بانوي کيهان شناس
نويسنده: شادي حامدي آزاد
اگنس مري کلرک (1842-1907)
مروج علم به ويژه اختر شناسي زاده ي روستاي اسکي برين در غرب ايرلند، او و خواهر و برادرش هر سه شيفته ي علم و به ويژه نجوم بودند. پدرشان، که مدير بانک بود، اين علاقه را تشويق مي کرد. او در خانه آزمايشگاه شيمي درست کرده بود و همچنين هميشه تلسکوپي چهار اينچي در حياط منزل برپا داشت. اگنس با رصد حلقه هاي زحل و قمرهاي مشتري بزرگ شد. هر سه کودک، به سبب در دسترس نبودن مدرسه ي مناسب، در خانه و به کمک والدين درس خواندند. پدر به آنها علوم و ادبيات مي آموخت و مادر مسئول آموزش موسيقي و آموزه هاي ديني بود.
آموزش هاي والدين مؤثر بود و اگنس خيلي زود شروع به پژوهش هاي علمي کرد تا عطش خود به دانستن را سيراب کند. او در 11 سالگي به طور کامل بر کتاب پيرامون اخترشناسي نوشته ي جان هر شل، پسر ويليام هرشل بزرگ، مسلط شده بود و به دنبال آموختن اين علم به صورت عميق تر بود. اگنس در 15 سالگي شروع به نوشتن تاريخ نجوم براي خودش کرد. اين خانواده در سال 1861 به دوبلين مهاجرت کردند و برادر اگنس، که در دانشگاه دوبلين به تحصيل رياضي و فيزيک مشغول شده بود، به او هم در خانه آموزش مي داد. اما اگنس و خواهرش از سال1867 به ايتاليا رفتند زيرا اگنس بدن بسيار نحيفي داشت که ديگر سرماي ايرلند را تحمل نمي کرد. آن ها تا سال 1877 در ايتاليا زندگي کردند و در اين مدت به آموختن تاريخ و ادبيات ايتاليا و علم روي آوردند و ساعت هاي بسياري از روز را در کتابخانه هاي فوق العاده ي شهر فلورانس مي گذراندند. اگنس به ويژه شيفته ي دانستن درباره ي گاليله، علوم دوران رنسانس، و فلسفه شده بود. در سال 1877 کل خانواده ي کلرک دوباره دور هم جمع شدند و اين بار زندگي را در لندن آغاز کردند. اگنس، که حالا 35 ساله شده بود، شغل نويسندگي را براي خود انتخاب کرد و نخستين مقاله هايش با عنوان هاي ياغيگري در سيسيل (درباره ي ظهور مافيا) و کپرنيک در ايتاليا (درباره ي عقايد علمي پيش از کپرنيک)، که هر دومحصول سال هاي زندگي در ايتاليا بودند، در نشريه ي ادينبورگ ريويو منتشر شدند. اين ها نخستين مقاله هاي او از 55 مقاله ي علمي اش در اين نشريه بودند. ناشران اين نشريه هم چنين ناشر دايره المعارف بريتانيکا هم بودند و در آن زمان نسخه ي نهم آن را در دست انتشار داشتند و تا حرف G هم پيش رفته بود. پس از پي بردن به استعدادهاي اگنس، از او خواستند زندگي نامه ي اخترشناساني را که اسمشان با حروف G تا L آغاز مي شود بنويسد. او زندگي نامه هاي گاليله، هويگنس، کپلر، لاپلاس، و لاگرانژ را نوشت که بسيار مورد پسند ناشران بود.
