نویسنده: علی نقی فقیهی
7.پرهیز از چشم چرانی
از جمله مراقبه های فردی، این است که باید از نگاه به نامحرم و آنچه فرد را تحریک جنسی می کند، پرهیز کرد؛ چون چشم چرانی، نابه هنجاری خطرناکی است که زمینه ی نابه هنجاری های دیگری را نیز فراهم می سازد و یکی از انحرافات مبتلا به جامعه ماست. به همین دلیل، لازم است که فنون این مراقبه و چگونگی راهبردهای روان شناختی آن، به تفصیل بحث شود. نقش این نوع مراقبه در پیشگیری از ابتلا به نابه هنجاری های جنسی دیگر، از آن جهت است که تقریباً همه نابه هنجاری های جنسی، با این نابه هنجاری آغاز می شود. لذا از ریشه باید پیشگیری شود.امام علی (ع) در نقش اساسی این مراقبه می فرماید:
نعم صارف الشهوات غض الأبصار.(1)
فرو بستن چشم، بازدارنده ی خوبی است از خواسته ها و امیال شهوی.
در اهمیت مراقبت از نگاه حرام و نقش ارزشمند آن در پیشگیری از نابه هنجاری ها، امام علی (ع) بیانات فراوانی دارد: آن را کمال و ناشی از مروت و
مردانگی فرد می داند، دارای ارزش عبادت و بالاترین ورع خوانده است و برای آن، آثار فراوانی چون: آرامش قلبی، کاهش تأسف ها و امنیت از تباهی ها قائل شده و می فرماید:
غض الطرف من کمال الظرف.(2)
فرو بستن نگاه از حرام، از کمال و تعالی ظرفیت وجودی آدمی ناشی می شود.
غض الطرف من المروة.(3)
کنترل چشم، از مروت و مردانگی سرچشمه می گیرد.
غض الطرف عن محارم الله سبحانه أفضل عبادة.(4)
چشم پوشی از محارم خدای سبحان، بالاترین عبادت است.
من غض الطرف من أفضل الورع.(5)
چشم پوشی از گناه، برترین مصداق خود کنترلی ورع و تقواست.
من غض طرفه اراح قلبه.(6)
کسی که، از محارم، چشم فرو می بندد، دلش راحت است.
من غض طرفه قل اسفه و امن تلفه.(7)
کسی که از محارم الهی چشم فرو می بندد، تأسفش نیست به ندانم کاری هایش کاهش می یابد و از تلف شدن نیرویش مصون است.
با توجه به اهمیت زیاد این شیوه و نقش کلیدی و ریشه ای آن در باز دارندگی از نابه هنجاری های جنسی است که با تفصیل بیشتر، به آن می پردازیم و فنون زمینه سازی این شیوه را نیز تبیین می کنیم:
یک.توجه به مسئولیت چشم
توجه فرد به این نکته، ضروری است که: چشم، نعمتی از نعمت های الهی است که برای کارکردهای خاصی آفریده شده و هر گونه بهره برداری از آن باید مطابق با ضوابط الهی باشد و بر خلاف رضایت خداوند، نباید آن را به کار گرفت. چشم، از اعضای مهم آدمی است که عملکردش در قیامت، مورد سؤال قرار می گیرد.امام صادق (ع) در مفهوم آیه:(ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسِئولاً)(8) فرمود:
یسال السمع عما سمع و البصر عما نظر الیه و الفؤاد عما عقد علیه.(9)
از گوش می پرسند که: به چه گوش دادی؟ و از چشم سؤال می شود که: به چه نگاه کردی؟ و از دل سؤال می شود که: به چه چیزی دلبسته شدی؟
کسی خدمت امام صادق (ع) رسید و عرض کرد: من همسایه ای دارم که کنیزان خواننده دارد. آنها می خوانند و می نوازند و من گاهی که برای قضای حاجت، به دستشویی می روم، نشستن خود را طولانی تر می کنم تا نغمه های آنها را بشنوم، در حالی که برای چنین منظوری نرفته ام. امام صادق (ع)این آیه را تلاوت فرمود:
ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسئولاً.(10)
گوش و چشم و قلب، همگی آنها مسئول اند).
