نویسندگان: فرزانه فخرایی و دکتر حسن اسلام پور کریمی
کارشناسی ارشد الهیات از دانشکده اصول الدین تهران/استادیار دانشگاه باقرالعلوم
کارشناسی ارشد الهیات از دانشکده اصول الدین تهران/استادیار دانشگاه باقرالعلوم
وظیفه صاحب جمال
زیبایی و داشتن جمال یکی از نعمت های خدادادی محسوب می شود و زن ها در جواز بهره گیری از زینت ها با مردان تفاوتی ندارند، اما در نشان دادن زینت های خود به نامحرمان بایستی حدود الهی را را رعایت کنند. زن صاحب جمال وظیفه دارد با عفت و خویشتن دار باشد و بداند اجر او نزد خدای متعال محفوظ است «من آتاه الله جمالا و مالا فعف فی جماله و بذل من ماله دخل الجنه» (طبرسی، علی بن حسن، 1385 ق، ص 172) هر آن کس که خدا به او زیبایی عطا کرد و مال داد، پس درباره جمالش خویشتن داری پیشه کرد (نعمت در معصیت به کار نبرد) و مال داده شد و (در راه خدا) بذل کرد، در بهشت داخل می شود.زنان عاقل و دانایان زیبارو می دانند که زینت خویش بر هر کس و ناکس نباید آشکار کنند؛ زیرا قرآن کریم نشان دادن زینت زنان را جز برای همسرانشان و محارم آنها حرام دانسته و می فرماید: «ولا یبدین زینتهن الا لبعولتهن أو آبائهن او آباء بعولتهن أو أبنائهن أو أبناء بعولتهن أو إخوانهن أو بنی أخواتهن أو نسائهن أو ما ملکت أیمانهن أو التابعین غیر اولی الاربه من الرجال أو الطفل الذین لم یظهروا علی عورات النساء...» (النور:31) و زینت و زیورهایشان را جز برای شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسر برادرانشان یا پسر خواهرانشان یا زنان هم کیش خود یا کنیزانشان یا خدمت کاران مرد که (از زن) بی نیازند یا کودکانی که بر عورت های زنان وقوف پیدا نکرده اند، آشکار نکنند. درباره ی این آیه با توجه به روایات، نظر اکثر مفسران و مجتهدان آن است که سر تا پای زن زینت است (بر خلاف مردان که از این زیبایی برخوردار نیستند) و فقط وجه و کفین از این امر استثناء گردیده است و نامحرم (بدون قصد لذت) می تواند آنها را ببیند. (طباطبایی، 1417ق.ج29، ص163)
در اینجا این سؤال به ذهن می رسد چرا به زنها دستور حجاب و پوشش داده شده و آنها از عرضه زیبایی خود به همه منع شده اند؟ پاسخ آن است که: زنان بر اساس غریزه دگرخواهی به ارائه زیبایی خود به دیگران، بیشتر از خود زیبایی، علاقه مندند؛ «علت اینکه در اسلام دستور پوشش اختصاص به زنان یافته است، این است که میل زن به خود خودآرایی از حس شکارچی گری او ناشی می شود. در هیچ جای دنیا سابقه ندارد که مردان لباسهای بدن نما و آرایش های تند و تحریک کننده به کار برند. این زن است که به حکم طبیعت خاص خود می خواهد دلبری کند و مرد را دلباخته خویش کرده و در دام علاقه خود اسیر کند، انحراف تبرّج و برهنگی از انحرافات مخصوص زنان است و دستور پوشش هم برای آنان مقرر گردیده است» (مطهری، 1379ش، ص 436) وجود این خصیصه در زنان به خودی خود و به عنوان یک میل طبیعی نه تنها ناپسند نیست، بلکه اگر در طریق صحیح مورد استفاده قرار گیرد مفید نیز هست و امر لازمی در زندگی خانوادگی به شمار می آید، میل به خودآرایی نقش بسزایی در جذب و انجذاب زوجین و استحکام خانواده دارد. از این رو در دستورات اسلامی می بینیم که زن موظف است برای همسرش آرایش کرده، برای او تبرّج و خودنمایی داشته باشد. ولی اگر زنی در مسیر باطل از این میل بهره گرفت و با اهداف غیر درست از آن استفاده کرد، آن گاه میل به خودنمایی، خواسته ای ناپسند است و ارزش منفی دارد.
