آموزه هاي قرآني و برنامه هاي توسعه اقتصادي روستائي (4)

نويسندگان: محسن صمدانيان (1)
و محمدرضا زماني (2)

10- 5 نقش زکات در توسعه روستاها

يکي از راه هاي توسعه اقتصادي در روستاها پرداخت زکات است که در آيات و روايات فراواني نسبت به پرداخت آن تأکيد شده است. پرداخت زکات در قرآن کريم در بيش از 30 آيه مورد تأکيد قرار گرفته است که بيانگر نقش و اهميت آن در توسعه اقتصادي است. پرداخت زکات و حلال ساختن اموال باعث مي شود که خداوند نظر لطف به اموال داشته و از آن محافظت کند امام رضا (ع) در اين رابطه مي فرمايند: "ان عله الزکاه من اجل قوت الفقرا و تحصين اموال الاغنياء"(محدث عاملي، 1409 ق،4، 6- 5) (يکي از فلسفه تشريع زکات غذا رساندن به فقرا و حفظ اموال اغنياست) امام صادق (ع) نيز مي فرمايند: "انما وضعت الزکاه اختبارا للاغنياء و معونه للفقراء و لو ان الناس ادوا زکاه اموالهم ما بقي مسلم فقيرا محتاجا و لا ستغني بما فرض الله له و ان الناس ما افتقروا و لا احتاجوا و لا جاعوا و لا عروا الا بذنوب الاغنياء و حقيق علي الله تبارک و تعالي ان يمنع رحمته ممن منه حق الله في ماله و اقسم بالذي خلق الخلق و بسط الرزاق انه ما ضاع مال في بر و لا بحر الا بترک الزکاه"(همان) (همانا زکات واجب گشته از جهت آزمايش ثروتمندان و يک نوع کمي به فقرا است که اگر مردم زکات اموال را مي پرداختند يک مسلمان محتاج پيدا نمي شد و خداوند به وسيله زکات نياز را بر طرف مي ساخت و مردم فقير و نيازمند و گرسنه و برهنه نگشتند مگر گناهي که ثروتمندان به خاطر ترک زکات مرتکب شدند و سزاوار است بر خداوند که رحمت خويش را از کساني که حقوق الهي را نمي پردازند، دريغ ورزد و قسم به آفريننده موجودات و گسترش دهنده رزق اينکه مالي ضايع نگشته در خشکي و دريا مگر به خاطر ترک زکات) قرآن کريم مسئله زکات را در مقابل ربا قرار داده و ثمره و نتيجه هر دو را ذکر نموده است که ربا موجب نابودي اموال و زکات موجب فراواني آن مي شود.
- "يمحق الله الربا و يربي الصدقات و الله لا يحب کل کفار اثيم"(بقره، 276) (خدا مال ربا را نابود و بر صدقات مي افزايد و خداوند هيچ ناسپاس گنه کاري را دوست نمي دارد) قرآن کريم همچنين پرداخت زکات را موجب افزايش اموال بيان مي کند.
- "و ما آتيتم من ربا ليربوا في اموال الناس فلا يربوا عندالله و ما آتيتم من زکات تريدون وجه الله فاولئک هم المضعفون "(روم، 39) (و آنچه به قصد ربا مي دهيد تا در اموال مردم سود و افزايش بردارد نزد خدا فزوني نمي گيرد ولي آنچه را که از زکات، در حالي که خشنودي خدا را خواستاريد داريد پس آنان همان فزوني يافتگانند) علامه طباطبايي در اين رابطه مي فرمايد: "کلمه"مضعف"به معناي دارنده چند برابر است و معناي کلام اين مي شود چنين کساني آنهايند که يضاعف لهم"مالشان يا ثوابشان چند برابر مي شود"(طباطبايي، 1374 ش، 277، 12) شواهد روايي اين مطلب زياد است به چند نمونه اشاره مي شود:
1) قال رسول الله (ص): "ما حبس عبد زکاته فزادت في ماله"(محدث عاملي، 1409، 14، 6) (هيچ کس بر اثر حبس و نگه داشتن زکات مالش زياد نشده است.)
2) امام صادق (ع): "ما ادي احد الزکات فنقصت في ماله و لا منعها احد فزادت في ماله"(همان، 12) (کسي زکات را پرداخت نکرده که کمبودي در مال او بوجود آيد و فردي دريغ نورزيده که فزوني در مال او حاصل شود.)
3) قال رسول الله (ص): "اذا اردت ان يثري الله مالک فزکه "(مجلسي، بي تا، 23، 96) (هر گاه خواستي اموال تو زياد و فراوان گردد پس زکات آن را پرداخت کن.)
4) قال الباقر (عليه السلام): "الزکاه تزيد في الرزق"(همان، 183، 75) (زکات روزي را افزون مي کند.)

