نویسنده: سید حسین حر *
* دستورات بهداشتی حضرات معصومین علیهم السلام در خصوص استفاده و بهره وری از آب
رعایت نکات بهداشتی در خصوص بهره وری از آب، زمینه صحت و سلامتی انسان ها را از یک سو مهیا نموده و از دوم سو نشاط و شادابی را به ارمغان می آورد و از سوم سو فعالیت های اقتصادی بیشتر و جهاد اقتصادی رونق یافته و از چهارم سو بیماری و آلودگی به حداقل خواهد رسید. و از پنجم سو از محیط زیست حفاظت نموده ایم. برای رسیدن به جامعه ای سالم و محیط زیست زیبا، اقتداء به دستورات مکتب رسالت و تبعیت از دستورات حضرات معصومین علیهم السلام که الگوهای برگزیده الهی اند ضروری و اجتناب ناپذیر است. که در ذیل به پاره ای از سخنان آن عزیزان اشارهمی گردد. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «در حال ایستادن از نوشیدن بپرهیزید.» (1) بدن آدمی در حالت ایستاده نیروی ثقلش به طرف پایین زیاد می شود و معده کشش بیشتری پیدا می کند. اگر آب و سایر مایعات را ایستاده بنوشیم، معده وسیع و گشاد می گردد. از وضع طبیعی خارج شده، پایین تر از محل اولیه قرار می گیرد. هر گاه مرتباً در حال ایستاده بنوشیم، معده کاملاً به طرف پایین خواهد افتاد در این موقع است که دردی در محل ناف احساس می کنیم که عامه مردم آن را افتادن ناف گویند. (2)
پیامبر اکرم (ص) هر گاه آب می نوشید اول «بسم الله» می گفت ... و آب را می مکید و آن را به یک نفس نمی نوشید، و می فرمود: درد کبد از آب را به یک نفس خوردن حاصل می شود. (3) حضرت علی (ع) فرمود: بارها پیامبر (ص) را زیر نظر گرفتم دیدم هنگام نوشیدن آب آن را به سه نفس می نوشید و در هر نفس «بسم الله» می گفت و در آخر حمد خدا می کرد. از سبب آن پرسیدم، فرمود: یا علی، «حمد» برای ادای شکر خدا، و «بسم الله» برای ایمنی از درد است. (4)
پیامبر (ص) به هنگام آشامیدن، در ظرف نمی دمید و چون می خواست نفس بکشد، ظرف را از دهان خود دور می کرد تا نفس بکشد. (5) و نیز از آن حضرت روایت شده که از آشامیدن «حَمیم» (یعنی آبی که به غایت، داغ است)، نهی فرمود (6) در خصوص حفاظت از محیط زیست و بهره وری صحیح از آن نیز حضرت دستوراتی ارائه نمودند که پاره ای از آن بیان می گردد.
فرمود: «از بول کردن در آب راکد (ایستاده) نهی فرموده است که از این کار کم هوشی و کم عقلی حاصل آید» (7) و نیز فرمود: «آب دهان ریختن در چاهی را که آب آن نوشیده می شود، نهی فرموده است.» (8)
پیامبر(ص) فرمود: «اگر مرده حیواناتی در آب افتاده، به طوری که آب را تغییر داد پس اگر آن آب را نیاشام و از آن وضو نگیر» (9) علتش آن است که وقتی مرداری مدتی در آب بماند چندین نوع میکروب و انگل تولید می نماید که هر کدام سبب بروز مرض خاص می شود مانند بیماری وبا و بعضی از زخم های معده و روده ای، در اثر آب های فاسدیست که مردار در آن افتاده است. (10) و نیز می فرمود: « نوشیدن آب را از کوزه و ظروف شکسته و بی روپوش، و از مطلق ظروف مستقیماً نهی فرموده است.» (11) حضرت امام علی (ع) در خصوص شِکوه از ستم های معاویه می فرماید: «معاویه آب وبادار را در میان لشگر من و قشون خود قرار داده است.» (12) جای شگفتی است که امام علی (ع) در 14 قرن قبل، آب را محل رشد و تکثیر انگل «وبا» مطرح می کند که پاستور پس از کشف میکروب در تداوم تحقیقات خود با استفاده از کتاب صحیفه سجادیه از واژه ی «وبی» این حقیقت را از نظر تجربی ثابت کرد. (13) از فرمایش امام علی (ع) در می یابیم که بعضی آب های جاری به وسیله میکروب وبا آلوده می شوند و درنتیجه موجب انتقال و سرایت به افراد تندرست می گردند و خطر مرگ، همه جماعت یک منطقه را تهدید می نماید. (14) با توجه به مطالب مطروحه، تهیه ی آب سالم و تصفیه شده از سوی حکومت ها و انتقال آن به مردم