرم تر و خشك تر است؛ به همين دليل تحرك، قدرت فيزيكي، مو، عضلات، خشونت و ... بيشتري دارند.
نهايتاً با آموزش علم مزاج شناسي و به دنبال آن آموزش تغذيه ي سالم بر اساس اين علم، مي توانيم گامي مؤثر در جهت پيشگيري و ارتقاء سطح سلامتي جامعه برداريم.
تفاوت هاي اساسي طب سنتي و طب جديد: در اين قسمت سعي خواهيم كرد به صورت كوتاه به تبيين نوع نگاه اين دو مكتب پزشكي به موجودات عالم از جمله انسان بپردازيم.
1-رويكرد طب جديد به انسان، رويكردي جزء نگر است. (Reductionism) يعني طب جديد انسان را به اجزاء تقسيم مي كند و سعي دارد هرچه بيشتر روابط بين اجزاء را كشف كند و از اين طريق به تبيين و تعريف كل وجود انسان بپردازد؛ در واقع طب جديد از جزء به كل مي رسد و معتقد است كه انسان جمع جبري اجزايش مي باشد و هويتي مستقل از اجزاء ندارد.
اما رويكرد طب سنتي كاملاً عكس طب جديد است. طب سنتي كل وجود انسان را به عنوان يك سيستم واحد مي بيند و معتقد است كه انسان جمع جبري اجزايش نيست و براي انسان هويتي مستقل از اجزايش قايل است. در واقع طب جديد معتقد است كه با پيدا كردن نقاط مختلف يك نقاشي مي توان به موضوع آن پي برد يا با دانستن حروف يك كتاب مي توان به مفهوم كتاب پي برد.
2-در طب سنتي درمانگر، طبيعت (نيروي مدبره ي بدن) انسان است نه پزشك. كار پزشك فقط كمك كردن به طبيعت ضعيف شده است تا بتواند بدن را از وضعيت بيماري برهاند. اما در طب جديد درمان گر پزشك است و داروهايي كه تجويز مي كند.
3-اساس تشخيص و درمان در طب سنتي، علم مزاج شناسي است. به اين معنا كه كليه ي تدابير حفظ صحت و درمان بر اساس مزاج افراد برنامه ريزي مي شود. به عنوان مثال توجه به نقش زمان، مكان، فصول مختلف سال، چگونگي استفاده از حمام، چگونگي مصرف غذاها و ... همگي بر اساس مزاج افراد مختلف متفاوت خواهد بود.
بر اين اساس در افراد مبتلا به سردرد ميگرني ممكن است درمان هاي متفاوتي در طب سنتي وجود داشته باشد. همچنين زمان تشديد علائم آن ها فصل بهتر يا بدتر شدن علائم، غذاهايي كه باعث تشديد يا تخفيف علائم مي شوند و ... ممكن است متفاوت باشند؛ زيرا مزاج سردرد آن ها با هم متفاوت است.
اما در طب جديد ابتدا تشخيص گذاشته مي شود و بعد تشخيص درمان مي شود به اين معني كه براي مثلاً سردرد ميگرني يك پروتكل درماني براي همه ي بيماران وجود دارد. يا وقتي فرد دچار بيماري پرفشاري خون است براي همه ي افراد يك چارت درماني وجود دارد كه بر اساس آن عمل مي شود؛ يعني در طب جديد بيماري درمان مي شود نه بيمار اما در طب سنتي بيمار درمان مي شود نه بيماري.
4-تفاوت در ابزارهاي مورد استفاده در طب جديد و طب سنتي: در طب سنتي از ابزارهاي مختلفي جهت درمان استفاده مي شود از جمله داروهاي گياهي.
همان گونه كه مي دانيد داروهاي شيميايي داراي اثرات فوري و عوراض جانبي طولاني مدت زيادي هستند كه گاهي به علت اين عوارض از سيستم دارويي خارج مي شوند، مانند داروي ديكلوفناك. اما داروهاي گياهي داراي ويژگي هاي خاصي هستند به شرح زير:
-سازگار با طبيعت بدن انسان هستند چون از دل طبيعت مي آيند.