ديگر کارهاي مهم او عبارتند از : سيستم ستاره ها (1890 و چاپ دوم 1905)، خانواده ي هر شل و نجوم مدرن (1895)، نجوم (1898) (با همکاري دو نويسنده ي ديگر)، مسائلي در اختر فيزيک (1903)، و کيهان شناسي نوين (1905). کلرک هم چنين مقالاتي اغلب در موضوع نجوم براي نشرياتي مانند نالج (دانش)، آبزرويتوري (رصد خانه)، و نيچر (طبيعت) مي نوشت. او براي کتاب فرهنگ زندگي نامه هاي ملي، شرح زندگي 150 اخترشناس مشهور را تدوين کرد و هم چنين مدخل هاي فراواني درباره ي موضوعات نجومي و زندگي نامه ي 30 اخترشناس را براي يازدهمين نسخه ي دايره المعارف بريتانيکا و مدخل هايي را نيز براي دايره المعارف کاتوليک نوشت. او به سبب کارهاي ارزشمندش، به رغم اين که پژوهشگر رسمي هيچ نهاد يا دانشگاهي نبود و با وجود زن بودنش، در دنياي مردانه ي نجوم آن روز اعتبار خوبي کسب کرده بود و جوايزي هم به پاس خدماتش دريافت کرد. در سال 1892، مؤسسه ي سلطنتي جايزه ي اکتونيان را به او اهدا کرد (اين جايزه به نام هانا اکتون نام گذاري شده که در سال 1838 مبلغ هزار پوند براي اين مؤسسه ارث بافي گذاشت تا صرف تشويق نويسندگان متون علمي شود.) در سال 1903 او به همراه ليدي هاگينز به عضويت افتخاري انجمن سلطنتي نجوم انتخاب شد که اين اتفاقي نامعمول براي يک زن در آن دوران به شمار مي رفت (البته پيش از آن ها دو زن ديگر به اين موقعيت رسيده بودند : کارولين هرشل و مري سامرويل). او هم چنين عضو انجمن نجوم انگلستان بود و هر از گاهي در جلسات اين انجمن شرکت مي کرد. اگنس کلرک در 65 سالگي بر اثر ذات الريه درگذشت. گودالي برخوردي بر سطح کره ماه در نزديکي محل فرود فضا پيماي آپولو 12 به ياد او نام گذاري شده است.
اهميت اگنس کلرک در تاريخ علم در باز تعريف او از مسئوليت هاي يک مروج علم نهفته است؛ در زماني که رشد دانش و افزايش گرايش هاي تخصصي در علم موجب رشد روزافزون شکاف ميان دانشمندان حرفه اي و مردم عادي مي شد. او علاوه بر تاريخ نگاري نجوم سعي مي کرد وارد حيطه هاي تخصصي تر هم بشود و ارتباط اين علوم را با زندگي مردم هموارتر کند. او در هر دو کتاب سيستم ستاره ها و مسائلي در اختر فيزيک به جديدترين دستاوردهاي اختر فيزيکي آن دوران پرداخته و سپس پرسش هاي باقي مانده در آن عرصه ها را بر شمرده و راه هايي به اخترشناسان پيشنهاد کرده است تا به آن طريق پاسخ اين پرسش ها را بيابند.
يکي ديگر از اهداف او از نوشتن کتاب هايش، به گفته ي خودش، آشکار کردن شکوه خداوند براي مردم از طريق اکتشافات نجومي بوده است. او همواره سعي مي کرد مانع رد کردن دين از سوي دانشمندان بشود و نوعي آشتي ميان علم ودين ايجاد کند.
توضيحات عکس ها
منظومه ي ستاره ها
اگنس کلرک اين کتاب رادر سال 1890 به چاپ رساند. در آن زمان وي به عنوان نويسنده ي علمي به شهرت بسياري دست پيدا کرده بود. در واقع هدف اگنس از به چاپ رساندن اين کتاب آشنا کردن جامعه ي تحصيل کرده با علم روز بود. او تلاش کرده بود تا در اين کتاب پيشرفت هاي حوزه ي نجوم ستاره اي را که در قرن 19 به وقوع پيوسته بود نشان دهد. اين کتاب از جمله نخستين نشرياتي بود که در آن عکس هاي اخترفيزيکي به کار رفته بود. اين کتاب شامل پنج عکس نجومي از سحابي هاي گوناگون بود که تاثير شگرفي بر ديدگاه مخاطبان نسبت به عکاسي نجوم گذاشت. اگنس معتقد است عکس هايي که در کتاب هايش آورده است نه فقط زيبايي بکر و تقارن علم را نشان داده است بلکه وجود خالق را نيز اثبات کرده است.