و رعایت بهداشت فردی و اجتماعی امری ضروری است. حضرت امام صادق (ع) فرمود: «دل ها را با زیاده روی در خوردن و آشامیدن نکشید زیرا که قلب نیز مانند زراعتی که آب بسیار به آن برسد، می میرد» (15) و نیز فرمود: «کسی که آشامیدن آب را کم کند، بدنش سالم باقی می ماند» (16) اگر چه آب یکی از ارکان زندگی به شمار می رود و بدون آن، حیات انسان و همه جنبندگان در معرض نابودی است، اما مصرف آن باید روی نیاز بدن باشد. اگر مقدار آن زیاد شود، اختلالات و عوارضی پدید می آورد که به سلامتی بدن لطمه می زند، از جمله این که، وزن بدن زیاد می شود و سلول ها متورم می گردند و حجم کلی خون افزایش می یابد و هم چنین برای بیماران قلبی و مبتلایان به فشار خون زیان آور است. (17) و نیز فرمود: «هر میوه ای را زهری است. پس اگر میوه آوردید آبی به آن بزنید یا آن را در آب فرو ببرید» یعنی بشویید (18) حضرت امام رضا (ع) فرمود: که مسافر نباید با شکم بسیار سیر و شکم بسیار گرسنه بار سفر ببندد، در میان این دو حالت یک کیفیت معتدل سزاوار است. و باید از غذاهای سبک و سرد فطرت استفاده کند (19) تا بتواند در طول مسافرت با عطش های شدید مبارزه کند. سفر با شکم سنگین و غذای ثقیل عطش آور است و مسافر را ناگزیر خواهد ساخت که در هر سرزمینی از هر آبی بنوشد و در نتیجه به بیماری های گوناگون دچار شود. امام علیه السلام به دنبال این اندرز بهداشتی از صلاحیت آب مشروب سخن به میان آورده و تأکید کرده که آب مشروب را حتماً از جهت شرقی شهرها بردارند، زیرا در آن سمت چشمه های آب از نور خورشید و انوار آفتاب برخوردارتر و بهره ورترند. (20) امام (ع) از نوشیدن آب های آلوده و سنگین نهی فرموده و بیش از همه چیز آب باران هایی که در غدیرها راکد و ساکن می ماند، انسان ها را بر حذر داشته، زیرا این آب ها به خطر آلودگی بیشتر تهدید
می شوند. با این توصیه ها امام رضا (ع) تلویحاً بشر را به تشکیل منبع مستقل و مسلح و ایجاد لوله کشی ها دستور می فرماید و تصریحاً بیان می کند که چگونه نور خورشید میکروب های شناور در آب را عقیم و نابود می سازد. (21) و نیز فرمود:
کسی که بخواهد معده اش او را اذیت نکند نباید در بین غذا خوردن آب بیاشامد تا این که از خوردن فارغ شود. و اگر کسی در بین خوردن، آب بیاشامد: اولاً بدنش دچار رطوبت می شود ثانیاً معده ی او ضعیف خواهد شد. ثالثاً عروق و رگ ها قوه ی غذا را اخذ و جذب نخواهند کرد. زیرا خرده آشامیدن آب در بین غذا موجب می شود که غذا خوب هضم نشود. (22)
و هم چنین فرمود: « آب جوشیده دارای هر گونه منفعتی بوده و هیچ نوع ضرری ندارد» (23)* وظایف متقابل دولت و مردم در مقابل نعمت «آب»
سازمان بهداشت جهانی دهه 1980-1990 را دهه ی آب سالم و بهداشت عمومی برای همه نامگذاری نموده اند. ارائه ی آماری در این زمینه راهگشای بهتر ما در تجزیه و تحلیل مطلب است. در سال 1975 بیش از 100 میلیون نفر از جهان سوم آب ناسالممی آشامیدند و در همین سال 400 میلیون نفر از ابتدائی ترین وسایل بهداشت عمومی بی بهره بودند. و در این نواحی 80 درصد بیماری ها به علت آب آلوده و یا نبودن آب انتشار می یابد. (24) با توجه به این که سال 90 از سوی مقام معظم رهبری، سال «جهاد اقتصادی» نام گذاری شده و جهاد اقتصادی زیر شاخه های متعددی را در بر می گیرد که یکی از آن ها «استفاده و بهره وری صحیح از آب» در مصارف گوناگون خانگی، کشاورزی، صنعتی و ..... می باشد با استفاده از چه راه کارهای دولتمردان و مردم می توانند به این مهم دست یابند بدیهی است که راه کارهای صحیح در این زمینه نقش عمده ای در عزت مداری، ایجاد توسعه و رفاه اجتماعی بیشتر، و در نهایت بهره گیری خدا پسندانه و مطلوب از نعمت ها و مواهب الهی را در بردارد. که به پاره ای از آن راهکارها می پردازیم. قبل از ارائه راهکارها بیان قسمتی از فرمایشات مقام معظم رهبری در خصوص صرفه جویی در مصرف «آب» که در حرم مطهر رضوی در آغاز سال 90 بیان داشتند ضروری است:
