قرآن نخستین کتاب عربی

گزارشی از یافته های باستان شناختی نمایشگاه جاده های عربستان(1)

اعراب در عهد عتیق

مردم عرب به لحاظ تاریخی در منابع دنیای کهن در خلال هزاره اول پیش از میلاد مشاهده می شوند. متقدم ترین سند در رابطه با اعراب در کتیبه ای اکدّی یافت شده است. در بلوک سنگی کُرخ سنگ نبشته ای حاوی اطلاعاتی از پادشاه آشوری شلم نصر سوم (824-859 پیش از میلاد) ثبت شده است. در آنجا درباره وی گفته شده در پی جنگ قرقر1000 شتر از گیندیبو شاه عربستان ضبط کرده است. عهد عتیق عبری نیز اعراب را ذکر می کند و نام قبایل عربی به طور اتفاقی در برخی موارد آمده است. در نگاشته های یونانی نیز اعراب ذکر شده اند. درواقع اشیل (ف. 456 پیش از میلاد) در داستان های خود از اعراب نام برده است. هرودت(ف. 424 پیش از میلاد) در توصیفش از اعراب، ‌خاطرنشان می کند که آنها به صورت بدوی در بیابان های بین امپراطوری فارس، ‌یمن و مدیترانه زندگی می کنند. هرودت همچنین می نویسد که عرب ها خدایگان اورانیا را اللات می نامند و منابع عربی مربوط به حدود هزار سال بعد همراه با خود قرآن خدای عرب را با همین نام اللات ذکر می کند. (بنگرید به سوره 53، آیه 19) اعراب همچنین در امپراطوری پارسی شناخته شده بودند. در کاخ تخت جمشید آن ها در کنار دیگر مردم خراج گزار نشان داده می شوند.
اینجا هیئت نمایندگان عرب از طریق لباس و همراهی با شتر جهازدار تشخیص داده می شود. زبان عربی همچنین به عنوان یکی از زبان هایی که حواریون عیسی بدان صحبت می کردند در واقعه عید پنجاهه نام برده شده است. (حواریون 18-1: 2)
رومی ها در سوریه و فلسطین از سده اول حضور داشته بودند و با اعراب برای سده های متوالی همزیستی داشتند. امپراطور رومی فیلیپ عربی (204-294میلادی) حتی به دلیل نامش می تواند عرب تلقی شود. او از خاندان رهبران قبیله عربی در ناحیه سوریه بود.

ادبیات و زبان عربی

به استثنای اندکی واژه های جزیی در منابع باستانی، تنها شواهد پراکنده ای از زبان عربی در دوران عتیق یافت شده است. در کتیبه های یافت شده در شمال و جنوب شبه جزیره عربستان و مربوط به دوران پیش از اسلام، متن های بسیار اندکی وجود دارند که واقعاً ‌به عربی نوشته شده اند. حتی از سده های 8و 9 میلادی یعنی دوران اسلامی نیز ما مطالب مهمی به عربی پیدا نکرده ایم. گزارش های شفاهی عربی (که اکثراً شعر و برخی نثر هستند)نخستین بار در دوره عباسی به نگارش درآمد اما اصالت آن ها نیز در بسیاری موارد قابل مناقشه است. با این حال بخش های مهم مطالب معتبر انگاشته شده است. ادبیات عربی اسلامی علیرغم تمرکز آن بر قرآن و حدیث، ‌مخصوصاً در ادبیات دوره جاهلی (پیش از اسلامی) تحلیل و مستغرق شده است. واژه شناسان عربی، ‌همواره در درجه نخست متون مربوط به دوران پیش از اسلام را مرجع و مأخذ لغوی و دستوری خود در نظر می گیرند. پیش و بیش از این کاربردهای علمی، ‌متون پیش از اسلامی ویژگی نوستالژیکی برای هویت عربی را نیز بیان می کند.
در دوره های پیش از اسلام، ادبیات به نحو افراطی مورد توجه قبایل عرب بود. ادبیات شکل تام و اتّم هنر عربی به بود. ‌شاعر می تواند یک نقش سیاسی به عنوان سخنگوی قبیله داشته باشد و یا در همایش (بازارها) با دیگر شاعران قبایل رقابت کند. عربی باستانی، اشعار پیش از اسلامی که تقریباً 100 هزار بیت آن از مجموعه های دوران عباسی شناخته شده است، منبع منحصر به فردی از اطلاعات زندگی و فرهنگ عرب پیش از اسلامی را ارائه می دهد.
اشعار به شاعران خاص منسوب هستند که بنا بر مفاهیم عربی کهن از طریق ارتباط باارواح (جن) الهام گرفتند. اشعار شاعر به وسیله راوی خوانده می شود و آن راوی برای دیگری می خواند و همان گونه در دوره پیش از اسلامی این اشعار منحصراً به طور شفاهی منتقل می شود. زبان عربی در دوران پیش از اسلامی است. عرب ها آشکارا علاوه بر لهجه قبیلگی قبلاً‌ زبان عربی فراگیر و جامعی را بکار می بردند. این زبان فراگیر مشترک که خیلی شبیه به زبان قرآن است. نشان می دهد چرا نگاشته های پیش از اسلامی به عنوان مآخذ واژه شناختی عربی بکار می آمدند. این واقعیت که زبان ادبی و زبان قرآن خیلی شبیه هستند باعث شد که حتی پیامبر(ص) را در حد شاعر تلقی کنند. قرآن در سوره 5: 21 شاعر بودن پیامبر و الهام گرفتن وی از ارواح(جن) را رد می کند. سوره 52 آیه 29 در پی مخالفت با این ایده است که پیامبر پیش گو و کاهن است. این هر دو انکار روشن می کند که محیط زندگی پیامبر قویاً تحت تأثیر سنت های فرهنگی عربی بوده است.
در گزارش های متنی از نگاشته های پیش از اسلامی و قرآن، به رغم همه تفاوت ها بر طبیعت شفاهی آن ها تأکید شده است. ادبیات پیش از اسلامی از طریق شاعران، ‌دهان به دهان گشته و تا دوره عباسیان به گونه نظام مند ثبت نشده است. متن قرآن خیلی زود به رشته تحریر درآمد اما تا امروز، نسخه های خطی و رسانه های نوشتاری طریق نقل مرجّح را بیان نمی کنند. گزینش بین این طرق نقل(مسیرهای انتقال) به ما اجازه می دهد متن عربی اصیل را در خلال این روزگاران بدرستی تشخیص بدهیم.