10- 5- 1 پيامدهاي عدم پرداخت زکات در توسعه اقتصادي روستاها

پرداخت نکردن زکات علاوه بر عقوبت اخروي داراي پيامدهاي وخيم اقتصادي است که در ذيل به برخي از آنها اشاره مي شود:

1- 5- 1 -1 نيامدن باران

پرداخت نکردن زکات قحطي و خشکسالي را در پي دارد و نبود آب براي کشاورزي اقتصاد روستاها را تهديد خواهد کرد. پيامبر اکرم (ص) مي فرمايند: "و لا منعوا الزکات الا حبس عنهم القطر"(مجلسي، بي تا، 370، 73) (هيچ گروهي زکات را منع نکرد جز آنکه خداوند باران رحمت را از آنها برداشته و ممنوع مي دارد)

1- 5- 1- 2 از بين رفتن دامها

يکي از پيامدهاي عدم پرداخت زکات از بين رفتن دامهاست. امام رضا (ع) مي فرمايد: "اذا حبست الزکاه ماتت المواشي"(مجلسي، بي تا، 373، 73) (هر گاه زکات داده نشود چهار پايان مي ميرند).

1- 5- 1- 3 از بين رفتن برکت زمين

برکت زمين رابطه مستقيمي با اعمال انسان دارد قرآن کريم برکت زمين و آسمان را در گروي ايمان و تقواي ساکنين شهرها و روستاها مي داند.
- "ولو ان اهل القري آمنوا و اتقوا لفتحنا عليهم برکات من السماء و الارض وليکن کذبوا فاخذناهم بما کانوا يکسبون "(اعراف، 96) (اگر مردم شهرها و آباديها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند قطعاً برکاتي از آسمان و زمين برايشان مي گشوديم ولي تکذيب کردند پس به کيفر دستاوردشان گريبان آنان را گرفتيم) از جمله مصاديق بي تقوايي که موجب بي برکتي زمين مي شود پرداخت نکردن زکات است امام صادق (ع) فرمودند:"اذا منعت الزکات منعت الارض برکاتها "(کليني، 1391 ق، 505، 3) (هنگامي که زکات داده نشود زمين برکات خود را مي گيرد.)

