نویسنده: علی نقی فقیهی
4.استکمال عقل
عقل در وجود فرد، راهنمایی کردن به سوی هنجارها و باز داشتن از روی آوردن به نابه هنجاری ها را به عهده دارد. هر قدر عقل، کامل تر شود و توانایی اش در درک مسائل و ارزیابی عملکردها بیشتر گردد، بهتر می تواند در برابر انگیزه های شهوانی، مقاومت کند و تحت سیطره آنها در نیاید؛ بلکه هواهای نفسانی را تعدیل نماید و تحت نفوذ و هدایت خود، جهت دهی مطلوبی برای آنها داشته باشد. به عبارت دیگر، هر چه عقل، توانمندتر، نقش خود را ایفا کند، تهاجم هواهای نفسانی، ضعیف تر می گردد. امام علی (ع) فرمود:إذا کمل العقل نقصت الشهوة.(1)
هنگامی که عقل، کامل و توانمند می گردد، شهوت و میل، فروکش می کند.
کمال عقلی، باعث می شود که فرد، در ارزیابی هایش، به بی ارزشی امیال شهوی توجه کند و محرکی برای انجام دادن آنها نداشته باشد. از این رو، امام علی (ع) می فرماید:
من کمل عقله استهان بالشهوات.(2)
کسی که عقلش به تدریج کامل می شود، به امیال و خواسته های شهوی، بی توجه می گردد.
از آن جا که عقل، با تدبیر و براساس حکمت، ارزیابی خود را از رفتارها انجام می دهد، لذا افعالی که نتیجه حکیمانه داشته باشند، می پذیرد و افراط کاری ها و نابه هنجاری هایی را که جز آسیب و آفت، ثمره دیگری ندارد، کنار می زند. امام علی (ع) فعالیت و ارزیابی عقل را حکمت دانسته، می فرماید:
کلما قویت الحکمة ضعفت الشهوة.(3)
هرگاه حکمت [در کسی] قوت یابد، شهوت، ضعیف می شود.
هر گاه حکمت و ارزیابی فرد، قوی و توانمندانه انجام شود، میل شهوی او آن قدر ضعیف و سست می گردد که نمی تواند باعث انجام شدن رفتارهای انحرافی در فرد بشود.
از نشانگان استکمال عقل و ارزیابی حکیمانه، توجه به لذت محدود و زودگذر در نابه هنجاری های جنسی و آفات مترتب بر آن است که تاریخ از آن حکایت دارد. امام علی (ع) با توجه به زوال لذات، اندیشه در مورد آن را از شیوه های بازدارنده امیال شهوی در انسان می داند و می فرماید:
اذکر مع کل لذة زوالها...فإن ذلک...أنفی للشهوة.(4)
به یادآور محدودیت و نابودی لذت شهوی را که این توجه، باعث نفی محرک بودن شهوت در فرد می گردد.
امام باقر (ع) نیز با اشاره به نقش تقوا در سلامت روانی آدمی می فرماید:
أوصیک بتقوی الله فإن فیها السلامة من التلف...یقی بالتقوی عن العبد نا عزب عنه عقله و یجلی بالتقوی عنه عماه و جهله...فاز الصابرون...نبذوا طغیانهم من الإیراد بالشهوات لما بلغهم فی الکتاب من المثلات.(5)
شما را به تقوای الهی توصیه می کنم؛ زیرا تقوا، باعث سلامت فرد از آسیب است.
تقوا، فرد را از آنچه در ابتدا، عقل از آن غفلت می کرده، حفظ می کند و کوری و نادانی او، به کشف حقیقت تبدیل می شود. افرادی که در برابر خواهش های نفسانی مقاومت می کنند و ارزیابی از آنها دارند، سرکشی امیال را با تفکر در عبرت ها و آنچه از گذشتگان به آنها رسیده، از میان بر می دارند.