بیانیه های پیامبر (ص) و متن قرآن

درباره این که تا چه حدودی مردم مکه و مدینه (شهرهای عربستان غربی)نوشتن می دانستند و ابزارهای نوشتاری را بکار می بردند نمی توان اظهار نظر معتبری داشت.
با قطعیت می توان گفت که بازرگانان مکه، ‌قراردادهای تجاری را ثبت می کردند و همچنین واژه هایی همچون قرطاس (کاغذ)، صحف(طومارنوشت)، مداد(جوهر و مرکب) یا قلم به عنوان ابزارهای نوشتاری در قرآن ذکر شده اند و در سوره بقره خاطرنشان شده که موافقت نامه ها باید در شکل مکتوب ثبت شود.
بنابر منابع اسلامی در مدینه جامعه یهودی وجود داشته که احتمالاً نوشتن می دانسته و ابزارهای نوشتاری را برای اهداف مذهبی بکار می برده است. در شمار برخوردهای بین پیامبر و یهودیان مدینه، ‌چنانکه در کتاب مقدس عبری اختلاف وجود داشته است. گفته شده که یهودیان، ‌آیه مورد بحث را در کتاب تورات مخفی کردند. یک حدیث، بیان می کند که مصحف عربی از مسیحیت گرفته شده است. گفته شده که در بین صحابیان پیامبر، کاتبانی بودند که متن بیانات پیامبر را بر روی پارچه هایی از پوست آهو و یا دیگر مواد می نوشتند. مشهورترین این کاتبان زید بن ثابت بود که بنا بر یک حدیث از وی خواسته شده بود خط عبری(یهودی) را فرا بگیرد. بر اساس سیره پیامبر، معاهده حدیبیه که بین پیامبر و دشمنان مکی منعقد شد به شکل مکتوب همراه با قانون اساسی مدینه ثبت شد. قانون اساسی مدینه، ‌به عنوان سند قانونی مکتوب بعد از هجرت (میلادی622). اصول ارتباط بین قبایل یهودی مدینه (یثرب) و جامعه مسلمانان را مشخص می کرد.
گفته شده محمد(ص) به عنوان رهبر نخستین حکومت اسلامی، ‌به هراکلیوس امپراطور روم و پادشاهان مصر و ایران و عمان و یمامه (در مرکز عربستان)و پادشاه حبشه نامه هایی فرستاده است و آن ها را به دعوت کرده وی را به عنوان پیامبر خدا به رسمیت بشناسد. به لحاظ تاریخی، اما این نامه ها حداقل در تمام موارد محتمل نیست. بیانات محمد(ص) همچنین ارتباط متقدمی با کتاب های دیگر را نشان می دهد. حتی در سوره های مکی متقدم (سوره 96آیه 15) قرآن با اقتدار زیاد، قرائت شدن(خوانده شدن) کتاب آسمانی را به تصویر می کشد. پیامبر متن مکتوب به وسیله خدا را می خواند، ‌اما آن را با اصوات خودش اعلان می کند. متقدم ترین سوره های مکی شامل حیطه گسترده ای از موضوعاتی هستند که در بین آن ها مسئله قیامت و بررسی اعمال افراد در رستاخیز جایگاه محوری دارد.
آفرینش در زبانی توصیف شده که یادآور مزامیر داود است. این آفرینش خلقت دومی را در پی خواهد داشت زمانی که قضاوت نهایی برای مردم زمین روی خواهد داد. انسان مورد حساب واقع می شود، گزارش اعمال وی بوسیله خداوند نگه داشته شده و او باید به آفریدگار خود پاسخ بدهد و درنهایت مورد داوری قرار گیرد. به عنوان مثال در سوره 8 تکویر به کتاب آسمانی اشاره شده که اعمال انسان در آن ثبت شده است. خود پیامبر در حدیث مشابهی به عنوان اعلام کننده کتاب مقدس دیده شده که مردم را به رستاخیز هشدار می دهد و آن ها را به ایمان به خدای یکتا فرا می خواند.
بر اساس قرآن، ‌افراد مردم از کتاب های مقدس ابراهیم، نوح، موسی، و عیسی شناخته می شوند و نیز پیامبران نواحی عربی( که در انجیل ذکر نشده اند) مثل هود و شعیب و صالح برای بیم دادن مردم و قبایل خودشان نسبت به قضاوت الهی فرستاده شده اند. این افسانه های عربی از عقوبت ها به شهرها و قبایل ناپدید شده و نابود شده ای اشاره می کند که بیم و هشدارهای پیامبران خدا را جدی نگرفتند. مفهوم محیطی عربی که در آن خدایان دیگری علاوه بر الله عبادت می شوند در قرآن نقش محوری راایفا می کند. قرآن، ‌در سوره های مدنی سوره آل عمران:154، 5 آیه 55، ‌سوره 33 آیه 33، ‌سوره 48آیه 26 اصطلاح جاهلی (دوران غفلت) را برای دوره عربستان پیش از اسلام بکار می گیرد. اصطلاح موجزی برای توصیف و دسته بندی کردن سنت های غلط و ناخوشایند و غیر قابل قبول دوران پیش از ظهور قرآن.
اشاره به تاریخ مربوط به کتاب مقدس در سوره های مکی (دوران میانی)ظهور آشکاری پیدا می کند. گفته شده که ابراهیم کعبه را در سرزمین مقدس مکه(سوره حج آیه 26-29 سوره بقره 129-137) ساخت و اعتقاد به خدای واحد را در سرزمین عربستان اعلام کرد. نوح نیز مردم خود را همانند پیامبران عربی انذار کرد و بدانها گفت که خداوند سیل را عقوبت آن ها قرار داده است. یادکرد موسی و عیسی (که به عنوان پیشروان محمد)(ص) در قرآن ثبت شده است نیز با گزارش هایی در تورات و انجیل درهم تنیده شده که عبارت های بلندی از قرآن بخش هایی از داستان موسی (سوره 20) مریم مادر عیسی(سوره 19) را به زبان دیگری بیان می کند. در همان زمان، قرآن گزارش های مسیحیت و یهودیت را مورد نقد قرار می دهد.
مفهوم مسیحی از عیسی به عنوان پسر الله، ‌قویاً‌ تکذیب شده است. بر اساس قرآن عیسی، صرفاً پیامبر خدا بود (همان طور که محمد بود). او انسانی بود که پیروانش الهیات نادرستی پیرامون سخنان وی ایجاد کردند. زبان و واژگان و موضوعاتی که قرآن با آن ها در تعامل است نشان می دهد که محیط زندگی محمد(ص) خیلی شبیه به سنت های یهودی و مسیحی بوده است.

