نویسنده: الهی خراسانی علی
1. عظمت علمى و شخصیتى آیت الله خویى بر هیچ کس پوشیده نیست؛ "ایشان در بسیارى علوم اسلامى رایج در حوزه هاى علمیه، از اساتید مسلم و کم نظیر به حساب مى آمد، فقیهى بزرگ و اصولى اى عمیق، و مفسرى نوآور و رجالى اى صاحب مکتب و متکلمى زبردست بود". (فرازى از پیام تسلیت حضرت آیت الله خامنه اى)
تعبیر آیت الله شهید سید محمد باقر صدر یکى از برجسته ترین شاگردان آیت الله خویى نیز گویاى وسعت علمى آیت الله خویى است: "... آنچه من دارم، قطره اى از دریاى بى کران علم ایشان است و به حق مى شود گفت که ایشان پدر روحانى من است". (غروب خورشید فقاهت، ص139)
بیش از نیم قرن است که دانشوران و بزرگان در درس هاى خارج حوزه هاى علمیه شیعه، به مبانى آیت الله خویى در اصول و رجال، و نظرات ایشان در فقه، توجه مى کنند و در آن تأمل دارند.
2. درباره سبک علمى و تعلیمى آیت الله خویى مى توان گفت که از میان شاگردان ایشان، آیت الله میرزا جواد تبریزى در قم و آیت الله میرزا على فلسفى در مشهد، کاملاً به نظرات و مبانى استاد خویش وفادار بودند و تقریباً بى هیچ کم و کاستى، به طرح دیدگاه هاى آیت الله خویى مى پرداختند و در طول درس، غالباً به دفاع از آن برمى خواستند.
پرداختن به سبک تعلیمى آیت الله خویى در درس خارج، خود به مجالى گسترده نیاز دارد. شاید در نوشته هاى مختلف، سبک تعلیمى آیت الله خویى کمتر نقد شده است؛ براى نمونه برخى مجتهدان نامى که سال ها در درس دو فقیه بزرگ، یعنى آیت الله خویى و امام خمینى شرکت داشتند، سبک تعلیمى این دو فقیه را چنین مقایسه کرده اند:
"من در نجف هشت سال در درس آقاى خویى حضور داشتم، بعید است که انسان هشت سال به درس استادى برود و متوجه خصوصیات آن درس نشود؛ من قصد جسارت به آیت الله خویى را ندارم و همه ما ایشان را به عنوان یک استاد و بالاتر از آن به عنوان یک فقیه و محقق قبول داریم؛ اما صحبت در مقایسه است. درس آقاى خویى اصلاً طلبه را غیر محقق، مقلد و مقرر بار مى آورد، طبیعت درس طورى بود که وقتى طلاب فاضل در جلسه درس مى نشستند، به آنها القا مى شد که حرف همین است و بس؛ دیگر غیر از این نمى شود حرفى بالاى این حرف زد. این مطلب را صراحتاً نمى گفت؛ اما شیوه هایى که به کار مى برد ،این فکر را تلقین مى کرد؛ مثلاً وى در درس اصلاً اجازه نمى داد، کسى صحبت کند...؛ در صورتى که امام درست به عکس، دست آدم هایى را که سؤال مى کردند و اشکال مى گرفتند، مى گرفت و تشویق مى کرد. .... آقاى خویى یک حریت داشت؛ اما متأسفانه این حریت را انتقال نمى داد..."(خاطرات آیت الله عمید زنجانى، ص66)
3. مبانى آیت الله خویى در اصول، رجال و علوم قرآنى، توسط برخى شاگردان زبده اش در بوته نقد و بررسى اساسى قرار گرفت: در علم اصول، آیت الله شهید صدر و آیت الله سیستانى؛ در رجال الحدیث، آیت الله شهید صدر، آیت الله سیستانى و آیت الله مسلم داورى، و در علوم قرآنى، آیت الله معرفت و آیت الله شهید صدر. این نقدها به اندازه اى است که مى توان ادعا کرد، آنها مبانى علمى هر سه رشته را از سطح مباحثِ استاد خویش چند گام به جلو راندند و خود مبانىِ جدیدى ارائه کردند؛ آن چنان که در فرآیند استنباط و تحقیقات اجتهادى، نمى توان از دیدگاه هاى این چهار تن به سادگى گذشت.
