نویسنده: محمود حکیمی
سلطان عبدالمجید میرزا فرزند سلطان احمد میرزا عضدالدوله در سال 1261 هـ.ق (1231 شمسی) در تهران متولد شد. او تحصیلات ابتدایی را نزد معلمی سرخانه آغاز کرد و سپس به دارالفنون رفت. برخی از مورخان نوشته اند که به علت تنبلی به دستور ناصر الدین شاه از آن مدرسه اخراج گردید. او به خواهش پدر و به فرمان پادشاه قاجار مأمور خدمت به مظفرالدین میرزا ولیعهد شد و عازم تبریز گردید. وی مدتی در دستگاه ولیعهد سمت منشی گری داشت و سپس به حکومت برخی از شهرهای آذربایجان رسید. در سال 1307، مظفرالدین میرزا از پدرش ناصرالدین شاه لقب «عین الدوله» را برای عبدالمجید میرزا تقاضا کرد که مورد موافقت قرار گرفت. مظفرالدین میرزا مدتی بعد دختر خود انیس الدوله را به عقد عین الدوله در آورد.
پس از قتل ناصرالدین شاه در سال 1313هـ.ق، عین الدوله مراسم جشن تاج گذاری ولیعهد را در تبریز برگزار کرد و شاه جدید را روانه تهران نمود.
در تهران، عین الدوله از همان آغاز پادشاهی مظفرالدین شاه امید صدارت داشت، اما پادشاه تحت تأثیر تلقینات امین السلطان آن را برخلاف سنت قاجاریه می دانست. عین الدوله از آغاز سلطنت مظفرالدین شاه تا سال 1319 به حکومت مازندران، لرستان و خوزستان رسید و در آن سال حکمران تهران شد. در این دوران امین السلطان صدر اعظم که از حمایت روس ها برخوردار بود با مخالفت انگلیسی ها رو به رو شد. امین السلطان از دوران ناصرالدین شاه پیوسته مورد حمایت انگلیسی ها بود و به سود منافع آنان تلاش می کرد اما در سال های اخیر به روس ها تمایل پیدا کرده بود. سرانجام در 22 جمادی الاخر سال 1321 هـ.ق با اصرار انگلیسی ها امین السلطان از صدرات خلع و از ایران خارج شد. عین الدوله با موافقت انگلیس ابتدا وزیر داخله و سپس صدر اعظم شد. دو ماه بعد عین الدوله مانند سلف خود، لقب اتابک اعظم گرفت.
اولین اقدام آشکار بر ضد حکومت عین الدوله از کرمان آغاز شد، و سپس به تهران کشید. حادثه گرانی قند و شکر و تنبیه بازرگانان توسط علاء الدوله حاکم تهران موجب نارضایتی بیش تر مردم و مهاجرت روحانیون به حضرت عبدالعظیم شد. چاپ عکس نوز بلژیکی رئیس کل گمرک ایران در لباس روحانیت بر موج اعتراضات افزوده عین الدوله یکی از عوامل پدید آمدن آن اوضاع را مقالات روزنامه های مستقل می دانست این بود که با اوج گرفتن اعتراضات مردمی فرمان توقیف چند روزنامه را که دم از آزادی و قانون و مجلس (پارلمان) می زدند صادر شد.
عین الدوله می دانست که بیش تر جلسات شبانه مشروطه خواهان در مسجد ها برگزار می شود این بود که بر آن شد از گردهمایی های شبانه در مساجد جلوگیری کند. از سوی وی به نظمیه فرمان داده شد که اعلام کند سه ساعت از شب گذشته کسی حق آمد و شد درکوچه ها و خیابان های تهران را ندارد. مأموران نظمیه هر شب سه ساعت از شب گذشته شیپور می کشیدند و پس از آن هر کس را که در خیابان می دیدند دستگیر می کردند و پس از خالی کردن جیب هایش او را به زندان نظمیه می فرستادند. شب ها در شهر، گشت سواره در کوچه و خیابان گشت می زد و در هر محله ای اتاقکی ساخته و سربازانی در آن مستقر کرده بودند. شهر در واقع از سوی نیر الدوله، حاکم تهران، به شکل حکومت نظامی اداره می شد این رفتار بر مردم گران آمد و موجب شد که در آن روزها حملات واعظان و خطیبان بر ضد استبداد و رفتار دولت شدت بیش تری پیدا کند. (1)
پس از قتل ناصرالدین شاه در سال 1313هـ.ق، عین الدوله مراسم جشن تاج گذاری ولیعهد را در تبریز برگزار کرد و شاه جدید را روانه تهران نمود.