مدارک و یافته های باستان شناختی

بر اساس مدارک و یافته های باستان شناختی، به تنهایی، حضور مسیحیان ویهودیان در مکه و مدینه قابل شناسایی و تشخیص نیست. نگاشته های تاریخی مسلمانان به طرز جالب توجهی شامل اطلاعات گسترده ای درباره قبایل یهودی مدینه است.
الازرقی (ف837 میلادی)مورخ سده نهم درباره نگاره های مسیحی و تصویری از مریم در داخل کعبه نوشته است. 114 سوره قرآن در مدتی حدود 20 سال اعلان شده بنابراین تولد و زایش جامعه اسلامی در خلال مواجهه با سنت های برجسته و پیش تاز مذهبی آن روز را منعکس می کند. بحث گسترده داستان های کتاب مقدس، ‌سنت های فقهی و آخرت گرایی(معاد) نشان می دهد که چگونه استدلال های قرآن از مجموعه سنت های همسایگانی برگرفته شده است که آشکارا در عربستان حضور داشته اند. حتی تاریخ عربستان کهن به طور مشخصی در سوره های مکی به ثبت رسیده است. به حمله ابرهه، ‌حاکم حبشی در سوره فیل اشاره شده است که در آن خداوند رحمت خود به مردم مکه را با سنگسار کردن فاتحان مکه نشان می دهد. قبیله عربی قریش که در مکه زندگی می کردند و کاروان های تجاری آن ها با شمال و جنوب عربستان در سوره قریش ذکر شده است. دراین سوره، قریش به عنوان قبیله ای که مرهون رحمت الهی است ترسیم شده است.
بنا به عقیده بسیاری مفسران شهادت مسیحیان نجران در اوایل قرن 6 میلادی در سوره 85 مطرح شده است. قرآن هشدار می دهد که شکنجه مسیحیان عرب در نجران، مستجوب عقوبت الهی است. در آیات ابتدایی سوره روم جنگ و مقابله بین روم و ایران(ساسانیان) مورد بررسی قرار گرفته است. این آیات آشکارا اشاره جزیی به جنگ بین المللی داشته که جهان دوران زندگی پیامبر (ص) را متزلزل می کرده است. اسامی شماری از مکان ها و قبایل عربی نیز در قرآن یافت می شود. مانند الحجر، در سوره 15 آیه 80 (اصحاب الحجر) که استرابون جغرافی دان ومورخ یونانی از آن به عنوان اگرا (هگرا) مرکز تجاری جنوبی قبطیان (مدینه صالح) یاد کرده است. و امروزه شهر صالح نامیده می شود. قبیله عربی ثمود، اغلب در قرآن( سوره 7 آیه 73) به عنوان مردم ملعون از آن ها یاد شده است. این قوم که بنا بر گزارش قرآن، فرمان های صالح را اطاعت نمی کردند در کتیبه ها و جغرافیای بطلمیوس با نام یونانی ثمودی تای به عنوان مردم ناحیه شمال عربستان از آن ها یاد شده است.
قرآنی که امروزه به عنوان کتاب در دست ماست، احتمالاً در زمان اعلان آن شکل یک نسخه خط نوشت را نداشته است. هر چند که متن آن قبلاً به لحاظ عبادی در نخستین جامعه اسلامی نقش ویژه ای داشته است. متن های قرآنی در نمازها و شعائر عبادی بکار می رفتند. بر اساس سنت اسلامی، قرآن به روش خاصی قرائت می شد. از منظر این سنت، زیبایی های زبان شناختی مخصوص متن که ویژگی های خاص از قرآن را بیان می کند ادامه دهنده اشکال سنت های یهودی و مسیحی است که در آن ها قرائت متون مقدس، مناسک عبادی معروفی را بازنمایی می کند اما زیبایی های زبان شناختی خود متن نقشی ایفا نمی کند. ابعاد زیباشناختی قرائت شفاهی قرآن همچنین در دریافت مسلمانان از خود روایت های متنی منعکس شده است.
به نظر می رسد قرآن اصالتاً متنی شفاهی را بیان کرده است و از آغاز برآن بوده که از طریق شفاهی منتقل شود. به همین دلیل در سنت اسلامی ویژگی از برخواندن قرآن شکل ایده آلی تلقی شده است اما بر این واقعیت نیز تأکید می کند که یاران پیامبر(ص) در مراحل اولیه متن قرآن را به شکلی مکتوب ضبط و ثبت کردند.