-عوارض كمتري نسبت به داروهاي شيميايي دارند.
-هر داروي گياهي چندين خاصيت را در بدن بروز مي دهد يعني شما مي توانيد با تجويز يك دارو چند مشكل بيمار را برطرف نماييد.
-ارزان و در دسترس هستند.
-خواص داروهاي گياهي در طي زمان ثابت است و تغيير نمي كند؛ مثلاً گياه صبر زرد از چند صد سال قبل تا به امروز داراي خاصيت ضد التهاب، مسهل و ... مي باشد و خواص آن تغيير نكرده است.
-داروهاي شيميايي فقط بر اساس خواص مواد تشكيل دهنده ي آن ساخته مي شوند (مثلاً داروي ضد فشار خون، داروي ضد صرع و ...)، اما در طب سنتي علاوه بر خواص گياهان به كيفيت آن ها (مزاج گياه) توجه زيادي شده است.
به عنوان مثال زرشك خاصيت ضد فشار خون دارد و مزاجش سرد و خشك است. تجويز زرشك در بيماري كه فشار خون دارد و مزاجش سرد است، باعث عوارض زيادي از قبيل بي حالي، ضعف و افت شديد فشار خون و ... مي شود؛ اما در بيمار مبتلا به فشار خون با مزاج گرم، شفا دهنده است. به عبارت ديگر نگاه طب سنتي به يك دارو همه جانبه و كامل تر از نگاه طب جديد به دارو است.
5-استفاده از روش هاي كم خطر و كم ضرر، ارزان و در دسترس در طب سنتي.
بسياري از مخالفان طب سنتي، بر اين باورند كه پرداختن به طب سنتي در عصر حاضر، مثل مسافرت كردن با اسب و الاغ است به جاي ماشين و هواپيما ...؟
درست است كه طب سنتي در زماني طب غالب بوده كه هيچ جلوه اي از تكنولوژي در آن زمان وجود نداشت و مردم با پاي پياده يا توسط چهارپايان به مسافرت مي پرداختند، استفاده از وسايل حمل و نقل سريع امروزي، حاصل افزايش جمعيت كره زمين و نياز به داشتن ارتباطات سريع بين جوامع مختلف بشر است. در واقع تغيير در شيوه ي زندگي ملل مختلف به همراه نياز به داشتن ارتباطات سياسي، اقتصادي، فرهنگي و ... علت حركت بشر به سمت توليد اين گونه وسايل بوده است؛ اما سوال اصلي اينجاست:
آيا انسان 800 سال قبل از لحاظ آناتومي و فيزيولوژي با انسان امروزي متفاوت بوده است؟ جواب اين سوال قطعاً منفي است؛ بنابراين روش هاي موثر پيشينيان در مقوله ي پيشگيري و درمان قطعاً بر روي بدن انسان امروزي نيز موثر خواهد بود (كه هست).
ثانياً بسياري از مشكلات جوامع امروزي از جمله پديده ي گرم شدن كره زمين معلول همين تكنولوژي بشر است.
ما منكر فوايد مختلف تكنولوژي در زندگي انسان نيستيم؛ اما نمي توانيم منكر نقش تكنولوژي در تغيير و تخريب طبيعت اطرافمان و در نتيجه توليد عوارض زيست محيطي باشيم. به عبارتي تخريب طبيعت و گرم شدن كره ي زمين معلول توسعه روزافزون تكنولوژي امروزي است. يعني تكنولوژي داراي جلوه هاي جذاب كوتاه مدت و عوارض دراز مدت براي بشر بوده است، اما طب سنتي ايران رويكردي مخالف دنياي امروزي دارد و آن بازگشت به طبيعت است.