در تهران، عین الدوله از همان آغاز پادشاهی مظفرالدین شاه امید صدارت داشت، اما پادشاه تحت تأثیر تلقینات امین السلطان آن را برخلاف سنت قاجاریه می دانست. عین الدوله از آغاز سلطنت مظفرالدین شاه تا سال 1319 به حکومت مازندران، لرستان و خوزستان رسید و در آن سال حکمران تهران شد. در این دوران امین السلطان صدر اعظم که از حمایت روس ها برخوردار بود با مخالفت انگلیسی ها رو به رو شد. امین السلطان از دوران ناصرالدین شاه پیوسته مورد حمایت انگلیسی ها بود و به سود منافع آنان تلاش می کرد اما در سال های اخیر به روس ها تمایل پیدا کرده بود. سرانجام در 22 جمادی الاخر سال 1321 هـ.ق با اصرار انگلیسی ها امین السلطان از صدرات خلع و از ایران خارج شد. عین الدوله با موافقت انگلیس ابتدا وزیر داخله و سپس صدر اعظم شد. دو ماه بعد عین الدوله مانند سلف خود، لقب اتابک اعظم گرفت.
با برکناری امین السلطان، آزادیخواهان تصور می کردند که صدر اعظم جدید، عین الدوله، خشونت و نابردباری صدر اعظم قبلی را نخواهد داشت. اما آنان اشتباه می کردند. عین الدوله نیز در دستگاه استبدادی قاجاریه رشد یافته بود و هیچ نظر انتقادی را تحمل نمی کرد.
در دوران صدرات عین الدوله مبارزه خواهان موج تازه ای یافت و تلاش مردم ایران جهت استقرار مشروطیت و حکومت قانون در کشور به شدت افزایش یافت.اولین اقدام آشکار بر ضد حکومت عین الدوله از کرمان آغاز شد، و سپس به تهران کشید. حادثه گرانی قند و شکر و تنبیه بازرگانان توسط علاء الدوله حاکم تهران موجب نارضایتی بیش تر مردم و مهاجرت روحانیون به حضرت عبدالعظیم شد. چاپ عکس نوز بلژیکی رئیس کل گمرک ایران در لباس روحانیت بر موج اعتراضات افزوده عین الدوله یکی از عوامل پدید آمدن آن اوضاع را مقالات روزنامه های مستقل می دانست این بود که با اوج گرفتن اعتراضات مردمی فرمان توقیف چند روزنامه را که دم از آزادی و قانون و مجلس (پارلمان) می زدند صادر شد.
عین الدوله می دانست که بیش تر جلسات شبانه مشروطه خواهان در مسجد ها برگزار می شود این بود که بر آن شد از گردهمایی های شبانه در مساجد جلوگیری کند. از سوی وی به نظمیه فرمان داده شد که اعلام کند سه ساعت از شب گذشته کسی حق آمد و شد درکوچه ها و خیابان های تهران را ندارد. مأموران نظمیه هر شب سه ساعت از شب گذشته شیپور می کشیدند و پس از آن هر کس را که در خیابان می دیدند دستگیر می کردند و پس از خالی کردن جیب هایش او را به زندان نظمیه می فرستادند. شب ها در شهر، گشت سواره در کوچه و خیابان گشت می زد و در هر محله ای اتاقکی ساخته و سربازانی در آن مستقر کرده بودند. شهر در واقع از سوی نیر الدوله، حاکم تهران، به شکل حکومت نظامی اداره می شد این رفتار بر مردم گران آمد و موجب شد که در آن روزها حملات واعظان و خطیبان بر ضد استبداد و رفتار دولت شدت بیش تری پیدا کند. (1)
پی نوشت ها :
1. برای آگاهی از نهضت مشروطه ر.ک: تاریخ بیداری ایرانیان، تألیف ناظم الاسلام کرمانی و تاریخ انقلاب مشروطیت تألیف مهدی ملک زاده و تاریخ مشروطه ایران تألیف احمد کسروی و انقلاب مشروطیت ایران دکتر محمد اسماعیل رضوانی.
منبع: حکیمی، محمود؛ (1387)، با پیشگامان آزادی، اندیشه ها و کوشش های فرهنگی و سیاسی حاج میرزا حسن رشدیه ی تبریزی، تهران: قلم، چاپ دوم، 1387.