4. مبانى قابل توجه شهید صدر در اصول، فقه، کلام، رجال و... که از مباحث علمىِ خارج حوزه، چون حساب احتمالات، معرفت شناسى، اقتصاد و ... بهره فراوانى برده بود، امروزه در درس هاى خارج، به مزیّت رقابتى در میان طلاب جوان تبدیل شده است. در حوزه علمیه قم و مشهد، درس خارجى مورد توجه طلاب مستعد و کوشا در امر اجتهاد قرار مى گیرد که بیشترین توجه را به مبانى شهید صدر داشته باشد و بتواند آن را نقد و در آن بررسى علمى کند. شاید بتوان گفت، نقل و نقد مبانى آیت الله خویى در کنار دیگر بزرگان همچون آیت الله نائینى، امام خمینى و...، امرى رایج در تمامى دروس خارج است، و آنچه یک درس تخصصى خارج اصول فقه را از دیگران ممتاز مى سازد، بررسى موشکافانه مبانى شهید صدر است.
5. روش فقاهت آیت الله بروجردى، به ویژه نگاه ایشان به مباحث رجالى، تفاوت چشمگیرى با روش آیت الله خویى دارد. پرداختن به تفاوت هاى این دو شیوه و نگاه، به نگارش کتابى مستقل نیاز دارد؛ جالب آنکه آیت الله سیستانى با شاگردىِ هر دو بزرگ در قم و نجف، با نوآورى هاى خویش توانسته، نگاه تاریخىِ آیت الله بروجردى به مباحث علمى را با شیوه صناعى و فنىِ آیت الله خویى جمع کند که متأسفانه به دلیل منتشر نشدن کامل مبانى و نوآورى هاى چشمگیر آیت الله سیستانى، محققان به روش ایشان کمتر توجه مى کنند. آیت الله سید احمد مددى با بسط و تکامل بخشیدن روش آیت الله سیستانى و با ابداعات رجالى و حدیثى خویش، موجب استقبال بسیارى محققان و طلاب جوان شده است.
6. طرح روش اجتهادى آیت الله خویى، به عنوان "مکتب نجف" در مجله مهرنامه شمارة 12، و قرار دادن آن در مقابل مکتب قم و اصرار مصاحبه کننده بر اضمحلال و افول مکتب قم [!]، روایتى واقع بینانه و تحلیلى علمى از سهم مبانى آیت الله خویى در حوزه علمیه قم را نشان نمى دهد. این نگاه صاحبان مجله، مصاحبه هاى نسبتاً متنوع صورت گرفته را به گونه اى منعکس کرده که گویا در حوزه علمیه قم، تنها به مبانى آیت الله خویى توجه مى شود، و مبانى آیت الله خویى، در حال فتح حوزه قم در همه عرصه هاى علمى و اجتماعى سیاسى است!
جالب آنکه تنها مؤسسات تخصصى فقهى در قم که طلاب با استعداد، در آنجا براى اجتهاد تلاش مى کنند، با اشراف شاگردان حلقة درسى امام خمینى(ره) تأسیس شده و اداره مى شود. افزون بر این بر خلاف نظر نویسندگان، جمعیت شرکت کنندگان در درس خارج آیت الله وحید خراسانى، دقیقاً برابر با شاگردان آیت الله مکارم شیرازى و پس از آنها، درس آیت الله سبحانى شاگرد مقرِّر دروس امام خمینى(ره) است. تنها مجلات تخصصى فقهى که شمارى از مجتهدان نیز در برخى آنها قلم مى زنند، تحت اشراف اشخاصى چون آیت الله سید محمود هاشمى شاهرودى از شاگردان شهید صدر و امام خمینى(ره) است.
غیرواقعى بودن نگاه اصحاب مهرنامه، به حضور مبانى علمى آیت الله خویى و شاگردان ایشان در حوزه قم، مخاطب نکته سنج را به انگیزه اصحاب مهرنامه از بزرگ جلوه دادن مکتب آیت الله خویى و بهره بردارى سیاسى از نام ایشان مى کشاند؛ ادعاى نابودى کامل مکتب قم و پرورش یافتگان آن که بیشتر آنان مدافع حضور فقاهت در اداره جامعه و پیرو نظریه ولایت فقیه و ساخت فقهى مقتدر در برابر تمدن غرب است، و ناتوان جلوه دادن آنان در عرصه علمى، هدفى در لایه هاى پنهانىِ مجله مهرنامه به شمار مى رود. افراشتن تابلو و تبلیغِ همه جانبه و یک سویه آیت الله خویى، نه با مقاصد علمى و توصیف بى طرفانه وضعیت حوزه ها، بلکه در مسیر ترویج فقه منهاى سیاست و ولایت فقیه، و قرائتى سکولار و جامعه گریز و سیاست زدا از دین صورت مى گیرد، و باید آن را تاکتیکى بلند مدت، جهت مصادره تاریخى نهادهاى دینى به نفع خود به حساب آورد.