تاریخ متن قرآن

کتیبه های قرآنی قبه الصخره در اورشلیم که عبدالملک اموی در 2-691 میلادی آن را ساخته، به مثابه نخستین متن قرآنی تاریخ گذاری شده است. حاشیه موزاییکی نوشته شده به خط کوفی که دور تا دور گنبد هشت ضلعی قرار دارد، ‌شامل ترکیبی از آیاتی است که از سوره های مختلف گرفته شده و بر نزاع کلامی درباره شخص مسیح (ع) تأکید می کند. دست نوشته خطی بر روی پوست که می توان تصور کرد، احتمالاً فقط چند سالی متقدم تر از این هستند، اما هرگز دقیقاً تاریخ گذاری نشده اند. برخی از قدیم ترین یافته های متنی شامل نسخه های خطی کشف شده در صنعا در 1970 هستند.
بر اساس اصول مربوط به شناسایی خطوط باستانی، قدیمی ترین نسخه ها با توجه به سبک خطشان مربوط به دهه هفتم از سده هفتم هستند. سبک خط بکار رفته در این پوست ها و نسخه های خطی مشابه، امروزه به سبک خط حجازی مشهور هستند. علاوه بر این نسخه های یمنی، نسخه های دیگری وجود دارند که به احتمال زیاد اصالتاً در قاهره یا دمشق نوشته شده اند. این نسخه ها امروزه در مجموعه هایی در خاورمیانه و اروپا نگهداری می شوند. یکی از قدیمی ترین نسخه های خطی مشهور، نسخه خطی از صنعا روی پوست است که یک بار پاک شده و دوباره نوشته شده است و حدوداً 30 صفحه آن باقی مانده است.
در زیر لایه قابل مشاهده بالایی مخلوط به سبک نیمه اول سده هشتم، ‌امکان تشخیص یک نوشته دومی است که پاک شده و شامل متنی قرآنی هست.
در این خط نوشته باستانی یکی از متقدم ترین شواهد خط عربی بر روی پوست نهفته شده است. علاوه بر قرائت های مختلف چنانکه در مجموعه روایت های اسلامی درباره نقل و دریافت قرآن گزارش شده است، ‌تحلیل و بررسی لایه زیرین این نسخه، مرحله ابتدایی تری از رسم الخط عربی را نیز نشان می دهد. بر اساس منابع اسلامی، از همان دوران متقدم، نسخه های مکتوب مختلفی تبلیغ می شده است. این مسئله تا حدودی به دلیل روایت های شفاهی مختلف و نیز ویژگی مبهم برخی از حروف و عدم وجود علائم اعراب گذاری در نسخه های متقدم بوده است.
برای مثال در متقدم ترین نسخه مکتوب به خط حجازی از دوران اموی از قواعد املایی و اعراب گذاری خیلی کم استفاده شده است.
نسخه خطی (Wetzstein 1913، کتابخانه ملی برلین، تصویر1) احتمالاً کهن ترین نسخه خطی نسبتاً کامل (85) نوشته شده به خط حجازی است.
نسخه وشتن قبلاً ‌مشابهت هایی را با خط کوفی نشان می دهد که آواگذاری غالباً با نقطه های قرمز مشخص شده است. (برای سه صدای کوتاه)