* مقام معظم رهبری در قسمتی از سخنان خود در حرم مطهر رضوی در آغاز سال 90 چنین فرمودند
«.... صرفه جوئی در مواد اساسی، از جمله صرفه جوئی در مصرف آب. امروز نود در صد آبی که ما در کشور مصرف می کنیم، در بخش کشاورزی مصرف می شود. اگر دولت به توفیق الهی بتواند شیوه های آبیاری کشاورزی را اصلاح کند، اگر از این نود درصد، ده در صد کم بشود، شما ببینید چه اتفاقی می افتد. غیر از بخش کشاورزی، در همه ی بخش های دیگر، بخش خانگی، بخش صنعتی و بخش هائی که احتیاج به آب دارد، ما فقط از ده درصد آب کشور داریم استفاده می کنیم. اگر ما بتوانیم در بخش کشاورزی ده درصد صرفه جوئی کنیم، ببینید چه اتفاقی می افتد. در واقع امکانات بهره برداری از آب در بخش غیرکشاورزی دو برابر می شود، که این بسیار چیز مهم و با ارزشی است...» اکنون در این خصوص دولت چه اقداماتی می تواند بکند، به نظر می رسد:1- آب و خاک و سایر منابع طبیعی وابسته به آن، جزء سرمایه های طبیعی هر کشوری محسوب می گردد، ضمن حفاظت از آن، بایستی از به هدر رفتن منابع آب سطحی جلوگیری نمود. که اگر به این مهم توجه نشود، پیامدهای ناگواری چون کاهش سطح زیر کشت اراضی حاصلخیز، به هدر رفتن آب، کاهش ظرفیت آبگیری مخازن سدها و خشکسالی های مکرر را به همراه دارد.
2- تقویت مدیریت منابع طبیعی و آبخیزداری: آبخیزداری به مدیریت منابع طبیعی در آبخیزها گفته می شود که به منظور تولید و حفاظت منابع آب و سایر منابع وابسته به کار گرفته می شود.
3- جلوگیری از تلفات آب و کنترل آن در مناطق مورد نیاز و برنامه ریزی برای تأمین آب، برای مناطقی که دچار بحران کم آبی هستند و هم چنین تعدیل خسارات ناشی از سیلاب ها. (از طریق ایجاد سیل بندها و یا ساختن سدها)
4- کنترل هرز آب ها و تغذیه ی سفره های آب زیرزمینی و کمک به افزایش آب دهی قنوات، چاه ها، چشمه ها و درنتیجه کاهش تأثیرپذیری آبخیزها نسبت به خشکسالی.
5- گسترش و تقویت شیوه های صحیح آبیاری مزارع، باغات، زمین های کشاورزی و در اختیار گذاشتن امکانات لازم و حمایت از کشاورزان در این زمینه، نقش عمده ای در صرفه جوئی آب را دربر دارد.
6- با استفاده از مدیریت منابع طبیعی و آبخیزداری از یک سو به توسعه منابع گیاهی سطح زمین که شامل چراگاه ها، مراتع، بیشه ها و جنگل هاست دست می یابیم و از دوم سو موجبات بهبود شرایط زیست محیطی را مهیا نموده ایم و از سوم سو به توسعه و تقویت مکان های زیبای طبیعی و تفرج گاهها اهتمام ورزیده ایم. و از چهارم سو زمینه های اشتغال بیشتر و بهبود وضعیت اقتصادی را فراهم کرده ایم. در پایان این مبحث ذکر چند حدیث از حضرات معصومین علیهم السلام بر اهمیت مطلب می افزاید: حضرت امام علی (ع) فرموده اند: «کسی که آب و خاک در اختیار دارد و با فقر و گدایی زندگی می کند نفرین و لعنت خدا بر او باد» (25) آب زمینه ی آبادانی و احیاء موات و طراوت و زیبایی طبیعت و کشاورزی وسیع را به ارمغان می آورد، در این راستا پیامبراکرم (ص) فرمود: «هر جمعیتی که قسمتی از زمین را آباد سازد نسبت به آن سزاوارتر از دیگرانند و آن زمین از آنان خواهد بود.» (26) امام صادق (ع) فرمود: «بزرگ ترین کیمیا و ثروت، کشاورزی است.» (27)
* وظایف رسانه ها و اماکن آموزشی و مردم در مقابل نعمت بزرگ «آب»:
1- رسانه های ملی، اعم از صدا و سیما، مطبوعات، مجلات، اینترنت، در این راستامی توانند با بهره گیری از قرآن و روایات و مطالب علمی، اطلاعات وسیع و گسترده ای را به مردم آموزش دهند و صرفه جویی بصورت امری نهادینه در جامعه فرهنگ سازی نمایند.