5.توجه به همسر و استمداد از خدا
از اموری که لازم است فرد برای پیشگیری از تأثیر محرکات جنسی و کشش به سوی رفتارهای نابه هنجار، انجام دهد، این است که اگر دارای همسر است، به او بنگرد و زیبایی هایش را مشاهده کند و توجه کند که آنچه مثلاً دیگر زنان دارند، همسر او نیز دارد. از این راه، فشار محرک، بر فرد کاهش می یابد و انگیزه روانی برای کاهش به سوی رفتار نابه هنجار جنسی، ضعیف می گردد و فرد می تواند خود را از آلوده شدن به انحرافات، مصون نگه دارد. اگر کسی همسر ندارد، روی آوردن به دعا و نماز و کمک از خداوند برای فراهم سازی زمینه ازدواج، موقعیت روانی-عاطفی نسبت به خداوند برایش پدید می آورد. از این طریق، تأثیر فشار محرک در او ضعیف می گردد، فرد می تواند خود را در مقابل محرکات جنسی مقاوم نماید و در خود، مصونیت ایجاد کند. امام علی (ع) در این خصوص می فرماید:إذا رأی أحدکم امرأة تعجبه فلیأت أهله، فإن عند أهله مثل ما رأی، فلا یجعلن للشیطان علی قلبه سبیلاً لیصرف بصره عنها. فإذا لم یکن له زوجة فلیصل رکعتین و یحمدالله کثیراً و لیصل علی النبی (ص) ثم یسأل الله من فضله فإنه ینتج له من رأفته ما یغنیه.(6)
هنگامی که یکی از شما مردان، زنی را دید که جذب نگاه به او شد، متوجه همسر خود شود و بداند آنچه را که دیده، زنش نیز داراست. پس شیطان را به دل خود راه ندهد و چشم به آن زن ندوزد؛ اما اگر مرد، همسر ندارد، برود دو رکعت نماز بخواند و حمد خدای را بسیار به جای آورد و بر پیامبر (ص )صلوات بفرستد و از خداوند بخواهد که به فضل و رحمت خویش، او را بی نیاز گرداند. همانا خداوند
به رحمت خود، آرزوی او را برآورده خواهد کرد.
امام صادق (ع) همین مضمون را از رسول (ص) نقل می کند که فرمود:
إذا نظر أحدکم إلی المرأة الحسناء فلیات أهله، فإن الذی معها مثل الذی مع تلک، فقام رجل فقال یا رسول الله فإن لم یکن له أهل فما یصنع قال فلیرفع نظره إلی السماء و لیراقبه و لیساله من فضله.(7)
وقتی یکی از شما، زن زیبایی را دید، به نزد همسرش برود؛ زیرا آنچه آن زن دارد، همسرش هم از آن برخوردار است. مردی بلند شد و پرسید: ای رسول خدا! اگر فردی همسر ندارد، چه کار کند؟ پیامبر فرمود: سرش را به طرف آسمان بلند کند (و دعا نماید) و به نگاهش ادامه ندهد؛ بلکه مراقب خود باشد و برای موفقیت در خودداری از نگاه به نامحرم، از فضل پروردگار کمک بطلبد.
6.مشارطه و محاسبه
از جمله مراقبه های فردی، این است که اگر کسی نمی تواند در برابر تمایلات انحراف جنسی، خویشتندار باشد، برای پیشگیری از کشیده شدن به سوی آنها، با خود و خدا عهد و پیمان ببندد و شرط کند که آلوده نشود و در صورتی که گامی به سوی نابه هنجاری ها برداشت، جریمه ای بپردازد و هر چند وقت یک بار، عملکردهای خود را محاسبه کند و به ارزیابی آنها بپردازد مبادا غفلت از شرط و یپمان، او را از پایبندی به تعهدش باز دارد!در توضیح این مطلب، به جملاتی (البته با اندک تغییر عبارتی) از بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) اشاره می شود.
مشارطه، آن است که در اول روز، مثلاً با خود شرط کند که امروز بر خلاف فرموده ی خداوند-تبارک و تعالی-رفتار نکند و این مطلب را تصمیم بگیرد و معلوم است که یک روز خلاف نگردن، امری است خیلی سهل، و انسان می تواند به آسانی از عهده آن برآید.
سپس خطاب به فردی که می خواهد مراقبه انجام دهد، توصیه می کند:
تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما و ببین چه قدر سهل است. ممکن است شیطان و جنود آن ملعون، این امر را بر تو بزرگ نمایش دهند؛ ولی این از تلبیسات (رقیب های)آن ملعون است. او را زا روی واقع و قلب، لعن کن و اوهام باطله را از قلبت بیرون کن و یک روز تجربه کن، آن وقت موفق خواهی شد! باید مراقب باشی که در تمام مدت، متوجه عمل به شرط باشی و خود را ملزم بدانی به عمل کردن به آن. اگر خدای نخواسته، در دلت افتاد که امری را مرتکب شوی که خلاف فرموده خداست، بدان که این از شیطان و جنود اوست که می خواهند تو را از شرطی که کردی باز دارند. به آنها لعنت کن و از شر آنها به خداوند، پناه ببر و آن خیال باطل را از دل بیرون نما و به شیطان بگو که من امروز با خود شرط کردم که خلاف فرمان خداوند تعالی، کاری را نکنم. ولی نعمت من، سال های دراز است که به من نعمت داده، صحت و سلامت و امنیت مرحمت فرموده و لطف هایی کرده که اگر تا ابد خدمت او کنم، از عهده یکی از آنها بر نمی آیم. سزاوار نیست یک شرط جزئی را وفا نکنم. امید است که إن شاء الله بتواند شیطان را طرد کند و از انجام دادن گناه، منصرف شود.