باید در نظر داشت که ابهام نسخه های خطی قرآنی در چند سده اولیه بیشتر معلول آن است که قرائت قرآن هنوز کاملاً‌ نظام مند شده بود. حتی در زمان پیامبر، منابع اسلامی گزارش می کنند که اصحاب پیامبر، جملات مختلفی برای یک متن بیان می کردند. قرائت های مختلف در مکاتب مدینه، ‌دمشق ، ‌حُمص ، ‌کوفه، و بصره و جاهای دیگر، احتمالاً‌ معلول گسترش سریع جغرافیایی امپراطوری عربی است. امویان قبلاً از این فرآیند آگاه بودند، زمانی که خلیفه عبدالملک رسماً، سردار خود حجاج بن یوسف را مأمور درست نویسی قرآن کرد.
فرآیند نظام مند کردن قرائت قرآن پیش از سده دهم انجام نگرفت. ابن مجاهد در بغداد (ف. 936) نظام قرائت هفت گانه قرآن را تثبیت کرد و بنا بر آن مردم در نماز و عبادات می توانستند فقط از این هفت قرائت استفاده کنند. این تفاوت در قرائت ها هنوز در جهان اسلام دیده می شوند. چنانکه در خاورمیانه، ترکیه، ‌ایران، هند، آسیای مرکزی و شرقی که با قرائت حفص آیه 19 از سوره مریم را لاَحَب لکی غلاماً ‌قرائت می کنند و در آفریقای شمالی و جنوبی که قرائت وَرش را دادند، لِیَحَب لکی غلاماً‌ قرائت می کند.
مطالعه این قرائت های مختلف بخشی از برنامه آموزشی علوم اسلامی را از همان ابتدا تشکیل می داده است. در آموزه های علوم قرآنی، قرائت های مختلف معلول روایت های شفاهی مختلف و نیز تحلیل دستوری ناسازگار آیات بوده است.
به هر حال یکی از اصول بنیادی قرائت های پذیرفته شده آن است که آن ها با رسم الخط مصحف دوره اموی و نیز مصحف متأخر اندلسی موافق باشند. یکی از نسخه های قدیمی قرآن بر روی پوست در قطع عمودی مربوط به دوره امویان است که خوشنویسی اندکی در خط آن به چشم می خورد و هدف اولیه کاتب، ثبت و گزارش متن بوده است. این نسخه از اواسط سده هشتم با نسخه جدیدی جایگزین شده است که سبک خط تاریخی تری دارد. این نمونه جدید چنان که در نسخه قاهره دیده می شود و یا نسخه ای که در سمرقند نگهداری می شود، متن در قطع مایل منحنی و خیلی با قاعده متوازن و زاویه دار و با خط تاریخی که معروف به کوفی است نوشته شده است. دراین نسخه، آرایش و خوشنویسی ورقه ها در کل مورد توجه است.
امروزه سبک خط کوفی به طور برجسته برای آرایش و تهذیب نسخه های قرآن به کار می رود و در آن ها نمایش هنرمندانه ای از آیات قرآنی که خط کوفی مدرن را به کار بردند وجود دارد. سنت های خیلی مختلف خوشنویسی در طی سده ها در کل جهان اسلام به وجود آمده است. در خاورمیانه خط های امپراطوری عثمانی وجود دارند. به ویژه خوشنویسی قرآنی معروف، مخصوصاً سبک زیبا و جامع معروف به نسخ که پایه حروف نگاری عربی مدرن را شکل می دهد.
سنت خوشنویسی تا به امروز پرتحرک باقی مانده است و همه قرآن های منتشر شده در همه دنیا سنت خوشنویسی خط عربی را دنبال می کنند.