2- مراکز آموزش و پرورش، معلمان مدارس، حوزه های علمیه، دانشگاه ها، ادارات آب، نیز در زمینه «چگونگی روش صحیح و بهره وری از آب و صرفه جوئی در آن» می توانند فرهنگ سازی نموده و استفاده بهینه از آب را آموزش دهند.
3- مردم نیز به مصداق:
« شکر نعمت، نعمتت افزون کند
کفر، نعمت از کفت بیرون کند»
بایستی سپاسگزار و شکرگزار جمیع نعمت های الهی به ویژه نعمت بهره مندی از آب بوده و از حیف و میل آن پرهیز نمایند.
4- با فرهنگ سازی صحیح، چگونگی مصرف آب را به خانواده و فرزندان آموزش دهند. و در عمل فرهنگ صرفه جوئی را به خانواده تعلیم دهند.
* نتیجه
خداوند متعال به انسان نعمت های بی شماری ارزانی داشته و روش صحیح و بهره مندی از آن را نیز مطابق کلامش یعنی قرآن و کلام پیامبر اکرم (ص) و حضرات معصومین علیهم السلام که در واقع سخنان آنان نیز مورد تأیید خداست را بیان داشته و توسط آنان که الگوهای جامعه بشری و سیره عملی هستند، آموزش داده است. گفتنی است با روش های خداپسندانه و رعایت صحیح الگوی مصرف و فرهنگ صرفه جویی نه تنها از این نعمت بزرگ یعنی «آب» می توانیم به نحو احسن بهره مند شویم، بلکه برای ساختن ایرانی آباد، پیشرفته، مستقل توأم با عزت و سرافرازی و تحقق یافتن منویات مقام معظم رهبری در سال جهاد اقتصادی و در تمام سنوات به شدت به آن فرهنگ نیازمندیم. و تمام آحاد جامعه و مسوولین در عرصه های گوناگون جهاد اقتصادی به ویژه در خصوص «نقش آب در پیشبرد جهاد اقتصادی» یک حرکت جهادگونه و مجاهدانه نمادین داشته باشند تا زمینه ی چشم انداز 20 ساله که مقام معظم رهبری ترسیم فرمودند، تحقق آن نزدیک تر گردد.پی‌نوشت‌ها:
* مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر
1- طب الرضا (ع)، ترجمه جواد فاضل ص 252
2- همان منبع، ص 263
3- طباطبایی، سنن النبی (ص) ص 91
4- همان منبع ص 92
5- ری شهری، دانش نامه ی احادیث پزشکی ص 427
6- همان منبع، ص 428
7- احسان بخش، آثار الصادقین، ج4، ص 442
8- مجلسی، بحارالانوار، ج 73، ص 329
9- طب الرضا (ع)، ترجمه جواد فاضل، ص 264
10- همان منبع، ص 265
11- بحارالانوار، ج 73، ص 345
12- امام علی (ع) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، خطبه 162، ص 225
13- همان منبع، ص 225
14- طب الرضا (ع) ص 284، 285
15- مستغفری، خلیلی، طب النبی (ص) و طب الصادق (ع) ص 63
16- طب الرضا (ع) ص 228
17- همان منبع، ص 229
18- ری شهری، دانش نامه احادیث پزشکی ص 421
19- طب و بهداشت در اسلام، ترجمه جواد فاضل ص 189
20- طب الرضا (ع) ص 141
21- همان منبع ص 141
22- همان منبع ص 173
23- همان منبع ص 173
24- حسینیان، آب و سلامتی انسان، ص 22
25- وسایل الشیعه/ ج 17 ص 40
26- فروع کافی، ج 5 باب احیاء ارض الموات
27- الکافی/ ج5/ ص 261
/ج