امروزه نسل بشر مواجه با بيماري هاي بسيار عجيب و لاعلاج است. در بررسي علت اين امر، تغيير در شيوه ي زندگي انسان ها به عنوان مهم ترين ركن وضعيت موجود مطرح است. عدم تحرك، استفاده از غذاهاي ناسالم و غيرطبيعي، الگوي خواب نامناسب، عدم دفع مواد زائد حاصل از خوردن غذا از بدن، استرس هاي رواني بسيار زياد و استفاده از داروهاي مختلف و متنوع امروزي و ... از علل اصلي وضعيت نامناسب بهداشتي جامعه هستند؛ بنابراين تغيير شيوه ي زندگي بشر، به خصوص نوع غذاي جوامع لازم و ضروري به نظر مي رسد. طب سنتي ايران با قدمتي حداقل 7000 ساله، بسيار دقيق و ظريف به بررسي راه هاي پيشگيري پرداخته است؛ از جمله بسيار موشكافانه به مقوله ي غذا، دوا، ورزش، خواب و بيداري، استرس ها و استفراغ ها (دفع مواد زائد از بدن) نظر كرده است؛ بنابراين به نظر مي رسد در وضعيت كنوني، احياء طب سنتي بسيار معقول خواهد بود.
با پناه بردن به طبيعت و استفاده از قانون مندي هاي موجود در آن مي توانيم به سوي سلامتي كه ارزشمندترين هديه ي پروردگار به انسان است گام برداريم؛ باشد كه در اين راه سخت بتوانيم اندكي موثر واقع شويم انشاء ا...
منبع: نشريه بانو شماره 32
رشد جمعيت، موجب افزايش نياز به مسكن و در نتيجه تخريب فضاهاي سبز و ايجاد بناهاي مسكوني شده است؛ همچنين رونق زندگي شهري و استفاده ي از خودرو باعث افزايش آلودگي هوا شده كه اين خود موجب گرم شدن كره ي زمين و ايجاد عوارضي جدي بر روي موجودات زنده شده است. احداث كارخانه ها در اطراف شهرها، افزايش دفع فاضلاب هاي مسكوني، صنعتي و ... همگي از ديگر منابع آلوده كننده ي محيط زيست مي باشند. در اين بين، استفاده از فست فودها، غذاهاي كنسرو شده، نوشابه هاي صنعتي، پيروي از الوهاي نادرست تغذيه، آلودگي هوا و ...، انسان را با عوارض جسماني و رواني جدي روبرو ساخته است.
امروزه اپيدميولوژي بيماري ها در جوامع مختلف تغيير زيادي را نشان مي دهد. فراواني روز افزون بيماري هايي نظير بيماري هاي قلبي عروقي، ديابت، پرفشاري خون، انواع كانسرها (سرطان ها)، بيماري هاي گوارشي، دردهاي عضلاني اسكلتي، بيماري هاي روحي و رواني و ... حاكي از تأثير انكار ناپذير شيوه ي غلط زندگي در جوامع بشري است. روش تغذيه ي نادرست، عدم تحرك، استنشاق هواي آلوده، وجود استرس هاي روحي و فيزيكي زياد در جوامع مختلف، عدم وجود الگوي خواب مناسب و بالاخره عدم دفع مواد زائد از بدن و ... از علل عمده ي اين وضعيت مي باشند. اگرچه بعضي معتقدند كه متوسط طول عمر در عصر حاضر نسبت به گذشته افزايش يافته است، اما اين افزايس همراه با ناتواني هاي زياد جسمي، روحي و كاهش سطح كيفي زندگي مي باشد. كاهش سن سكته ها، كاهس سن ابتلا به آرتروز و پوكي استخوان، ابتلا به بيماري هاي گوارشي متعدد از سنين جواني، ابتلا به بيماري هاي عصبي، روحي و ... از سنين پايين، همگي بيانگر اين واقعيتند كه كيفيت زندگي بشر به سرعت رو به كاهش مي باشد. خلاصه اين كه در اين شرايط بايد فكري انديشيد. به نظر مي رسد انسان راهي به جز بازگشت به طبيعت خدادادي و استفاده از امكاناتي كه خداوند در اختيارش قرار مي دهد ندارد. از مهمترين اين امكانات، مواد غذايي طبيعي و داروهايي است که به طور طبيعي در محيط اطراف وجود دارند. همان گونه كه مي دانيد ارجحيت پيشگيري بر درمان به عنوان يك اصل، مورد قبول تمام جوامع علمي و دانشگاهي است. عوامل مؤثر در پيشگيري شامل موارد مختلفي است كه نوع غذا و نوشيدني هاي مصرفي از مهمترين اين عوامل هستند.
