مخطوطات رضویه

جستاری پیرامون قرآن های منسوب به حضرت رضا (ع)

زیارت قرآن های منسوب به ائمه اطهار (علیهم السلام) بسیار شورانگیز است و حس معنوی عجیبی به بیننده می دهد چرا که آن را نشانی از دوست و یادگاری از خاندان عترت می دانند. تعدادی از این دست نوشته های قرآنی به هشتمین امام شیعیان حضرت اباالحسن علی بن موسی الرضا (ع) منسوب است که در موزه ها و مجموعه های نسخ خطی در مشهد، تهران، قم و تبریز نگهداری می شوند. در صفحات این قرآن ها می توان آثار رطوبت زدگی را مشاهده کرد چرا که در قرون گذشته-برحسب اعتقادات دینی-ورقی از قرآن خطی را در آب شسته و به قصد استشفا به بیماران می خوراندند و این امر باعث آسیب قرآن های خطی و محو بعضی خطوط و کلمات می شده.
در بررسی قرآن های خطی منسوب به امام رضا (ع) در می یابیم که از هفت نسخه قرآن منسوب به آن حضرت، فقط قرآن محفوظ در موزه آستان قدس رضوی دارای امضای کتابتی (ترقیمه) با عبارت «کتبه علی بن موسی» می باشد. سایر قرآن های منسوب به آن حضرت در موزه رضا عباسی و آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) و نیز قرآن دیگری در مرکز دایره المعارف انسان شناسی دارای صفحه یادداشتی متعلق به دوره قاجاریه هستند که کتابت قرآن را به امام رضا (ع) منتسب نموده است.
با استناد به متون تاریخی که به مکاتبات و دست نوشته های امام رضا (ع) اشاره شده، دو مورد امضای کتابتی امام رضا (ع) نقل گردیده است. نخست عبارتی است که آن حضرت بر پشت عهدنامه ارسالی مأمون عباسی نوشت و در قسمتی از آن آمده است که «اقول و اناعلی بن موسی بن جعفر...» (چنین می گویم و من علی بن موسی بن جعفر هستم...) مورد دیگر، نامه ای است که آن حضرت به مأمون عباسی نوشت و در پایان آن، چنین مرقوم فرمود: «...و کتب علی بن موسی الرضا بن جعفر سنه احدی و ماتین من هجره صاحب التنزیل» (...و نوشت [این نامه را] علی بن موسی الرضا بن جعفر به سال 201 بعد از هجرت صاحب التنزیل[یعنی پیامبر]).
حال به معرفی مشخصات قرآن های منسوب به امام رضا (ع) که کلام مکتوب خدای متعال هستند، می پردازیم:

قرآن منسوب به امام رضا (ع) در موزه قرآن آستان قدس رضوی

به خط کوفی و بر روی پوست آهو شامل قسمت هایی از سوره مبارکه «نور، قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، مؤمن، فصلت، جاثیه، احقاف، واقعه و حدید» می باشد که هفت سر سوره به تحریر زر دارد و مزین به نقوش زرین اسلیمی است.
اعراب قرآن به شنگرف، اعجام (نقطه) به سیاهی، تشدید، مد، همزه و تنوین به زنگار تحریر شده است. این قرآن دارای 27 صفحه به قطع بیاضی است و در هر صفحه 16 سطر کتابت دارد. در بالای برگ آخر آیت الله میلانی چنین مرقوم داشته اند: «بسمِهِ جَلّ اَسمائُهُ، هذه سبعَه و عَشرون وَرَقاً مِنَ القُرآنِ المَجید المعنونَه بِانَّها خَطُّ مَولانا الاِمام عَلی بنِ موسیَ الرِّضا صَلَواتُ الله وَ سَلامُهُ عَلیهِ وَ قَد کانَت فِی النَّجفِ الاَشرفِ فِی بیتِ العَلاّمه النحریر الحُجّه الشیخ عَبدُالحُسین الاَمینی صاحِبِ کتابِ الغَدیرِ دامَت ایّامُهُ لاَجلِ اَن تنتقل اِلی مَکتَبَه الاِمام عَلیهِ آلافُ و التحیّه و السّلام، محمد هادی الحُسینی المیلانی، جمادی الثانی 1379 هجری».
در صفحه دوم پس از سطر 12 که پایان سوره نور است، سر سوره فرقان مخدوش و دستکاری شده و امضای «کتبه علی بن موسی» نگاشته شده و یادداشتی به خط شیخ بهایی با عبارت «قد تشرفت بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک اسمعیل...الصفوی بهادر ...» دیده می شود و اثر مهر شاه اسماعیل صفوی با سجع «الملک لله الواحد» بر آن نقش بسته است.
جلد قرآن تیماج عنابی ضربی و نوساز می باشد. اوراق مزبور در بهمن ماه 1338 مطابق با نیابت تولیت محمد مهران خریداری و از طرف تولیت آستان قدس رضوی وقف کتابخانه شده است.