**-تاريخ نجوم در قرن 19
اگنس اين کتاب را نخستين بار در سال 1885 به چاپ رساند. چاپ اين کتاب با استقبال خوبي رو به رو شد و شهرت بسياري براي او به ارمغان آورد. «تاريخ رايج نجوم در قرن 19» به طور خاص به پيشرفت هايي که در قرن 19 حاصل شده است مي پردازد. اين کتاب دوبخش دارد : در بخش نخست به فعاليت هاي منجم مشهور، ويليام هرشل و پيشرفت هاي نجوم ستاره اي پرداخته شده است. بخش دوم نيز به علم تحليل طيف ها، شناخت لکه هاي خورشيدي و آشوب هاي مغناطيسي که سبب پديد آمدن لکه ها مي شوند اختصاص داده شده است.
منابع:
The Biographical Dictionary of women in science , Volume I
www.gap-system.org
www.askaboutireland.ie
برگرفته از مجله نجوم شماره 213
مروج علم به ويژه اختر شناسي زاده ي روستاي اسکي برين در غرب ايرلند، او و خواهر و برادرش هر سه شيفته ي علم و به ويژه نجوم بودند. پدرشان، که مدير بانک بود، اين علاقه را تشويق مي کرد. او در خانه آزمايشگاه شيمي درست کرده بود و همچنين هميشه تلسکوپي چهار اينچي در حياط منزل برپا داشت. اگنس با رصد حلقه هاي زحل و قمرهاي مشتري بزرگ شد. هر سه کودک، به سبب در دسترس نبودن مدرسه ي مناسب، در خانه و به کمک والدين درس خواندند. پدر به آنها علوم و ادبيات مي آموخت و مادر مسئول آموزش موسيقي و آموزه هاي ديني بود.
آموزش هاي والدين مؤثر بود و اگنس خيلي زود شروع به پژوهش هاي علمي کرد تا عطش خود به دانستن را سيراب کند. او در 11 سالگي به طور کامل بر کتاب پيرامون اخترشناسي نوشته ي جان هر شل، پسر ويليام هرشل بزرگ، مسلط شده بود و به دنبال آموختن اين علم به صورت عميق تر بود. اگنس در 15 سالگي شروع به نوشتن تاريخ نجوم براي خودش کرد. اين خانواده در سال 1861 به دوبلين مهاجرت کردند و برادر اگنس، که در دانشگاه دوبلين به تحصيل رياضي و فيزيک مشغول شده بود، به او هم در خانه آموزش مي داد. اما اگنس و خواهرش از سال1867 به ايتاليا رفتند زيرا اگنس بدن بسيار نحيفي داشت که ديگر سرماي ايرلند را تحمل نمي کرد. آن ها تا سال 1877 در ايتاليا زندگي کردند و در اين مدت به آموختن تاريخ و ادبيات ايتاليا و علم روي آوردند و ساعت هاي بسياري از روز را در کتابخانه هاي فوق العاده ي شهر فلورانس مي گذراندند. اگنس به ويژه شيفته ي دانستن درباره ي گاليله، علوم دوران رنسانس، و فلسفه شده بود. در سال 1877 کل خانواده ي کلرک دوباره دور هم جمع شدند و اين بار زندگي را در لندن آغاز کردند. اگنس، که حالا 35 ساله شده بود، شغل نويسندگي را براي خود انتخاب کرد و نخستين مقاله هايش با عنوان هاي ياغيگري در سيسيل (درباره ي ظهور مافيا) و کپرنيک در ايتاليا (درباره ي عقايد علمي پيش از کپرنيک)، که هر دومحصول سال هاي زندگي در ايتاليا بودند، در نشريه ي ادينبورگ ريويو منتشر شدند. اين ها نخستين مقاله هاي او از 55 مقاله ي علمي اش در اين نشريه بودند. ناشران اين نشريه هم چنين ناشر دايره المعارف بريتانيکا هم بودند و در آن زمان نسخه ي نهم آن را در دست انتشار داشتند و تا حرف G هم پيش رفته بود. پس از پي بردن به استعدادهاي اگنس، از او خواستند زندگي نامه ي اخترشناساني را که اسمشان با حروف G تا L آغاز مي شود بنويسد. او زندگي نامه هاي گاليله، هويگنس، کپلر، لاپلاس، و لاگرانژ را نوشت که بسيار مورد پسند ناشران بود.