طب سنتي ايران با به كار گيري روش هاي بسيار ساده، فراگير و عملي، مي تواند كمك شاياني به اصلاح الگوي تغذيه نمايد و از اين طريق سطح سلامتي جامعه را ارتقاء دهد.
طب سنتي ايراني، سابقه 6-7 هزار ساله دارد و از روش هاي طبيعي در امر پيشگيري و درمان سود مي برد.
اساس اين طب علم مزاج شناسي (Tempermentology) است. گرمي و سردي از مفاهيم آشنا در بين اقوام ايراني است. در زمان هاي گذشته و حتي امروزه، بسياري از مردم براي درمان دل درد، آبريزش از دهان به همراه سستي و بي حالي از عرق نعناع و عسل استفاده مي كردند؛ زيرا معتقد بودند كه اين علائم در نتيجه ي سردي ايجاد شده است.
همچنين جهت درمان كهير از خاك شير، كاسني، دوغ، ماست، كاهو، شيرخشت و ... استفاده مي كردند؛ زيرا علت بروز كهير را گرمي مي دانستند.
مفاهيمي مانند گرمي و سردي از پايه هاي محكم علمي برخوردارند. به طور خلاصه كليه ي اعمال حياتي بدن تحت تأثير مستقيم دو سيستم عصبي و هورمونال انجام مي شوند. هر چقدر سرعت و شدت اين فعل و انفعالات بيشتر باشد توليد حرارت بيشتر خواهد بود. اندازه گيري اين حرارت در وضعيت استراحت را، متابوليسم پايه گويند.
هر ماده اي كه بعد از ورود به بدن، متابوليسم را افزايش دهد (حرارت بيشتري توليد كند) گرم و موادي كه آن را كاهش دهند سرد گويند. طب سنتي ايران معتقد به وجود يك تعادل در بدن جانداران است. اين تعادل براي جاندار و هر فردي خاص خود اوست. هرگاه فرد داراي اين اعتدال خاص باشد در وضعيت سلامت قرار دارد و بيمار نمي شود؛ بيماري عبارت است از خروج از اعتدال و درمان يعني بازگرداندن فرد به اعتدال خاص او.
عواملي كه مي توانند در حفظ يا بر هم زدن اين تعادل مهم باشند عبارتند از:
در واقع طب ايراني معتقد است كه اگر فرد اصول تهيه و مصرف غذا و نوشيدني ها را رعايت كند، از حركات بدني مناسبي برخوردار باشد، به موقع بخوابد و به موقع بيدار شود، هواي مناسبي استنشاق كند و به موقع مواد زائد را از بدن دفع نمايد بيمار نخواهد شد. همچنين در خصوص هر يك از اين اصول تعاليم بسيار مبسوطي ارائه مي دهد كه مهم ترين بخش آن كه براي اقشار مختلف مردم مفيد خواهد بود، بحث تغذيه است؛ تغذيه بر اساس علم مزاج شناسي.
مزاج عبارت است از برآيند تأثير كيفيات متضاد (گرمي، سردي، خشكي، تري) بر هم كه نهايتاً موجب پيدايش حالتي متشابه در كل موجود مي شود. به عنوان مثال وقتي سركه (سرد و خشك) را با عرق نعناع (گرم و خشك) و عسل (گرم و خشك) مخلوط مي كنيم محلولي به دست مي آيد كه داراي مزاجي است كه حاصل برآيند اثرات كيفيات سركه، نعناع و عسل است و در عين حال، شبيه به مزاج هيچ يك از اجزاء تشكيل دهنده ي خود نيست.
طب ايراني معتقد است كه همه ي موجودات اين عالم از چهار ركن اساسي تشكيل شده اند: آب، خاك، هوا و آتش و علت تنوع موجودات عالم، تركيب اين عناصر با كيفيات متفاوت است.