مرد عرض کرد: گویا هرگز این آیه را از هیچ کس نه عرب و نه عجم، نشنیده بودم و من اکنون این کار را ترک می گویم و به درگاه خدا توبه می کنم.(11)
از آن جا که چشم چرانی، یک نوع بیماری روانی است، نجات از آن، به اراده ای محکم و قوی نیازمند است. انسان، نیاز دارد که مدام، موعظه ها را به او یادآوری کرد. شخصی به خدمت امام حسن (ع)وارد شد و عرض کرد: من انسان گناه کاری هستم.
صبرم بر گناهم تمام شده است، مرا راهنمایی کن. امام حسن (ع) فرمود:
افعل خمسه اشیاء و اذنب ما شئت فاول ذلک لا تاکل رزق الله و اذنب ما شئت والثانی اخرج من ولایة الله و اذنب ما شئت و الثالث اطلب موضعاً لا یراک الله و اذنب ما شئت و الرابع اذا جاء ملک الموت لیقبض روحک فادفعه عن نفسک و اذنب ما شئت و الخامس اذا ادخلک مالک فی النار فلا تدخل فی النار و اذنب ما شئت.(12)
پنج چیز را انجام دهید، بعد هر کاری که می خواهید انجام دهید: اول، از روزی خداوند نخور و بعد هر کاری می خواهی انجام بده؛ دوم، از ولایت خداوند خارج شو و بعد هر کاری می خواهی انجام بده؛ سوم برای گناه، جایی را انتخاب کن که خداوند نبیند و بعد هر کاری می خواهی انجام بده؛ چهارم، به ملک الموت، اجازه نده که جانت را بگیرد و بعد هر کاری می خواهی انجام بده؛ پنجم، از دست مالکان جهنم خلاص شو و به جهنم نرو، و بعد هر کاری دلت می خواهد انجام بده.
شخص چشم چران نیز باید بداند که اگر بخواهد به ناموس مردم نگاه کند و این عضو را در مسیر انحراف ببرد، باید با خودش شرط کند که از نعمت های خداوند استفاده نکند، از روزی الهی ارتزاق نکند و از ولایت او خارج شود، بعد به نگاهش ادامه دهد؛ اما خوب می داند که این کارها شدنی، نیستند؛ چون هر جا که برود، مطابق آیه: قل اعلموا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون، (13) خداوند و رسول خدا و مؤمنان خاص، او را می بینند. در صورت حضور ملک الموت، لحظه ای اجازه تأخیر نمی توان گرفت. در قیامت نیز در صورت جهنمی بودن، نمی توان از چنگ سربازان جهم فرار کرد. پس شایسته است که انسان، با در نظر داشتن این دستور العمل و دچار نشدن به پیامدهای دنیوی و اخروی آن، از چشم چرانی در گذرد و از این عضو، استفاده شایسته ببرد.
دو.توجه به پلیدی عمل
یکی از روش هایی که می توان به کمک آن، از چشم چرانی پیشگیری کرد و شخصی را که به این کار عادت کرده، درمان نمود، آگاهی دادن نسبت به زشتی و حقیقت این عمل است. امام صادق (ع) این عمل زشت را نوعی زنا خوانده، می فرماید:ما من عضو إلا و هو یصیب حظاً من الزنا، فزنا العینین النظر و زنا الفم القبلة و زنا الیدین اللمس، صدق الفرج ذلک أو کذب.(14)
هیچ عضوی نیست، مگر آن که بهره ای زنا دارد. زنای چشم، نگاه حرام و زنای دهان، بوسیدن حرام و زنای دست، لمس حرام است، چه به زنای فرج بینجامد و چه نینجامد.
از پیامبر اکرم (ص) نیز روایت شده که فرمود:
لکل عضو من ابن آدم حظ من الزنا فالعین زناء النظر و اللسان زناه الکلام... .(15)
برای هر عضوی از انسان، حظی از زنا وجود دارد: زنای چشم، نگاه حرام و زنای گوش، گوش دادن به حرام و زنای زبان، کلام جنسی حرام است.
از این رو انسان باید بداند که این عمل، حرام و زنای نسبی است و نباید به لذت آنی و مجازی آن فریفته شود.