منبع ماهنامه پگاه حوزه شماره 309
تعبیر آیت الله شهید سید محمد باقر صدر یکى از برجسته ترین شاگردان آیت الله خویى نیز گویاى وسعت علمى آیت الله خویى است: "... آنچه من دارم، قطره اى از دریاى بى کران علم ایشان است و به حق مى شود گفت که ایشان پدر روحانى من است". (غروب خورشید فقاهت، ص139)
بیش از نیم قرن است که دانشوران و بزرگان در درس هاى خارج حوزه هاى علمیه شیعه، به مبانى آیت الله خویى در اصول و رجال، و نظرات ایشان در فقه، توجه مى کنند و در آن تأمل دارند.
2. درباره سبک علمى و تعلیمى آیت الله خویى مى توان گفت که از میان شاگردان ایشان، آیت الله میرزا جواد تبریزى در قم و آیت الله میرزا على فلسفى در مشهد، کاملاً به نظرات و مبانى استاد خویش وفادار بودند و تقریباً بى هیچ کم و کاستى، به طرح دیدگاه هاى آیت الله خویى مى پرداختند و در طول درس، غالباً به دفاع از آن برمى خواستند.
پرداختن به سبک تعلیمى آیت الله خویى در درس خارج، خود به مجالى گسترده نیاز دارد. شاید در نوشته هاى مختلف، سبک تعلیمى آیت الله خویى کمتر نقد شده است؛ براى نمونه برخى مجتهدان نامى که سال ها در درس دو فقیه بزرگ، یعنى آیت الله خویى و امام خمینى شرکت داشتند، سبک تعلیمى این دو فقیه را چنین مقایسه کرده اند:
"من در نجف هشت سال در درس آقاى خویى حضور داشتم، بعید است که انسان هشت سال به درس استادى برود و متوجه خصوصیات آن درس نشود؛ من قصد جسارت به آیت الله خویى را ندارم و همه ما ایشان را به عنوان یک استاد و بالاتر از آن به عنوان یک فقیه و محقق قبول داریم؛ اما صحبت در مقایسه است. درس آقاى خویى اصلاً طلبه را غیر محقق، مقلد و مقرر بار مى آورد، طبیعت درس طورى بود که وقتى طلاب فاضل در جلسه درس مى نشستند، به آنها القا مى شد که حرف همین است و بس؛ دیگر غیر از این نمى شود حرفى بالاى این حرف زد. این مطلب را صراحتاً نمى گفت؛ اما شیوه هایى که به کار مى برد ،این فکر را تلقین مى کرد؛ مثلاً وى در درس اصلاً اجازه نمى داد، کسى صحبت کند...؛ در صورتى که امام درست به عکس، دست آدم هایى را که سؤال مى کردند و اشکال مى گرفتند، مى گرفت و تشویق مى کرد. .... آقاى خویى یک حریت داشت؛ اما متأسفانه این حریت را انتقال نمى داد..."(خاطرات آیت الله عمید زنجانى، ص66)
3. مبانى آیت الله خویى در اصول، رجال و علوم قرآنى، توسط برخى شاگردان زبده اش در بوته نقد و بررسى اساسى قرار گرفت: در علم اصول، آیت الله شهید صدر و آیت الله سیستانى؛ در رجال الحدیث، آیت الله شهید صدر، آیت الله سیستانى و آیت الله مسلم داورى، و در علوم قرآنى، آیت الله معرفت و آیت الله شهید صدر. این نقدها به اندازه اى است که مى توان ادعا کرد، آنها مبانى علمى هر سه رشته را از سطح مباحثِ استاد خویش چند گام به جلو راندند و خود مبانىِ جدیدى ارائه کردند؛ آن چنان که در فرآیند استنباط و تحقیقات اجتهادى، نمى توان از دیدگاه هاى این چهار تن به سادگى گذشت.