قرآن کریم خطاب به زنها می فرماید «و لا تبرجن تبرج الجاهلیه الاولی» (الاحزاب:33) ای زنان در برابر نامحرمان ظاهر نشوید و خودنمایی نکنید مانند خودنمایی دوران جاهلیت نخستین. اسلام به آراستگی و زینت سفارش کرده ولی با فساد در جامعه و رفتار و کرداری که موجب ترویج فحشا و منکر در اجتماع شود، به شدت مخالف است تا جامعه ی مسلمانان جامعه ای بالنده و رو به رشدِ روزافزون باشد.
ابزار جمال در زنان
هر یک از مخلوقات الهی به نسبت توان و ظرفیت وجودیش به گونه ای که شایسته اوست جمالش را به نمایش می گذارد، خانم ها که گوهر دردانه ی آفرینش هستند چگونه باید این وجهه ی وجودیشان را نشان دهند؟ جمال ایشان در چیست؟درباره جمال زنان گفته شده: «عقول النساء فی جمالهن و جمال الرجال فی عقولهم» (صدوق، 1362ش، ص 228) علامه مجلسی در شرح این حدیث می نویسد: جمال، حُسن در خُلق و خلقت است؛ زیبایی چهره و زیبایی اخلاق و شاید مراد حضرت این باشد که عقل زن ها غالبا همراه با جمال و زیبایی ایشان است. (مجلسی، 1404ق، ج1، ص 82) آیت الله جوادی آملی می فرماید: «معنای این حدیث، یا دستور است یا وصف سازنده می باشدنه وصف قدح و نکوهش، یعنی زن موظف است و یا می تواند عقل و اندیشه ی انسانی خویش را در ظرافت عاطفه، زیبایی گفتار و کیفیت محاوره و مناظره، نحوه ی برخورد و حکایت و نظائر آن ارائه دهد؛ مثلا زن باید بتواند قداست همسر حضرت ابراهیم(ع) بودن و کیفیت برخورد با فرشتگان و نحوه شنیدن بشارت مادر شدن و حالت تعجب و ابراز انفعال نمودن ظریفانه را که در آیات 29 سوره مبارکه ذاریات و 71 سوره مبارکه هود اشاره شده است، متجلی سازد. در صورتی که هرگز این ظرافت هنری که تمثل عینی ظرافت عقلی است، میسور مردان هنرمند نیست... زن باید ظرائف حکمت را در ظرائف هنر ارائه دهد و این رهنمود، دستورالعملی برای او است و در صورت امتثال دستور، در خور ستایش شده و در صورت تمرّد مستحقّ نکوهش می گردد» (جوادی آملی، 1376ش، ص 18).
تزیین شیطانی
باید به یاد داشت که شیطان دشمن آشکار بشر نیز تزئین می کند «أذا زین لهم الشیطان اعمالهم» (الانفعال:48) «زینت دادن شیطان اعمال آدمی را، به این است که به وسیله تهییج عواطف درونی مربوط به آن عمل، در دل آدمی القاء می کند که عمل بسیار خوبی است، و در نتیجه انسان از عمل خود لذت برده، قلبا آن را دوست می دارد و آن قدر قلب متوجه آن می شود که دیگر فرصتی برایش نمی ماند تا در عواقب وخیم و آثار سوء و شوم آن تعلقی کند.» (طباطبایی، 1417ق، ج17، ص 153) ابلیس زشت را زیبا جلوه می دهد تا بفریبد و پس از موفقیت در مرحله تزیین، با آرزوسازی برای رسیدن به زینت های شیطانی، کار را دنبال می کند وسوسه ی اکید و پی در پی او فرد را به دنبال کردن آرزو وا می دارد، تا جایی که کارش به عصیان و نافرمانی می کشد، ابلیس به بند می کشد و می کُشد، می فریبد و به خواری در آتش می افکند؛ پس باید هشیار بود و هیچ گاه تسلیم شیطان نشد. روایت است که «من مات علی حب آل محمد مات شهیدا» (مجلسی، 1404ق، ج23، ص 233) کسی که بر محبت آل رسول بمیرد او شهید مرده است. زیرا چنین فردی هیچ گاه تسلیم شیطان نشده است و وسوسه شدنش تنها در مرحله ی تصور است که با رجم شیطان، آن وسوسه را پایان می دهد. پیامبر اکرم (ص) به یکی از همسران خود سفارش فرمود که این پرده ی زیبا را که در اتاق آویختی از برابر چشمان من دور کن، هرگاه بدان می نگرم به یاد دنیا و زینت های آن می افتم. (نهج البلاغه، خطبه 169) «این روش، (پرهیز از تجملات) نوعی جلوگیری از وسوسه ی شیطان است». (جوادی آملی، 1387ش، ج13، ص 327) پس لازم است بر مراقبه ی خویش افزوده و به شدت از ابلیس، این دشمن قسم خورده حذر کرد.آفت جمال