سه.درک حضور و آگاهی خدا
انسان باید به این نکته توجه کند که خداوند در همه حال، از رفتارهای چشمی و انگیزه های درونی او آگاه است. در حقیقت، اگر خود را در محضر خدا ببیند، حیا می کند و به سراغ نابه هنجاری چشمی نمی رود، به راحتی، خود را آلوده گناه نمی کند و اگر غفلتی از او سر زد، زود توبه می کند. خداوند، این توجه را به افراد می دهد و می فرماید:ألم یعلم بأن الله یری.(16)
آیا نمی دانی که خداوند می بیند.
یعلم خائنة الأعین و ما تخفی الصدور.(17)
خداوند از خیانت چشم ها و آنچه در دل ها پنهان است آگاه است.
قل اعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون.(18)
(ای پیامبر!) بگو هر کاری را که می خواهید انجام دهید؛ ولی بدانید که خداوند و پیامبر و مؤمنان، شما را می بینند.
امام صادق (ع) در خصوص درمان چشم چرانی از این روش استفاده می کند و می فرماید:
ما اغتنم أحد بمثل ما اغتنم بغض البصر فإن البصر لا یغض عن محارم الله إلا و قد سبق إلی قلبه مشاهدة العظمة و الجلال.(19)
هیچ کس با چیزی چون چشم پوشیدن از نامحرم، خود را حفظ نکرده است؛ زیرا چشم های خود را به حرام های خدا باز نمی دارد که قبلاً عظمت و جلال خداوند را در دل خویش مشاهده کرده باشد.
سپس امام اضافه می کنند: از امام علی (ع) سؤال شد برای چشم پوشی از نگاه حرام، از چه وسیله ای می توان کمک گرفت؟ امام فرمود:
بالخمود تحت سلطان المطلع علی سرک.(20)
با در نظر گرفتن قدرت خداوند که از نهان تو آگاه است.
چهار. یادآوری مرگ و قیامت
از جمله راه کارهایی که به عنوان پیشگیری و درمان چشم چرانی، در آموزه های اسلامی، بدان توصیه شده، عبارت است از: «یادآوری مرگ و قیامت». امام علی (ع)در وصف پاکان می فرماید:
وبقی رجال غض أبصارهم ذکر المرجع و أراق دموعهم خوف المحشر.(21)
گروه اندکی باقی مانده اند که یاد مرگ و قیامت، چشم هایشان را بر همه محارم الهی، فرو بسته، و ترس رستاخیز، اشک هایشان را جاری ساخته است.
پنج.برگرداندن چهره
برای کسی که اراده اش قوی نیست و تکنیک های مراقبه ای انفرادی، در او تأثیر ندارد و از چشم چرانی، دست بر نمی دارد، باید دیگران به او کمک کنند تا اقدام به این نابه هنجاری نکند. یکی از این کارها برگرداندن چهره کسی است که دارد به نامحرم نگاه می کند تا دیگر به نگاه خود ادامه ندهد. در صورتی هم که تکرار کند، او را تنبیه کنند. از این روش، موارد فراوانی از رسول اکرم (ص) و امیرالمؤمنین (ع)نقل شده است.برخوردهای رسول خدا (ص) در خصوص افرادی که نگاه آلوده داشته اند، حائز اهمیت است. پیامبر (ص) در مقابل چشم چرانی افراد، بی تفاوت نبود و در صورت مشاهده، به آنان تذکر می داد. البته شرایط نهی از منکر را رعایت می کرد و دلسوزانه و با مهربانی اقدام می کرد، مانند این که خود را پسر برادر می خواند. در این جا به عنوان نمونه، به چند برخورد پیامبر (ص) اشاره می کنیم.
ابن عباس می گوید: در روز عرفه، شخصی که همراه پیامبر (ص) بود، می گفت: جوانی، زنان را ورانداز می کرد و به آنان نظر می انداخت. حضرت، صورت او را با دست مبارکش، از پشت سر او، از نگاه زنان منصرف کرد. پیامبر، این کار را چند بار تکرار کرد؛ اما آن جوان، همچنان نگاه می کرد. در این هنگام، پیامبر (ص) به او فرمود:
ابن أخی إن هذا یوم من ملک فیه سمعه و بصره و لسانه غفرله.(22)
پسر برادرم! این روز، روزی است که باید به گوش و چشم و زبان، مالک شد تا مورد مغفرت قرار گیرد.