قرآن منسوب به امام رضا (ع) در آستانه مقدسه حضرت معصومه (س)

این قرآن به خط کوفی بر روی پوست آهوی نخودی رنگ کتاب شده و دارای 70 ورق (140 صفحه) 8 سطری به ابعاد 14/8×22 سانتی متر با اعجام زرین و شنگرفی است. در نخستین صفحه، عبارتی به قلم تحریر نوشته شده که کتابت قرآن را به امام رضا (ع) نسبت داده است:
دو صفحه آغازین قرآن و دو صفحه پایانی آن دارای تذهیب است و سر سوره ها، عناوین و شماره آیات به قلم زرین نوشته شده و علامت پایان آیات نیز با گل های سه پر زرین و برخی صفحات به شکل شمسه و ترنج الوان است. قرآن شامل آیاتی از سوره های یونس، هود، یوسف، رعد و ابراهیم است و در مجموع 204 آیه دارد. برخی اوراق مصحف مصدوم و سوراخ شده یا لک زده و آب دیده است و کسری دارد. قرآن مذکور در تاریخ 19 خرداد 1373 توسط سید محمد مهدی سادات طالقانی (از اهالی الیگودرز) وقف آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) شده و در تاریخ 11 بهمن 1374 در کارگاه مرمت آستانه ترمیم شده است.

قرآن منسوب به امام رضا (ع) در موزه خط و کتابت تبریز

این قرآن شریف شامل یک برگ 25 سطری (یک رو) است که به خط کوفی بر پوست آهوی نخودی رنگ نوشته شده و دارای اعراب با شنگرف و اعجام در بعضی حروف می باشد. مشهور است که کتابت آن به خط مبارک امام رضا (ع) می باشد. قرآن مذکور سال های مدید به عنوان میراث خانوادگی از نسلی به نسل دیگر منتقل گردیده و سرانجام در سال 1381 توسط موزه خط و کتابت تبریز (واقع در مسجد صاحب الامر) خریداری و در معرض دید علاقه مندان قرار گرفت.

قرآن منسوب به امام رضا(ع) در مرکز دایره المعارف انسان شناسی

این قرآن بر روی پوست و به خط کوفی شرقی به شیوه نگارش دفتری به قلم خفی نوشته شده و شامل 7 ورق است که در هر صفحه 14 سطر کتابت دارد. در ابتدای قرآن ورقی اضافه شده و به خط ثلث جلی بر آن عبارتی مبنی بر انتساب کتابت قرآن به امام رضا (ع) آمده است:
«رُوِیَ اَنّ هَذَا الجُزو مِنَ القُرآنِ المَجید فِی هَذَا اللّوح المَحفوظِ قَد کتبَ صاحبُ اللّوحِ وَ القَلَم ثامِنُ قِبلَهِ العارِفینَ و کِتابُ الله النّاطِق، الرّاضی بِالقَدَر و القَضاء، السّلطان عَلی بن موسیَ الرضا عَلیه و عَلی آبائه السّبعَه وَ اَبنائِهِ الاَربعَه آلاف التحیهِ و الثَّناء وَ الله اَعلَمُ بِحَقایِق الاَنباءِ».
قرآن مذکور شامل سوره های «حج، الذاریات، لقمان، الطور، النجم و الرحمن» می باشد. مرکب این مصحف، مرکب بغدادی و پوست به آهار و صمغ عربی آراسته شده است. این قرآن در زمان فتحعلی شاه قاجار متن و حاشیه گردیده و به زیور تذهیب و تشعیر مزین شده است.