4. مبانى قابل توجه شهید صدر در اصول، فقه، کلام، رجال و... که از مباحث علمىِ خارج حوزه، چون حساب احتمالات، معرفت شناسى، اقتصاد و ... بهره فراوانى برده بود، امروزه در درس هاى خارج، به مزیّت رقابتى در میان طلاب جوان تبدیل شده است. در حوزه علمیه قم و مشهد، درس خارجى مورد توجه طلاب مستعد و کوشا در امر اجتهاد قرار مى گیرد که بیشترین توجه را به مبانى شهید صدر داشته باشد و بتواند آن را نقد و در آن بررسى علمى کند. شاید بتوان گفت، نقل و نقد مبانى آیت الله خویى در کنار دیگر بزرگان همچون آیت الله نائینى، امام خمینى و...، امرى رایج در تمامى دروس خارج است، و آنچه یک درس تخصصى خارج اصول فقه را از دیگران ممتاز مى سازد، بررسى موشکافانه مبانى شهید صدر است.
5. روش فقاهت آیت الله بروجردى، به ویژه نگاه ایشان به مباحث رجالى، تفاوت چشمگیرى با روش آیت الله خویى دارد. پرداختن به تفاوت هاى این دو شیوه و نگاه، به نگارش کتابى مستقل نیاز دارد؛ جالب آنکه آیت الله سیستانى با شاگردىِ هر دو بزرگ در قم و نجف، با نوآورى هاى خویش توانسته، نگاه تاریخىِ آیت الله بروجردى به مباحث علمى را با شیوه صناعى و فنىِ آیت الله خویى جمع کند که متأسفانه به دلیل منتشر نشدن کامل مبانى و نوآورى هاى چشمگیر آیت الله سیستانى، محققان به روش ایشان کمتر توجه مى کنند. آیت الله سید احمد مددى با بسط و تکامل بخشیدن روش آیت الله سیستانى و با ابداعات رجالى و حدیثى خویش، موجب استقبال بسیارى محققان و طلاب جوان شده است.
6. طرح روش اجتهادى آیت الله خویى، به عنوان "مکتب نجف" در مجله مهرنامه شمارة 12، و قرار دادن آن در مقابل مکتب قم و اصرار مصاحبه کننده بر اضمحلال و افول مکتب قم [!]، روایتى واقع بینانه و تحلیلى علمى از سهم مبانى آیت الله خویى در حوزه علمیه قم را نشان نمى دهد. این نگاه صاحبان مجله، مصاحبه هاى نسبتاً متنوع صورت گرفته را به گونه اى منعکس کرده که گویا در حوزه علمیه قم، تنها به مبانى آیت الله خویى توجه مى شود، و مبانى آیت الله خویى، در حال فتح حوزه قم در همه عرصه هاى علمى و اجتماعى سیاسى است!
جالب آنکه تنها مؤسسات تخصصى فقهى در قم که طلاب با استعداد، در آنجا براى اجتهاد تلاش مى کنند، با اشراف شاگردان حلقة درسى امام خمینى(ره) تأسیس شده و اداره مى شود. افزون بر این بر خلاف نظر نویسندگان، جمعیت شرکت کنندگان در درس خارج آیت الله وحید خراسانى، دقیقاً برابر با شاگردان آیت الله مکارم شیرازى و پس از آنها، درس آیت الله سبحانى شاگرد مقرِّر دروس امام خمینى(ره) است. تنها مجلات تخصصى فقهى که شمارى از مجتهدان نیز در برخى آنها قلم مى زنند، تحت اشراف اشخاصى چون آیت الله سید محمود هاشمى شاهرودى از شاگردان شهید صدر و امام خمینى(ره) است.
غیرواقعى بودن نگاه اصحاب مهرنامه، به حضور مبانى علمى آیت الله خویى و شاگردان ایشان در حوزه قم، مخاطب نکته سنج را به انگیزه اصحاب مهرنامه از بزرگ جلوه دادن مکتب آیت الله خویى و بهره بردارى سیاسى از نام ایشان مى کشاند؛ ادعاى نابودى کامل مکتب قم و پرورش یافتگان آن که بیشتر آنان مدافع حضور فقاهت در اداره جامعه و پیرو نظریه ولایت فقیه و ساخت فقهى مقتدر در برابر تمدن غرب است، و ناتوان جلوه دادن آنان در عرصه علمى، هدفى در لایه هاى پنهانىِ مجله مهرنامه به شمار مى رود. افراشتن تابلو و تبلیغِ همه جانبه و یک سویه آیت الله خویى، نه با مقاصد علمى و توصیف بى طرفانه وضعیت حوزه ها، بلکه در مسیر ترویج فقه منهاى سیاست و ولایت فقیه، و قرائتى سکولار و جامعه گریز و سیاست زدا از دین صورت مى گیرد، و باید آن را تاکتیکى بلند مدت، جهت مصادره تاریخى نهادهاى دینى به نفع خود به حساب آورد.
منبع ماهنامه پگاه حوزه شماره 309