از امام علی (ع) نقل شده که فرمود:
جاءته امرأة شابة من خثعم فقالت: إن أبی شیخ کبیر و قد أفند و أدرکته فریضة الله فی الحج و لا یستطیع أدائها فیجزی عنه أن أؤدیها عنه قال رسول الله (ص): نعم و جعل یصرف وجه الفضل بن عباس عنها... قال العباس: یا رسول الله إنی رأیتک تصرف وجه این أخیک قال: إنی رأیت غلاماً و جاریةً شابةً فخشیت علیهما الشیطان.(23)
زن جوانی خدمت پیامبر (ص) رسید و عرض کرد: پدرم پیرمردی است که حج برای او واجب شده است و او قدرت بر انجام دادن آن ندارد آیا من می توانم از طرف او انجام دهم؟ پیامبر فرمود: «بله». در این هنگام که فضل بن عباس به آن زن نگاه می کرد، صورت فضل بن عباس را از آن، منصرف کرد. عباس گفت: یا رسول الله! برای چه، صورت برادر زاده ات را متصرف کردی؟ پیامبر فرمود: «دختر و پسر جوانی را دیدم و ترسیدم که شیطان غلبه کند».
نکته تربیتی ای که از این حدیث استفاده می شود، این است که هنگامی که عباس پرسید چرا صورت پسرم را برگرداندی، حضرت، با صراحت نگفت که به نامحرم نگاه می کرد؛ بلکه فرمود: دختر جوان، با پسر نامحرم جوان، در کنار هم باشد، ترس این است که شیطان، آنها را وسوسه کند. از این رو، این می تواند به نقش روش غیر مستقیم در تربیت، اشاره داشته باشد.
در روایت دیگر، خود فضل بن عباس چنین نقل می کند:
کنت ردیف النبی (ص )حین أفاض من المزدلفة و أعرابی یسایره و ردفه ابنة له حسناء قال الفضل: فجعلت أنظر إلیها فتناول رسول الله (ص ) بوجهی یصرفنی عنه.(24)
همراه پیامبر(ص) در مزدلفه بودیم و شخص اعرابی ای، همراه دخترش، در سمت راست پیامبر (ص )بود و هنگامی که به او نگاه کردم، پیامبر خدا (ص ) صورت مرا از آن دختر، منصرف کرد.
امام علی (ع) نیز اجازه نمی داد کسی به زنان و ناموس دیگران، با چشم خیانت نگاه کند و افراد را از این عمل، نهی می کرد. روزی حضرت علی (ع) مشغول طواف بود که مردی را در حال طواف دید که به زنان نامحرم، نگاه می کند. پس از طواف، آن مرد را به حضور طلبید و به عنوان تأدیب، چند سیلی به صورت او زد. آن مرد، در حالی که صورتش را با دستش گرفته بود، با آه و ناله ای که می کرد، به نزد عمر بن خطاب آمد و چنین شکایت کرد: ای امیر مسلمانان! علی (ع) به صورتم سیلی زد، باید قصاص شود. عمر، دستور داد علی (ع) را حاضر کردند و به علی (ع )گفت: چرا به این مرد سیلی زده ای؟ حضرت علی (ع) فرمود: «دیدم به زن نامحرم نگاه می کند». عمر به آن مرد گفت: چشم خداوند، دیده و دست خداوند، زده است.(25)
شش.توجه به آثار پرهیز از چشم چرانی
توجه به آثار مثبت و مطلوب پرهیز از چشم چرانی، در پیشگیری از ابتلا به آن، مؤثر است. وقتی انسان بداند مقابله با نفس و چشم پوشی از حرام، آثار ارزشمند و بزرگی برایش به بار می آورد، سختی چشم پوشی از لذت را برای رسیدن به لذات بالاتر، جامع تر و پایدارتر، تحمل می کند و به آسانی از آن لذات پست می گذرد. در زیر به برخی از آثار گران بهای چشم پوشی از حرام اشاره می کنیم:-تزویج با حورالعین
امام صادق (ع )فرمود:من نظر إلی امرأة فرفع بصره إلی السماء أو غمض بصره لم یرتد إلیه بصره حتی یزوجه الله من الحور العین.(26)
هر کس نظرش به زن بیگانه افتاد و او به آسمان نگاه کرد یا چشم پوشی کرد و چشمش را از نگاه حرام بازداشت، خداوند متعال، او را با حورالعین تزویج می کند.