ای عزیز بدان هم چنان که گلها دچار آفت می شوند، جمال و زیبایی را نیز آفتی است؛ بهره مندی از انواع زینت ها، مال و ثروت، مرکب گران قیمت، خانه ی مجلل و لباس فاخر و... فی نفسه جایز است، اما اگر سبب تکبر و فخرفروشی و تجاوز به حقوق دیگران شود، ممنوع است و نابودکننده ی جمال و زیبایی است. داستان قارون در قرآن مجید سمبّل کسی است که مال و ثروت دنیایی و بهره مندی از انواع زینت ها و تجملات سبب تکبر و خودبرتربینی و در نهایت هلاکتش گردید. وی از قوم بنی اسرائیل بود، روزی به موضعی خاص و با تمام تجملاتش و در حالی که زینت های خود را همراه داشت از خانه خارج شد «فخرج علی قومه فی زینته» (القصص:78). کلمه «فی زینته» در آیه شریفه نشانگر آن است که خروج از منزل برای کارهای عادی و روزمره نبوده؛ بلکه برای خودنمایی و فخرفروشی بوده است. از جملاتی که مردم با دیدن او گفتند و آرزویی که کردند، پیدا است که با تمام تجملات و زینت هایی که در اختیار داشته، در اجتماع ظاهر شده و افراد ضعیف الایمان با دیده ی مادّی و ظاهربین او را نگریستند، شیفته و مفتونش گشتند، او را فردی خوشبخت پنداشته و حسرت بار آرزو کردند ای کاش جای او بودند و مثل او این همه ثروت داشتند. نقل سرنوشت خفّت بار قارون و فرو رفتن وی در زمین آن هم در برابر چشمان بهت زده مردمی که تا چند لحظه پیش دلهایشان مالامال از آرزوی همانندی او گشته بود، درسی است که استفاده از زینت ها نباید برای خودنمایی یا عاملی برای انحراف اذهان عمومی مردم از معنویات و توجه آنها به مادیات باشد که این یکی از آفات جمال است و یکی دیگر از آن آفت ها دروغگویی است «جاء عن ابی جعفر(ع) قال: من کذب ذهب جماله» (کراجکی،1394ق، ص50) کسی که دروغ گفت زیبایی اش از دست می رود، زیرا دروغ حقیقت ندارد اما بر اساس تجسم اعمال واقعیت زشتی دارد و این زشتی بر زیبایی ظاهری فرد دروغگو اثر سوء گذارده موجب از بین رفتن زیبایی وی می گردد.نتیجه:
خداوند متعال به قدرت کامله و حکمت بالغه ی خویش جمال و زیبایی را آفریده و در اختیار بندگانش قرار داده است و آن را زینت انسان ها خوانده است و کسانی را که بهره وری از زینت ها را بر خود حرام می کنند، نکوهش نموده می کنند. بر آراستگی بجای افراد پاداش دنیوی و اخروی مقرر فرمود و از فرزندان آدم خواست که هنگام عبادت و در محل اجتماع مسلمانان خود را بیارایند. این مهم در رفتار و گفتار معصومین(ع) نیز جایگاه ویژه ای دارد و مورد سفارش ایشان است، آن حضرات علاوه بر اینکه خود فردی آراسته بودند، از فضائل و کمالات به نحو اتمّ برخوردار بوده، دیگران را به آراستگی، خوش خلقی، دیدار یکدیگر و عاقل بودن دعوت کرده اند و عقل را بهترین زینت انسان معرفی نموده اند. هر کس که از این نعمت خدادادی بهره ور گشته باید آن را به جا و درست به کار برد و بر زنان - که مظهر جمال در آفرینش اند - لازم است که عقل همراه با جمال خویش را ظهور داده، زینت های غیر ظاهری خویش از نامحرمان بپوشانند و اندیشه ی الهی انسانی خود را با هنرمندی، تمثّل داده، در خور تحسین گشته و آیینه ی جمال الهی شوند و جاذبه های طبیعی خود را بجا ظاهر کنند. همچنین دانستیم که دروغگویی، خودبرتربینی، تجاوز به حقوق دیگران و خودنمایی برای انحراف اذهان عمومی موجب تباهی و از بین رفتن جمال است. شیاطین که دشمن قسم خورده بشر هستند از این آفرینش الهی سوء استفاده کرده، زشت ها را زیبا جلوه می دهند تا به مقصد تباه و آلوده شان برسند و آدمی را به خذلان در آتش در افکنند، از تزیین آنها پرهیز باید کرد و باید به عزّ قدس جمال الهی پناه برد.منابع:
* قرآن کریم.