هر يك از افراد بشر داراي مزاجي است كه خاص خود اوست و در اين وضعيت مزاجي كليه ي افعالي كه از وي سر مي زند نرمال است. ماندن در اين وضعيت مزاجي نياز به تمهيداتي دارد كه از آن به ضروريات شش گانه ياد مي شود بنابراين، با توجه به تفاوت مزاج افراد مختلف، نوع رژيم غذايي، نوع ورزش، نوع پوشش، نوع نوشيدني و ... متفاوت خواهد بود.
ما معتقديم تمام افراد جامعه بايد به فراگيري علم مزاج شناسي اقدام كنند؛ زيرا اين علم در كليه ي ابعاد زندگي بشر (بهداشتي، اجتماعي، انتخاب همسر، راوبط بين فردي و ...) كاربردهاي وسيعي دارد.
فرض كنيد مي خواهيد يك شركت راه اندازي كنيد. اين شركت قسمت هاي مختلفي دارد. يك مدير كل خوب فردي است با مزاج گرم و تر. اين فرد داراي اعتماد به نفسي بالا، انرژي زياد در كار، طراح خوب، قدرت تصميم گيري بالا و با توان بالاي مديريت مي باشد. براي بخش تأمين امنيت و حراست نياز به فردي حساس، ريزبين، نكته سنج، نرمش ناپذير داريد كه فرد با مزاج سوداوي براي اين بخش بسيار مفيد خواهد بود و همين طور در مورد ساير مزاج ها.
اگر شما فردي صفراوي (گرم و خشك) هستيد، بهتر است با فردي ازدواج كنيد كه مزاج بلغمي (سرد و تر) دارد. گرمي شما سردي همسر و سردي همسر گرمي زياد شما را به اعتدال مي رساند و ...
خانم خانه بايد سبد غذايي خانواده را بر اساس مزاج افراد خانواده تهيه و تنظيم كند.
يك مجري صدا و سيما بايد از فيزيك بدني مناسب، چهره ي خوب و صداي بسيار خوبي برخوردار باشد؛ چرا كه اين ها همگي عوامل گرم هستند كه باعث جذب مخاطب مي شوند.
مهمان دار هواپيما نيز بايد از فيزيك، چهره و رفتار مناسبي برخوردار باشد تا استرس پرواز را كه عامل ايجاد سردي است به تعادل برساند.
با اين توضيح مختصر كاملاً واضح است كه توصيه به خوردن 8 ليوان آب در شبانه روز براي تمام افراد از نظر طب ايراني مردود است؛ زيرا افراد سرد مزاج اصولاً تمايلي به خوردن غذاها و نوشيدني هاي با مزاج سرد ندارند و همان گونه كه مي دانيد مزاج آب نيز سرد است. خوردن آب در اين افراد موجب بروز مشكلات و عوارضي مي شود.
علت تفاوت رفتار و خصوصيات آناتوميك خانم ها و آقايان در تفاوت مزاج آن ها مي باشد. مزاج جنس مذكر نسبت به جنس مؤنث گرم تر و خشك تر است؛ به همين دليل تحرك، قدرت فيزيكي، مو، عضلات، خشونت و ... بيشتري دارند.
نهايتاً با آموزش علم مزاج شناسي و به دنبال آن آموزش تغذيه ي سالم بر اساس اين علم، مي توانيم گامي مؤثر در جهت پيشگيري و ارتقاء سطح سلامتي جامعه برداريم.
تفاوت هاي اساسي طب سنتي و طب جديد: در اين قسمت سعي خواهيم كرد به صورت كوتاه به تبيين نوع نگاه اين دو مكتب پزشكي به موجودات عالم از جمله انسان بپردازيم.
1-رويكرد طب جديد به انسان، رويكردي جزء نگر است. (Reductionism) يعني طب جديد انسان را به اجزاء تقسيم مي كند و سعي دارد هرچه بيشتر روابط بين اجزاء را كشف كند و از اين طريق به تبيين و تعريف كل وجود انسان بپردازد؛ در واقع طب جديد از جزء به كل مي رسد و معتقد است كه انسان جمع جبري اجزايش مي باشد و هويتي مستقل از اجزاء ندارد.