-درک لذت عبادت
ما من مسلم ینظر امرأة أول رمقه ثم یغض بصره إلا أحدث الله تعالی له عبادة یجد حلاوتها فی قلبه.(27)هیچ مسلمانی نیست که چشمش به نامحرم بیفتد و سپس به خاطر خدا از آن، در پوشد، مگر این که خداوند، برای او توفیق عبادتی دهد که شیرینی آن را در قلبش می یابد.
در برخی از آموزه های اسلامی، آمده است که ترک این عمل، نه تنها موجب می شود که فرد، شیرینی عبادت را بچشد، بلکه موجب خوش حالی او نیز می شود و در نتیجه، توفیقات بعدی را به روی خود باز می کند.
رسول خدا (ص) می فرماید:
أنه قال النظر إلی محاسن النساء سهم من سهام إبلیس فمن ترکه أذاقه الله طعم عبادة تسره.(28)
نگاه کردن به زیبایی های زنان، تیرهای شیطان است که هر کس از این نگاه ها صرف نظر کند، خداوند مزه عبادت را به او می چشاند که این مایه شادمانی وی است.
-درک لذت ایمان
امام صادق (ع) می فرماید:النظرة سهم من سهام إبلیس مسموم من ترکها لله-عزوجل-لالغیره أعقبه الله إیماناً یجد طعمه.(29)
نگاه کردن به زن بیگانه، تیری است از تیرهای زهرآلود شیطان. هر کس که به جهت رضای خداوند، نگاه حرام را ترک کند، خداوند، به او، شیرینی ایمان را می چشاند.
گاهی اوقات، انسان، رفتار نابه هنجار جنسی را ترک می کند، اما نه به خاطر خداوند و نه برای تقرب و سعادت؛ بلکه به خاطر انگیزه های غیر الهی (مانند: ترس دیگران). درست است که این رفتار، از آن جهت که مرتکب عمل زشت نشده، خوب است، اما آنچه تأثیر آن را دو چندان می کند، انگیزه آن عمل است. چنانچه در حدیث فوق، دستیابی به ایمان و درک لذت آن، از آثار ترک چشم چرانی به خاطر خدا بیان شده است.
-شهود عظمت الهی
امام صادق (ع) می فرماید:ما اغتنم أحد بمثل ما اغتنم بغض البصر فإن البصر یغض عن محارم الله لا إلا و قد سبق إلی قلبه مشاهدة العظمة و الجلال.(30)
هیچ کس غنیمتی مانند آنچه را که از راه پوشیدن چشم ازحرام، به دست می آورد، به دست نیاورده است و هرگاه چشم از حرام، بسته شود، به مشاهده عظمت و جلال حق، پیشی می گیرد.
از این حدیث استفاده می شود که وقتی انسان، چشم از حرام بپوشد، می تواند به دیدار انوار و عظمت الهی در عالم ملکوت، راه یابد.
-امان یافتن از حسرت و هلاکت
حضرت علی (ع) می فرماید:من غض طرفة قل أسفه و أمن تلفه.(31)
هر کس دیده بپوشد، تأسف و حرمتش کم می شود و از هلاکت، در امان است.
-آرامش دل
برای هر فرد، آرامش دل، از نعمت ها با ارزش تر است. انسان می تواند از طریق آرامش و اطمینان قلب، به کمال خودش بیفزاید و کم کم، به قرب الهی-که هدف نهایی است-برسد. در تعالیم اسلامی آمده، آن کس که چشم های خود را از نگاه آلوده بپوشاند، آرامش دل را به دست می آورد. امام علی (ع) می فرماید:من غض طرفه أراح قلبه.(32)
آن کس که دیده بپوشد، دلش را آسوده ساخته است.