نوشته هاي اگنس بسيار قوي بودند و او را در رده ي بزرگ ترين مروجان علم در اواخر عصر ويکتوريا قرار مي دهند. موفقيت نخستين کتاب مهم او، تاريخچه ي عمومي نجوم در قرن نوزدهم (1885)، توجه جامعه ي علمي را به او معطوف کرد. اين کتاب تا سال 1902 سه بار ديگر ويرايش وتجديد چاپ شد و ترجمه ي آلماني آن هم به بازار آمد.
اين کتاب يکي از مراجع اصلي درباره ي تاريخ نجوم در قرن نوزدهم و به ويژه تکوين «نجوم مدرن» در نيمه ي دوم اين قرن است. کلرک به جز تاريخ نگاري نجوم در برخي مسائل تخصصي هم وارد مي شد. هر چند او اخترشناس تجربي نبود. البته در سال 1888 سه ماه را در رصد خانه ي سلطنتي در دماغه ي اميد نيک آفريقاي جنوبي مهمان سر ديويد گيل، اخترشناس اسکاتلندي و مدير رصد خانه و همسرش بود. در آن جا چنان با روش جديد طيف سنجي در نجوم آشنا شد که به روشني و وضوح مي توانست درباره اش مقاله بنويسد. ديگر کارهاي مهم او عبارتند از : سيستم ستاره ها (1890 و چاپ دوم 1905)، خانواده ي هر شل و نجوم مدرن (1895)، نجوم (1898) (با همکاري دو نويسنده ي ديگر)، مسائلي در اختر فيزيک (1903)، و کيهان شناسي نوين (1905). کلرک هم چنين مقالاتي اغلب در موضوع نجوم براي نشرياتي مانند نالج (دانش)، آبزرويتوري (رصد خانه)، و نيچر (طبيعت) مي نوشت. او براي کتاب فرهنگ زندگي نامه هاي ملي، شرح زندگي 150 اخترشناس مشهور را تدوين کرد و هم چنين مدخل هاي فراواني درباره ي موضوعات نجومي و زندگي نامه ي 30 اخترشناس را براي يازدهمين نسخه ي دايره المعارف بريتانيکا و مدخل هايي را نيز براي دايره المعارف کاتوليک نوشت. او به سبب کارهاي ارزشمندش، به رغم اين که پژوهشگر رسمي هيچ نهاد يا دانشگاهي نبود و با وجود زن بودنش، در دنياي مردانه ي نجوم آن روز اعتبار خوبي کسب کرده بود و جوايزي هم به پاس خدماتش دريافت کرد. در سال 1892، مؤسسه ي سلطنتي جايزه ي اکتونيان را به او اهدا کرد (اين جايزه به نام هانا اکتون نام گذاري شده که در سال 1838 مبلغ هزار پوند براي اين مؤسسه ارث بافي گذاشت تا صرف تشويق نويسندگان متون علمي شود.) در سال 1903 او به همراه ليدي هاگينز به عضويت افتخاري انجمن سلطنتي نجوم انتخاب شد که اين اتفاقي نامعمول براي يک زن در آن دوران به شمار مي رفت (البته پيش از آن ها دو زن ديگر به اين موقعيت رسيده بودند : کارولين هرشل و مري سامرويل). او هم چنين عضو انجمن نجوم انگلستان بود و هر از گاهي در جلسات اين انجمن شرکت مي کرد. اگنس کلرک در 65 سالگي بر اثر ذات الريه درگذشت. گودالي برخوردي بر سطح کره ماه در نزديکي محل فرود فضا پيماي آپولو 12 به ياد او نام گذاري شده است.