* نهج البلاغه، ترجمه علی دشتی.
منابع فارسی
1.ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، تفسیر روض الجنان و روح الجنان؛ تحقیق محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1407ق.
2.بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین؛ مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران: نهضت زنان مسلمان، 1361 ش.
3.جوادی آملی، عبدالله؛ تسنیم؛ قم: اسراء، 1387ش.
4.ــــــــــــــ؛ زن در آیینه جمال و جلال؛ تهران: الزهراء، 1376ش.
5.ــــــــــــــ؛ تفسیر انسان به انسان؛ چ4، قم: اسراء، 1378ش.
6.حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد؛ تفسیر اثنی عشری؛ تهران: میقات، 1363ش.
7.دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه؛ تهران: دانشگاه تهران، 1330ش.
8.رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد؛ کشف الاسرار و عده الابرار؛ تحقیق علی اصغر حکمت، تهران: امیر کبیر، چ5، 1371ش.
9.طیب، سید عبدالحسین؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: اسلام، چ2، 1378ش.
10.قرائتی، محسن؛ تفسیر نور؛ تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، چ11، 1383 ش.
11.قرشی، سید علی اکبر؛ قاموس قرآن؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه،[بی تا].
12.مدرسی، سید محمد تقی؛ تفسیر هدایت؛ تهران: دار محبی الحسین، 1419ق.
13.مطهری، مرتضی؛ فطرت؛ تهران: صدرا، 1362ش.
14.ــــــــــــــ؛ نظام حقوقی زن در اسلام؛ تهران: صدرا، 1379ش.
15.مفضل بن عمر؛ توحید مفضل؛ ترجمه محمد باقر مجلسی، تهران: آرام دل، 1385 ش.
مقاله: طاهری نیا، احمد، مقاله آرایش و آراستگی از دیدگاه اسلام، طهورا فصلنامه تخصصی مدرسه عالی شهیده بنت الهدی، سال 1، ش 1، بهار 87.
منابع عربی:
1.آمدی، عبدالواحد؛ غررالحکم و درالحکم؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم: 1366ش.
2.راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالعلم الدارالشامیه، 1412ق.
3.صدوق، محمد بن علی؛ امالی؛ تهران: کتابخانه اسلامیه، چ4، 1362ش.
4.طباطبایی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: چ5، 1417 ق.
5.طبرسی، علی بن حسن؛ مشکلاه الانوار فی غرر الاخبار؛ نجف اشرف: کتابخانه حیدریه، 1385 ق.
6.طبرسی، فضل بن محمد؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: ناصر خسرو، چ 3، 1372 ش.
7.کراجکی، شیخ ابوالفتوح؛ معدن الجواهر و ریاضه الخواطر؛ تهران: کتابخانه مرتضویه، 1394 ق.
8.کلینی رازی، محمد بن یعقوب؛ ترجمه و شرح مصطفوی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ4، 1365 ش.
9.مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار؛ بیروت: مؤسسه الوفاء، 1404ق.
10.محدث نوری، میرزا حسین؛ مستدرک وسائل الشیعه؛ قم: مؤسسه آل البیت، 1408ق.
11.مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن؛ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.
منبع: فصلنامه علمی-ترویجی بانوان شیعه - شماره 23