قرآن منسوب به امام رضا (ع) در موزه رضا عباسی

این قرآن نفیس شامل 8 ورق (16 صفحه) به ابعاد 35×70 میلی متر می باشد و در هر صفحه 14سطر کتابت دارد. یک صفحه دعای قرائت و یک صفحه یادداشت نیز که براساس آن کتابت قرآن به حضرت رضا (ع) منتسب گردیده از ملحقات این نسخه است. رسم الخط و متن این یادداشت کاملاً مشابه قرآن دیگری که در مرکز دایره المعارف انسان شناسی نگهداری می شود، می باشد و نشان می دهد که این قرآن در سده های گذشته بنابر عواملی از جمله عدم توافق وارثین به چند جزء تقسیم شده و برای هر جزء یادداشت جداگانه ای تعبیه شده است. این قرآن مشتمل بر بخش هایی از سوره مبارکه «ابراهیم»، «النحل» و «الحجر» می باشد و بیشتر ورق های آن صدمه و رطوبت دیده یا سوراخ های متعدد دارد و مفصل متن و حاشیه، در برخی صفحات شکافته اند.

قرآن منسوب به امام رضا (ع) در کتابخانه ملی ایران

این مصحف مبارک مشتمل بر دو برگ یک رو از قرآن کریم به شیوه کوفی بر روی پوست با اعراب (زیر و زبر) شنگرفی در بیشتر سطور و فاقد اعجام (نقطه) می باشد. مطابق اعلام کارشناسان نسخ خطی کتابخانه ملی، قرآن مذکور متعلق به اواخر قرن دوم هجری و منسوب به امام رضاست و علت این انتساب، مقایسه رسم الخط و مشخصات کتابتی قرآن با سایر خطوط منسوب به امام رضا (ع) می باشد. ورقی از آن (به شماره ثبت 21410) شامل آیات 33 لغایت 43 سوره مبارکه «الزخرف» و برگی دیگر (به شماره ثبت 21407) شامل آیات 7 تا 10 سوره مبارکه «مجادله» می باشد. نام سوره ها به خط نستعلیق در میان نقوشی مدور در حاشیه صفحات قرار گرفته که احتمالاً متن و حاشیه و سر صفحه هر دو برگ توسط یک نفر و در دوره قاجاریه انجام پذیرفته است. در حاشیه یکی از صفحات به قلم تحریر سیاه نوشته اند: «القید بالکسر القدر...». این قرآن نفیس در تاریخ 10تیر 1385 از آقای محمد حسین غیاث علوی (از اهالی قم) خریداری، مرمت و وارد مخزن نسخ خطی کتابخانه شده است.

کلام خدا خط معصوم

علاوه بر قرآن منسوب به حضرت رضا (ع) که در گنجینه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی موجود است، می توان به قرآن دیگری در موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) اشاره کرد. همچنین یک برگ قرآن خطی منسوب به حضرت ثامن الحجج (ع) در موزه خط و کتابت تبریز موجود است. اجزای پراکنده قرآن خطی دیگری منسوب به حضرت رضا (ع) در چند موزه و کتابخانه نگهداری می شود. هشت ورق از این قرآن در موزه رضا عباسی، چهار ورق در مرکز دایره المعارف انسان شناسی، دو برگ از آن با تذهیبی متفاوت در بخش نسخ خطی کتابخانه ملی ایران و یک برگ دیگر آن (بدون ذکر انتساب) در کتابخانه علامه مرعشی نجفی در قم نگهداری می شود.
منابع: کشف الغمه، اربلی، ج2، صص 333-338. مناقب، ابن شهر آشوب، ج4،ص364 و معادن الحکمه، علم الهدی فیض کاشانی، ج 2، ص179.
تاریخ القرآن، سید محمد باقر حجتی، پیوست ها و نامه هدایت، محمد مهدی رکنی، بخش تصاویر، شکل 6
مقاله «قرآن های سده های اولیه اسلامی».
عبدالله قوچانی، مجله میراث فرهنگی، شماره 6-برای اطلاع بیشتر در این باره ر.ک: اسناد و دست نوشته های قرآنی منسوب به معصومین (علیهم السلام)، رامین رامین نژاد، بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد، 1386.
منبع: نشریه همشهری آیه شماره 9