اهميت اگنس کلرک در تاريخ علم در باز تعريف او از مسئوليت هاي يک مروج علم نهفته است؛ در زماني که رشد دانش و افزايش گرايش هاي تخصصي در علم موجب رشد روزافزون شکاف ميان دانشمندان حرفه اي و مردم عادي مي شد. او علاوه بر تاريخ نگاري نجوم سعي مي کرد وارد حيطه هاي تخصصي تر هم بشود و ارتباط اين علوم را با زندگي مردم هموارتر کند. او در هر دو کتاب سيستم ستاره ها و مسائلي در اختر فيزيک به جديدترين دستاوردهاي اختر فيزيکي آن دوران پرداخته و سپس پرسش هاي باقي مانده در آن عرصه ها را بر شمرده و راه هايي به اخترشناسان پيشنهاد کرده است تا به آن طريق پاسخ اين پرسش ها را بيابند.
يکي ديگر از اهداف او از نوشتن کتاب هايش، به گفته ي خودش، آشکار کردن شکوه خداوند براي مردم از طريق اکتشافات نجومي بوده است. او همواره سعي مي کرد مانع رد کردن دين از سوي دانشمندان بشود و نوعي آشتي ميان علم ودين ايجاد کند.
منظومه ي ستاره ها
اگنس کلرک اين کتاب رادر سال 1890 به چاپ رساند. در آن زمان وي به عنوان نويسنده ي علمي به شهرت بسياري دست پيدا کرده بود. در واقع هدف اگنس از به چاپ رساندن اين کتاب آشنا کردن جامعه ي تحصيل کرده با علم روز بود. او تلاش کرده بود تا در اين کتاب پيشرفت هاي حوزه ي نجوم ستاره اي را که در قرن 19 به وقوع پيوسته بود نشان دهد. اين کتاب از جمله نخستين نشرياتي بود که در آن عکس هاي اخترفيزيکي به کار رفته بود. اين کتاب شامل پنج عکس نجومي از سحابي هاي گوناگون بود که تاثير شگرفي بر ديدگاه مخاطبان نسبت به عکاسي نجوم گذاشت. اگنس معتقد است عکس هايي که در کتاب هايش آورده است نه فقط زيبايي بکر و تقارن علم را نشان داده است بلکه وجود خالق را نيز اثبات کرده است.
**-تاريخ نجوم در قرن 19
اگنس اين کتاب را نخستين بار در سال 1885 به چاپ رساند. چاپ اين کتاب با استقبال خوبي رو به رو شد و شهرت بسياري براي او به ارمغان آورد. «تاريخ رايج نجوم در قرن 19» به طور خاص به پيشرفت هايي که در قرن 19 حاصل شده است مي پردازد. اين کتاب دوبخش دارد : در بخش نخست به فعاليت هاي منجم مشهور، ويليام هرشل و پيشرفت هاي نجوم ستاره اي پرداخته شده است. بخش دوم نيز به علم تحليل طيف ها، شناخت لکه هاي خورشيدي و آشوب هاي مغناطيسي که سبب پديد آمدن لکه ها مي شوند اختصاص داده شده است.
منابع:
The Biographical Dictionary of women in science , Volume I
www.gap-system.org
www.askaboutireland.ie
برگرفته از مجله نجوم شماره 213