اما رويكرد طب سنتي كاملاً عكس طب جديد است. طب سنتي كل وجود انسان را به عنوان يك سيستم واحد مي بيند و معتقد است كه انسان جمع جبري اجزايش نيست و براي انسان هويتي مستقل از اجزايش قايل است. در واقع طب جديد معتقد است كه با پيدا كردن نقاط مختلف يك نقاشي مي توان به موضوع آن پي برد يا با دانستن حروف يك كتاب مي توان به مفهوم كتاب پي برد.
2-در طب سنتي درمانگر، طبيعت (نيروي مدبره ي بدن) انسان است نه پزشك. كار پزشك فقط كمك كردن به طبيعت ضعيف شده است تا بتواند بدن را از وضعيت بيماري برهاند. اما در طب جديد درمان گر پزشك است و داروهايي كه تجويز مي كند.
3-اساس تشخيص و درمان در طب سنتي، علم مزاج شناسي است. به اين معنا كه كليه ي تدابير حفظ صحت و درمان بر اساس مزاج افراد برنامه ريزي مي شود. به عنوان مثال توجه به نقش زمان، مكان، فصول مختلف سال، چگونگي استفاده از حمام، چگونگي مصرف غذاها و ... همگي بر اساس مزاج افراد مختلف متفاوت خواهد بود.
بر اين اساس در افراد مبتلا به سردرد ميگرني ممكن است درمان هاي متفاوتي در طب سنتي وجود داشته باشد. همچنين زمان تشديد علائم آن ها فصل بهتر يا بدتر شدن علائم، غذاهايي كه باعث تشديد يا تخفيف علائم مي شوند و ... ممكن است متفاوت باشند؛ زيرا مزاج سردرد آن ها با هم متفاوت است.
اما در طب جديد ابتدا تشخيص گذاشته مي شود و بعد تشخيص درمان مي شود به اين معني كه براي مثلاً سردرد ميگرني يك پروتكل درماني براي همه ي بيماران وجود دارد. يا وقتي فرد دچار بيماري پرفشاري خون است براي همه ي افراد يك چارت درماني وجود دارد كه بر اساس آن عمل مي شود؛ يعني در طب جديد بيماري درمان مي شود نه بيمار اما در طب سنتي بيمار درمان مي شود نه بيماري.
4-تفاوت در ابزارهاي مورد استفاده در طب جديد و طب سنتي: در طب سنتي از ابزارهاي مختلفي جهت درمان استفاده مي شود از جمله داروهاي گياهي.
همان گونه كه مي دانيد داروهاي شيميايي داراي اثرات فوري و عوراض جانبي طولاني مدت زيادي هستند كه گاهي به علت اين عوارض از سيستم دارويي خارج مي شوند، مانند داروي ديكلوفناك. اما داروهاي گياهي داراي ويژگي هاي خاصي هستند به شرح زير:
-سازگار با طبيعت بدن انسان هستند چون از دل طبيعت مي آيند.
-عوارض كمتري نسبت به داروهاي شيميايي دارند.
-هر داروي گياهي چندين خاصيت را در بدن بروز مي دهد يعني شما مي توانيد با تجويز يك دارو چند مشكل بيمار را برطرف نماييد.
-ارزان و در دسترس هستند.
-خواص داروهاي گياهي در طي زمان ثابت است و تغيير نمي كند؛ مثلاً گياه صبر زرد از چند صد سال قبل تا به امروز داراي خاصيت ضد التهاب، مسهل و ... مي باشد و خواص آن تغيير نكرده است.
-داروهاي شيميايي فقط بر اساس خواص مواد تشكيل دهنده ي آن ساخته مي شوند (مثلاً داروي ضد فشار خون، داروي ضد صرع و ...)، اما در طب سنتي علاوه بر خواص گياهان به كيفيت آن ها (مزاج گياه) توجه زيادي شده است.
به عنوان مثال زرشك خاصيت ضد فشار خون دارد و مزاجش سرد و خشك است. تجويز زرشك در بيماري كه فشار خون دارد و مزاجش سرد است، باعث عوارض زيادي از قبيل بي حالي، ضعف و افت شديد فشار خون و ... مي شود؛ اما در بيمار مبتلا به فشار خون با مزاج گرم، شفا دهنده است. به عبارت ديگر نگاه طب سنتي به يك دارو همه جانبه و كامل تر از نگاه طب جديد به دارو است.