10- 6 نقش اخلاق و ارزش هاي معنوي در توسعه اقتصادي روستاهاي کشور

در پايان، به نقش ارزش هاي اخلاقي و معنوي در توسعه اقتصادي روستاها پرداخته مي شود بيش از بيان هر گونه توضيح در اين رابطه، اشاره به اين نکته ضرورت دارد که در چهار چوب جهان بيني اسلامي، اعتقاد به تأثير معنويات در اقتصاد مترادف با نفي سبب هاي مادي نيست و از نقش اين سبب ها در اقتصاد نمي کاهد مقصود آن است که اسلام، افزون بر عوامل مادي مؤثر در توسعه، به عوامل ديگر نيز ايمان دارد که در توسعه مؤثرند اما ناشناخته مانده اند. به عبارت ديگر اسلام به دانش، مديريت، کار و کوشش، تنظيم بازار، اتکا به الگوي مصرف صحيح و مناسب و برنامه ريزي هدفمند و درست اعتقاد دارد. آيات فراواني در قرآن کريم، رابطه اي مستقيم بين اخلاق و ارزش هاي معنوي در توسعه اقتصادي برقرار مي کند قرآن کريم ايمان و تقوا و خويشتن داري ساکنين شهر و روستا را عامل گشوده شدن برکات زمين و آسمان مي داند.
- "و لو ان اهل القري آمنوا و اتقوا لفتحنا عليهم برکات من السماء و الارض "(اعراف، 96)
- "استغفروا ربکم انه کان غفارا يرسل السماء عليکم مدرارا و يمددکم باموال و بنين و يجعل لکم جنات و يجعل لکم انهارا "(نوح، 10- 12)
- ".... لئن شکرتم لازيدنکم..."(ابراهيم، 7) (اگر سپاسگزاري کنيد نعمت شما را افزون خواهم کرد)
- "و الوا استقاموا علي الطريقه لاسقيناهم ماء غدقا"(جن، 16) (اگر مردم در راه درست پايداري ورزند قطعاً آب گوارايي بديشان نوشانيم) منظور از واژه "الطريقه"اسلام و از "استقاموا"التزام و پايداري در آنچه اسلام اقتضاء مي کند از قبيل ايمان به خدا و آيات او و منظور از "ماء الغدق"آب زياد است (طباطبايي، 320، 20، 1374) و آيات فراوان ديگر که اشاره به اين موضوع دارد و همچنين روايات فراواني که برخي از اعمال انسان ها را درتوسعه رزق دخيل مي دانند مانند روايت زير از حضرت علي (ع) "من حسنت نيته زيد في رزقه "(مجلسي، بي تا، 21، 103) (هر کس قصد و نيتش نيکو باشد روزيش فراوان مي گردد).