در ادامه، امام خمینی (ره) ضمن اشاره به این که مراقبه با هیچ یک از کارهای فرد (از قبیل کار و سفر و تحصیل و...) منافات ندارد، به مرحله «محاسبه» می پردازد و می نویسد:
باید به همین حال باشی و شب به محاسبه بپردازی. محاسبه، عبارت است از این که حساب نفس را بکشی، در این شرطی که با خدای خود کردی که آیا به جا آوردی و با ولی نعمت خود در این معامله جزئی، خیانت نکردی؟ اگر درست وفا کردی، شکر خدا کن در این توفیق و بدان که یک قدم پیش رفتی و موجب نظر الهی، به خود شدی و خداوند، إن شاءالله که تو را راهنمایی می کند و تو را در پیشرفت امور دنیا و آخرت موفق می نماید و بدان کار، فردا برای تو آسان تر خواهد شد. چندی به این عمل مواظبت کن، امید است برای تو ملکه گردد، به طوری که از برای تو خیلی سهل و آسان شود؛ بلکه آن وقت از اطاعت فرمان خدا
و از ترک معاصی در همین عالم، لذت می بری. با این که دنیا، جهان پاداش و جزا نیست؛ لذت می بری و لطف الهی اثر می کند و تو را متلذذ می نماید.(8)
در احادیث بسیاری، به مواظبت از عملکرد خویش امر شده تا با حسابرسی و ارزیابی نسبت به آنچه انجام گرفته و با مراقبت پی در پی، تعهدات شرعی فرد با خدا و خودش عملی گردد و فرد، به نابه هنجاری ها روی نیاورد. رسول اکرم می فرماید:
لذکر الله بالغدو والاصال خیر من حطم السیوف فی السبیل الله-عزو جل-یعنی من ذکر الله بالغدو تذکر ما کان منه فی لیله من سوء عمله و استغفر الله و تاب إلیه انتشر و قد حطت سیئاته و غفرت ذنوبه و من ذکر الله بالآصال و هی العشیات و راجع نفسه فیما کان منه یومه ذلک من سرفه علی نفسه و إضاعته لأمر ربه فذکر الله و استغفرالله تعالی و أناب راح إلی أهله و قد غفرت له ذنوبه.(9)
صبح و شام در یاد خدا بودن، بهتر از این است که شمشیرها برای جهاد در راه خداوند-عزوجل-شکسته شود. یعنی آن کس که اول صبح با یاد خدا، حساب نفس خود را می رسد و به خاطر می آورد کارهای بدی را که در شب انجام داده، از خدا آمرزش می خواهد و توبه می کند. صبح که از منزل خارج می شود و به دنبال پیکار روزانه اش می رود، گناهانش ریخته و تخلفاتش بخشیده شده است. کسی که اول شب، خدا را به یاد می آورد و برای حسابرسی، به نفس خود مراجعه می کند و متوجه می گردد که امروز، بر خود ستم روا داشته و از فرمان الهی سرپیچی نموده است، ذکر حق می گوید و از پیشگاه الهی، طلب آمرزش می کند. سپس به نزد خانواده خود می رود، در حالی که گناهانش بخشیده شده اند.
همچنین حضرت موسی (ع) فرموده است:
لیس منا من لم یحاسب نفسه کل یوم.(10)
از ما نیست آن کس که همه روزه، به حساب نفس خود رسیدگی نکند.
نیز امام صادق (ع) در سفارشی به عبداله بن جندب می فرماید:
یا بن جندب حق علی کل مسلم یعرفنا أن یعرض عمله فی کل یوم و لیلة علی نفسه فیکون محاسب نفسه فإن رأی حسنة استزاد منها و إن رأی سیئة استغفر منها لئلا یخزی یوم القیامة.(11)
ای پسر جندب! هر مسلمانی که به مقام امامان معصوم (ع) معرفت دارد، شایسته است که هر روز و هر شب، اعمال خود را به نفس خویش عرضه کند و خود، حسابگر نفش خویشتن باشد. اگر درکارهایی که انجام داده، خوبی مشاهده کرد، در افزایش آن بکوشد و اگر بدی دید، از پیشگاه الهی، طلب آمرزش نماید تا در قیامت، دچار ذلت و خواری نشود.
پی‌نوشت‌ها:
1.غررالحکم و درالکلم، ج3، ص135، ح4054.
2.همان، ج5، ص255، ح8226.
3.همان، ج4، ص622، ح7205؛ عیون الحکم و المواعظ، ص395.
4.غررالحکم و دررالکلم، ج2، ص228، ح2449؛ عیون الحکم و المواعظ، ص76.
5.الکافی، ج8، ص52؛ بحارالأنوار، ج78، ص359.
6.تحف العقول، ص125؛ وسائل الشیعة، ج20، ص106.
7.الکافی، ج5، ص494؛ وسائل الشیعة، ج20،ص105.
8.چهل حدیث، ص8-9.
9.وسائل الشیعة؛ ج16، ص97.
10.الکافی، ج2، ص453؛ وسائل الشیعة، ج16، ص95.
11.تحف العقول، ص301؛ بحارالأنوار، ج78، ص279.
/ج