قرآن به مثابه متن چاپ شده

اگر چه خاورمیانه از صنعت چاپ در زمان ابراهیم موتفریکای (1745-1670) آگاهی پیدا کرد، همان کسی که در امپرطوری عثمانی، ‌صنعت چاپ را به مسلمانان معرفی کرد و نخستین چاپ را با به کارگیری خط عربی در 1729 در استانبول آغاز کرد، متن قرآن در سده دیگری چاپ شد. پیش از این دوره، انتشار مطبوع، تنها در جمعیت های یهودی و مسیحی امپراطوری عثمانی مورد استفاده قرار می گرفت. خارج از جهان اسلام، نخستین متن قرآن در ونیز در 38/ 1537 چاپ شد که در داخل امپراطوری عثمانی فروخته می شد. وقتی که حاکمان عثمانی اعلام کردند در این نسخه اشتباه های زیاد به ویژه در اعراب گذاری وجود دارد آن بنگاه نشر قرآن ورشکست شد.
در امپراطوری روسیه کاترین دوم، قرآن را در سنت پطرزبورگ در 1787 به چاپ رساند. این کتاب چند بار در غازان تجدید چاپ شد (1803ـ 1801). غازان مرکز استانی است که همواره تاتارهای مسلمان در آن می زیستند و این نسخه به عنوان کتاب مرجع در روسیه و اتحاد جماهیر شوروی در سده بیستم باقی ماند. نسخه مطبوع غازان احتمالاً نخستین نسخه مطبوع از کل قرآن است که مسلمانان استفاده می کردند.
در اروپای غربی، متأله هامبورگی، ابراهام هینکلمن (1625 -1652) قرآن عربی را با عنوان قرآن محمد بن عبدالله چاپ کرد. نسخه قرآن گوستاو فلوگل(1870 -1802) عربی شناس آلمانی بر اساس همین کتاب در لایپزیک منتشر شد. نسخه فلوگل در 1834 در لایپزپک با عنوان متن قرآن عربی چاپ شد که متن ماخذ و مرجع برای خاورشناسان غربی تا سده بیستم بود. چند سال بعد فلوگل، به همراه قرآن خودش نخستین کشف الایات رادر 1842 منتشر کرد. وی دراین رابطه شماره گذاری آیات خود را بکار برد که در بیشتر موارد با نظام شماره گذاری آیات مسلمانان متفاوت است. خاورشناسان غربی تا سال 1930 در مطالعات خود، ‌ترتیب سوره ها و آیات بر اساس عدد کوفی را به کار نمی گرفتند. یعنی زمانی که نسخه رسمی مصری از قرآن که در سال 1924 چاپ شده بود کاملاً معروف شد. اگر چه به کارگیری خط عربی در چاپ وانتشار قبلاً در سده 18 درامپراطوری عثمانی همچنین در ایران و هند شناخته شده بود، نخستین متن چاپ شده از قرآن تا سال ها بعد پدید نیامد. این مطلب احتمالاً‌به دلیل گسترش علم لیتوگرافی در چاپ بود که شمار بسیار زیادی متن های خوش نویسی شده جذاب به لباس چاپ و نشر آراسته شد.
نخستین مطبوعات لیتوگرافی شده در تبریز در سال 1833 و هند و کمی بعد تر در استانبول در 1877 انجام شد. شاید این فن لیتوگرافی نوین بود که باعث پذیرش گسترده چاپ قرآن بود زیرا متن قرآن با حروف چاپی حروف چینی نمی شد بلکه یک قالب خوشنویسی شده از متن بر روی کاغذ منتشر می شد. بالاخره زمانی که قرآن لیتوگرافی شده تولید شد، ‌گویا همان کاتب بود که متن را به نگارش درآورده بود؛‌و یا این که صرفاً تغییر نیازی در دوران مدرن بود که منجر به چاپ لیتوگرافی شده در جهان اسلام شد. اگر چه غالباً‌ گزارش شده که نخستین حروف چینی اسلامی از قرآن نسخه قاهره (1924)است که ملک فواد مصری در 1919 به آن امر کرده بود و با همکاری هیئتی از دانشمندان دانشگاه الازهر فراهم شد، اما این درست نیست.