نتيجه

با توجه به مطالب گفته شده نتايج زير قابل استنباط است:
1) توسعه و گسترش باغداري، کشاورزي و دامداري و دامپروري با استفاده از علوم جديد مورد تأييد و سفارش قرآن و روايات مي باشد.
2) گسترش صنايع مفيد که به تخريب محيط زيست نمي انجامد جزء آموزه هاي اسلامي است که بايد در توسعه مناطق روستايي انجام پذيرد.
3) توسعه اي مفيد و پايدار است که به تخريب محيط زيست نيانجامد بلکه با حفظ تعادل محيط زيست در روند تکامل و سعادت بشر به کار گرفته شود و منجر به فساد در زمين نگردد.
4) يکي از مصاديق فساد در زمين تخريب محيط زيست و آلوده ساختن آن است.
5) اسلام از طريق تربيت انسان هاي مومن و صالح، امر به معروف و نهي از منکر و استفاده از مواهب غير آلاينده محيط زيست پيروان خود را به حفاظت از محيط زيست دعوت مي کند.
6) از نظر قرآن صنعتي شدن زماني ارزش تلقي مي شود که داراي منافع براي مردم باشد و ضرر و زيان نداشته باشد.
7) اسلام به سير و سفر تأکيد خاصي دارد که اين مساله مي تواند در گسترش صنعت گردشگري در کشور بخصوص روستاها گردد.
8) تسخير و استفاده از مواهب طبيعي مانند انرژي هاي تجديد پذير همچون انرژي خورشيدي و بادي و غيره در روستاها که به تخريب محيط زيست نمي انجامد مورد تأييد و سفارش قرآن و روايات مي باشد.
9) يکي از عوامل مهم پيشرفت اقتصادي در روستاها پرداخت زکات است که با پرداخت آن داراي فوايد مادي و معنوي و عدم پرداخت آن داراي آثار بد اقتصادي و عذاب اخروي است.
10) از نظر اسلام ارزشهاي اخلاقي نيز در توسعه اقتصادي مؤثر هستند.
منابع:
قرآن کريم
پاک نژاد عباسعلي / مهر 1386/ نقش نواحي صنعتي روستايي در توسعه روستايي / نشريه (دام، کشت، صنعت) شماره 14 جوادي آملي / 1386 / اسلام و محيط زيست / قم/ مرکز نشر اسراء/ چاپ سوم.
حدادي محسن / 1387 / مباني حفاظت از محيط زيست در اسلام نشريه اطلاعات حکمت و معرفت.
حراني ابن شعبه / 1404 ق/ تحف العقول عن آل الرسول (ص) / جامعه مدرسين/ قم / چاپ دوم،
رضواني محمدرضا / 1383 / مقدمه اي بر برنامه ريزي روستايي در ايران / بي جا/ نشر قومس.
رضواني محمدرضا / 1387/ توسعه گردشگري روستايي با رويکرد گردشگري پايدار / تهران/ انتشارات دانشگاه تهران.
سازمان مديريت و برنامه ريزي / 1382 /چشم انداز توسعه کشور در افق 20 ساله (1384 - 1404) کار شناسي مقدماتي و پيشنهادي / تهران.
سيد رضي / 1379 / نهج البلاغه / ترجمه محمد دشتي / قم/ انتشارات مشرقين.
شريف محمد و همکاران / 1388/ بررسي تأثيرات توريسم در برنامه ريزي نواحي روستايي / نشريه پژوهش هاي جغرافيايي انساني / شماره 67.
صادقي تهراني محمد / 1365 ش/ الفرقان / في تفسيرالقرآن بالقرآن و السنه / قم/ انتشارات فرهنگ اسلامي / چاپ دوم.
الصدوق محمد بن علي بن بابويه قمي 1349 / ش / الامالي / بي جا / نشر الاسلاميه.
طاهر خاني مهدي / 1379/ صنعتي شدن روستا/ بي جا / اداره کل طرح هاي صنعتي و بهره برداري.
طباطبايي سيد محمد حسين / 1374 / ش / الميزان في تفسير القرآن / ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني / قم/ دفتر انتشارات اسلامي جامعه مدرسين حوزه علميه قم/ چاپ پنجم.
طبرسي احمد بن علي / 1403 ق / الاحتجاج علي اهل اللجاج/ مشهد/ نشر مرتضي.
عاملي شيخ محمد بن الحسن / 1409 ق/ تفصيل وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه / قم / نشر آل البيت.
عميق محسن / 1382 / در آمدي بر فقه محيط زيست / مجله فقه/ سال شانزدهم، پنجاه و نهم و شصتم.
القمي شيخ عباس / 1416 ق / سفينه البحار و مدينه الحکم و الاثار / آستان قدس رضوي بنياد پژوهشهاي اسلامي.
الکليني رازي ابي جعفر بن محمد بن يعقوب اسحاق / 1413 ق/ اصول کافي/ بيروت/ دارالاضواء.
الکليني رازي ابي جعفربن محمد ابن يعقوب ابن اسحاق/ 1391 ق/ فروغ من الکاظم / قم الاسلاميه.
مجدي سيد عطاء الله / 1369 ش / گلهاي جاويدان (هزار کلمه قصار/ تهران/ سازمان تبليغات اسلامي.
مجلسي / سال هاي چاپ مختلف / بحار الانوار الجامعه لدرراخبار الائمه الاطهار/ تهران/ انتشارات اسلاميه.
مکارم شيرازي ناصر و ديگران / 1374 ش / تفسيرنمونه / تهران/ دارالکتب الاسلامي.
مهدوي مسعود / 1369 / مفهوم برنامه ريزي روستايي و اهداف آن / موسسه جغرافياي دانشگاه تهران/ مجله پژوهشهاي جغرافيايي / شماره 26.
نشريه قدس / 24 /5/ 78.
نوري طبرسي ميرزا حسين / 1318- 1321 ش / مستدرک الوسائل/ بي جا/ نشر الاسلاميه.
هادي امير محمد / 1384/ استقرار صنعت در روستا و نقش آن در بهره وري بخش کشاورزي/ نشريه جهاد / سال هجدهم / شماره 216- 217.

پي نوشت ها :

1- استاديار گروه الهيات دانشگاه اصفهان.
2- کارشناس ارشد علوم قرآن و حديث.

منبع: فصلنامه قرآني کوثر شماره 38