-تضمین بهشت
شیخ صدوق از ابن بابویه و او از پیامبر (ص) روایت نمود که پیامبر خدا (ص) می فرماید:شما شش چیز را به من ضمانت کنید تا من بهشت را برای شما ضامن باشم: 1.چون سخن می گویید، راست بگویید؛ 2.چون وعده می کنید، به آن وفا نمایید؛3.چون امانتی به شما می دهند، ارائه نمایید؛ 4.فرج های خود را از حرام نگاه بدارید؛ 5.چشم خود را از حرام محفوظ بدارید؛ 6.دست خود را از لقمه ی حرام بکشید.(33)
-مصونیت از زنا
یکی از رفتارهای نابه هنجار جنسی، زناست که در آموزه های اسلامی، مورد نهی قرار گرفته است و پیامدهای منفی دنیوی و اخروی برای آن بیان شده است و برای مصونیت از این پیامدها باید عوامل پیشگیری آن را شناخت و بدان عمل کرد.از جمله عوامل پیشگیری زنا، در کلام معصومان (ع) «چشم پوشی از نگاه حرام» است. امام علی (ع) می فرماید:
لیس یزنی فرجک إن غضضت طرفک.(34)
اگر چشم هایت را حفظ کنی، زنا نمی کنی.
-گریان نبودن در قیامت
امام صادق (ع) می فرماید:کل عین باکیه یوم القیامة إلا ثلاثة: عین غضت عن محارم الله و عین سهرت فی طاعة الله و عین بکت فی جوف اللیل من خشیة الله.(35)
همه چشم ها در قیامت گریان اند، جز سه چشم: چشمی که از حرام پوشیده باشد، چشمی که برای اطاعت الهی بیدار باشد و چشمی که در دل شب، از ترس خدا بگرید.
پی‌نوشت‌ها:
1.غررالحکم و دررالکلم، ج6، ص164، ح9924؛ عیون الحکم و المواعظ، ص494.
2.غررالحکم و دررالکلم، ج4، ص381، ح6403.
3.همان، ص380، ح6396.
4.همان، ص387، ح6427.
5.همان، ص381، ح6400.
6.همان، ج5، ص449، ح9122.
7.همان، ص450، ح9125.
8.سوره اسراء، آیه 36.
9.الکافی، ج2، ص37؛ وسائل الشیعة، ج15، ص167.
10.سوره اسراء، آیه 36.
11.الکافی، ج2، ص37؛ وسائل الشیعة، ج15، ص167؛ بحارالانوار، ج66، ص22.
12.بحارالانوار، ج78، ص126؛ میزان الحکمة، ص6920، ح22116.
13.سوره توبه، آیه 105.
14.الکافی، ج5، ص559، وسائل الشیعة، ج20، ص191.
15.مستدرک الوسائل، ج14، ص269؛ بحارالانوار، ج104، ص38.
16.سوره علق، آیه14.
17.سوره غافر، آیه 19.
18.سوره توبه، آیه 105.
19.مصباح الشریعة، ص9؛ مستدرک الوسائل، ج14، ص269.
20.همان جا.
21.نهج البلاغة، خطبه 32؛ بحارالانوار، ج34، ص99.
22.مسند أحمد، ج1، ص329؛ مسند أبی یعلی، ج4، ص330.
23.مسند أحمد، ج1، ص76.
24.همان، ص213.
25.داستان هایی از چشم و نگاه، ص46.
26.کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص473؛ وسائل الشیعة، ج20، ص193.
27.میزان الحکمة، ج13، ص6322؛ کنز العمال، ج5، ص227.
28.مستدرک الوسائل، ج14، ص270؛ جامع أحادیث الشیعة، ج20، ص277.
29.کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص18؛ وسائل الشیعة، ج20، ص192؛ کنز العمال، ج5، ص329.
30.مصباح الشریعة، ص9؛ مستدرک الوسائل، ج14، ص269.
31.غررالحکم و دررالکلم، ج5، ص450، ح9125؛ مستدرک الوسائل، ج14، ص271.
32.مستدرک الوسائل، ج14، ص271؛ جامع أحادیث الشیعة، ج20، ص282.
33.پوشش زن در گستره تاریخ، ص112.
34.شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج20، ص324، ح715.
35.الکافی، ج2، ص482؛ وسائل الشیعة، ج20، ص228؛ بحارالانوار، ج93، ص333.
/ج