متن قرآن، نخستین بار پیش از جنگ جهانی اول در قاهره (بولاق1882) حروف چینی شد. نسخه 1924 قاهره حروف چینی نشد زیرا روش افست در چاپ آن به کار رفت. نسخه ای که به عنوان چاپ قاهره معروف است در 1924 در اداره تحقیقات ملی در غزه منتشر شد و معیار نوینی در تاریخ چاپ قرآن را نمایش داد.
به واسطه آثار منتشره دانشمند آلمانی برگشترسر(1933 -1886) که در دانشگاه مصری بنام (دانشگاه جدید قاهره) حوالی 1930 تدریس می کرد، ‌قرآن رسمی مصری به اروپا معرفی شد و جای قرآن فلوگل به عنوان قرآن مرجع را گرفت. در نسخه مصری شماره گذاری آیات و اعراب گذاری دقیق انجام گرفته بود. قواعد قرائت و تجوید به عنوان مثال ادغام با علائم اضافی مشخص شده بود. همچنین علامت های مخصوص وقف نشان می داد در چه قسمتی قرائت متن نهی شده، ‌اجازه داده شده، ‌توصیه شده و یا دستور به وقف در خلال قرائت داده شده است. این علائم و نشانه ها صرفاً مخصوص نسخه قرآن قاهره ابداع نشد. هیئت مصری که برای فراهم کردن نسخه چاپی قرآن در امپراطوری عثمانی گرد آمده بودند این علائم را وضع کرده و به طور نظام مند برای استفاده در قرائت حفص از عاصم در امپراطوری عثمانی بکار گرفته شد.
نسخه مصری از 1924 هم در داخل هم خارج از مصر به دفعات تجدید چاپ شد. حروف املایی کوچک تر تغییر پیدا کرد و در چاپ های جدیدتر یکدست شد. رسم الخط متن قرآن نیز بر اساس دیدگاه دانشمندانی مانند الدانی (ف. 1052) و ابن نجاح (ف. 1109) تعیین شد. این بدین معناست که رسم الخط قرآن قاهره. مرجعیت دوران کلاسیک را به رسم الخط مصحف در امپراطوری عثمانی، ‌ایران وهند متفاوت است. به خصوص تحولاتی که در این نواحی در خلال سده ها، ‌گاه گاهی رسم الخط متن قرآنی را از معیار زبان عربی سنتی اخذ کرده است.
قرآن رسمی سعودی به وسیله ملک فهد در مدینه از 1980 میلادی در (مجمع الملک فهد للطباعه مصحف الشریف) منتشر شده است. پادشاهی سعودی این مجمع را در 1984 بازگشایی کرد. این مؤسسه نه تنها انتشار مصحف عربی قرآن بلکه ترجمه آن به بیش از 30 زبان را به عهده گرفته است. رسم الخط این نسخه چاپی بر اساس نسخه قاهره است که به وسیله خوش نویس سوری عثمان طه بازنویسی شده است.
شمار زیادی از قواعد وقف برای قرائت در این نسخه باز تعریف شده است. جالب توجه است که در مدینه سنت های خوشنویسی متفاوتی به کار گرفته شده است. برای مثال مسلمانان شبه قاره هند سبک عربی خط هند و پاکستانی را در نسخه های چاپی به کار می گیرند. علاوه بر قرائت قالب که قرائت حفص از عاصم(1) است، از دیگر هفت قرائت باقی مانده و قرائت های مشهور نیز در نسخه های چاپی مدینه برای مدتی به کار گرفته می شد.
آن ها (2) قرائت الدوری از ابوعمرو (سودان، ‌سومالی، اتیوپی و غیره) (3) قرائت ورش از نافع(الجزیره، مراکش ) موریتانی، نیجریه، ‌مالی، ‌آفریقای جنوبی وغیره و (4) قرائت قالون از نافع(لیبی، تونس، ‌بخشی از یمن) هستند. اگر چه تقریباً همه کشورهای اسلامی از نیمه دوم قرن 20 قرآن خودشان را چاپ کردند نسخه مدینه که به طور آزاد در همه اقطار جهان توزیع شده، ‌احتمالاً باید به عنوان موفق ترین و مدرن ترین نسخه چاپی تلقی شود.