5-استفاده از روش هاي كم خطر و كم ضرر، ارزان و در دسترس در طب سنتي.
آيا احياء طب سنتي ايران لازم است؟
بسياري از مخالفان طب سنتي، بر اين باورند كه پرداختن به طب سنتي در عصر حاضر، مثل مسافرت كردن با اسب و الاغ است به جاي ماشين و هواپيما ...؟
درست است كه طب سنتي در زماني طب غالب بوده كه هيچ جلوه اي از تكنولوژي در آن زمان وجود نداشت و مردم با پاي پياده يا توسط چهارپايان به مسافرت مي پرداختند، استفاده از وسايل حمل و نقل سريع امروزي، حاصل افزايش جمعيت كره زمين و نياز به داشتن ارتباطات سريع بين جوامع مختلف بشر است. در واقع تغيير در شيوه ي زندگي ملل مختلف به همراه نياز به داشتن ارتباطات سياسي، اقتصادي، فرهنگي و ... علت حركت بشر به سمت توليد اين گونه وسايل بوده است؛ اما سوال اصلي اينجاست:
آيا انسان 800 سال قبل از لحاظ آناتومي و فيزيولوژي با انسان امروزي متفاوت بوده است؟ جواب اين سوال قطعاً منفي است؛ بنابراين روش هاي موثر پيشينيان در مقوله ي پيشگيري و درمان قطعاً بر روي بدن انسان امروزي نيز موثر خواهد بود (كه هست).
ثانياً بسياري از مشكلات جوامع امروزي از جمله پديده ي گرم شدن كره زمين معلول همين تكنولوژي بشر است.
ما منكر فوايد مختلف تكنولوژي در زندگي انسان نيستيم؛ اما نمي توانيم منكر نقش تكنولوژي در تغيير و تخريب طبيعت اطرافمان و در نتيجه توليد عوارض زيست محيطي باشيم. به عبارتي تخريب طبيعت و گرم شدن كره ي زمين معلول توسعه روزافزون تكنولوژي امروزي است. يعني تكنولوژي داراي جلوه هاي جذاب كوتاه مدت و عوارض دراز مدت براي بشر بوده است، اما طب سنتي ايران رويكردي مخالف دنياي امروزي دارد و آن بازگشت به طبيعت است.
امروزه نسل بشر مواجه با بيماري هاي بسيار عجيب و لاعلاج است. در بررسي علت اين امر، تغيير در شيوه ي زندگي انسان ها به عنوان مهم ترين ركن وضعيت موجود مطرح است. عدم تحرك، استفاده از غذاهاي ناسالم و غيرطبيعي، الگوي خواب نامناسب، عدم دفع مواد زائد حاصل از خوردن غذا از بدن، استرس هاي رواني بسيار زياد و استفاده از داروهاي مختلف و متنوع امروزي و ... از علل اصلي وضعيت نامناسب بهداشتي جامعه هستند؛ بنابراين تغيير شيوه ي زندگي بشر، به خصوص نوع غذاي جوامع لازم و ضروري به نظر مي رسد. طب سنتي ايران با قدمتي حداقل 7000 ساله، بسيار دقيق و ظريف به بررسي راه هاي پيشگيري پرداخته است؛ از جمله بسيار موشكافانه به مقوله ي غذا، دوا، ورزش، خواب و بيداري، استرس ها و استفراغ ها (دفع مواد زائد از بدن) نظر كرده است؛ بنابراين به نظر مي رسد در وضعيت كنوني، احياء طب سنتي بسيار معقول خواهد بود.
با پناه بردن به طبيعت و استفاده از قانون مندي هاي موجود در آن مي توانيم به سوي سلامتي كه ارزشمندترين هديه ي پروردگار به انسان است گام برداريم؛ باشد كه در اين راه سخت بتوانيم اندكي موثر واقع شويم انشاء ا...
منبع: نشريه بانو شماره 32