قرآن، صوت و خط

به استثنای چندتایی کتیبه های سنگی قرن 6، خط و زبان عربی نخستین شواهد ادبی خود را در متن قرآن پیدا می کند. اگرچه در زمان حیات پیامبر (ص) متن در شکل نهایی خودش مکتوب نشده است، تاریخ متن در خلال پارچه ها و کتیبه هایی که چند دهه پس از پیامبر (632 میلادی) تاریخ گذاری شده اند قابل ردیابی است. کاتبان قبلاً متن را مکتوب کرده بودند اما پیش از این که در زمان عثمان(ف 656م)متن قرآن جمع آوری شود و عبدالملک به یکسان سازی رسم الخط دستور بدهد متن قرآن یکسان نشد. باید خاطرنشان کرد که گزارش های مکتوب متن اهمیت بسیار کمتری از روایات شفاهی دارند.
باید دانست اگرچه متن مکتوب قرآن در مراحل خیلی متقدم یکسان شد حروف مبهم جایی برای ترجمه تفسیرهای مختلف باقی گذاشت. از سده هفتم میلادی در جریان گسترش سریع جهان اسلام شماری از نظام های مختلف قرائت پدید آمد. چنان که قبلاً‌ گفته شد در سده دهم ابن مجاهد بغدادی به هفت قرائت برای استفاده از آنها در اعمال عبادی رسمیت بخشید. حوزه روحانیت اسلامی چگونگی قرائت متن و تجوید قرآن را متکفل شده است. این فضای روحانی و مقدس از همان ابتدا خوشنویسی و تهذیب خط قرآن را نیز مشخص می کرده است.
علاوه بر نمازهای معین دیگر نمازهای انفرادی و جمعی اسلامی نیز همواره مستلزم قرائت بخش هایی از متن قرآن است. مسلمانان در حین نماز قرائت قرآن از روی کتاب را مجاز نمی دانند. در مقایسه با مناسک عبادی یهودی و مسیحی که کتاب تورات و انجیل قرائت می شود، ‌عبادات اسلامی بدون حضور فیزیکی کتاب قابل برگزار شدن است. این مطلب در نگاه نخست تعجب برانگیز است، ‌چه آن که مسلمانان خودشان را در کنار یهودیان و مسیحیان اهل کتاب می دانند.
این غیبت آشکار کتاب، ‌در نماز و عبادت اسلامی چگونه می تواند توضیح داده شود. متن قرآن که در شکل کتابی آن معروف به مصحف است از بیانات شفاهی محمد (ص) در فاصله سال های 610 تا 632 میلادی و بر اساس نقل شفاهی متن نشأت گرفته است.
نخستین رسانه تاریخی قرآن، اگر از منظر علوم ارتباطات مورد نظر قرار بگیرد، بنابراین مکتوب نبوده بلکه آوای پیامبر است. متن بیان شده به عربی، ‌نخستین دریافت و مسموع نخستین جامعه مؤمنان نیز نبوده بلکه آن نیز مقروء بوده است. نگاشتن متن اسلامی همراه با قرائت های موجود آن می تواند در زنجیره ای از روایت های 30 یا 40 نسل و در دورانی حدود 1400 سال پیش ریشه داشته باشد. این پیشینه تاریخی مستقیماً به قرائت خود پیامبر باز می گردد. برای مسلمانان قرائت متن قرآن، ‌حاکی از باز تدوین و تجسم یک بیان شفاهی است. قرآن متنی ثبت شده و مکتوب نیست. قرآن نقطه ثقل معنویت اسلامی بلکه متنی است که از ورای اعصار و نسل ها با شکل آوایی آن قابل شنیدن و احساس کردن است.

قرآن از کتیبه های سنگی تا فیس بوک. کامروایی یک زبان سنتی

اگر چه شکل شفاهی متن اولاً از روایت اسلامی بهره مند است سنت بسیار متقدم خوشنویسی خط عربی نیز شایسته یادآوری است. قدیمی ترین قطعه های باستان شناختی مخلوط، ‌به سبکی تخصصی اما ناخوانا و غیرخوش نویسانه نوشته شده اند. ظاهراً ثبت اطلاعات مکتوب، هدف اولیه این مدارک متنی متقدم بوده که غالباً خط حجازی را استفاده می کردند.
چنانکه در موزائیک های کوفی قبه الصخره و نسخه های خطی کوفی سده هشتم به بعد مشاهده می شود در سنت متن نویسی اسلامی، حروف به صورت کاملاً‌ کشیده و یکسان نگاشته می شده و متن در سطور و ستون منظم نوشته می شده است. ظاهراً نسخه های خطی عمودی متقدم حجازی در ابتدا مربوط به نگارش و ثبت دقیق نامه های شخصی بوده است. نسخه های خطی افقی سبک کوفی از قرن هشتم به بعد نوشته می شده و طرح های ظریف و زیبایی را نشان می دهد.
خط عربی وقتی برای نگارش متن قرآنی به کار می رود در شکل بسیار هنرمندانه تری ظاهر می شود. متن های عربی در سبک کوفی تاریخی بر روی پوست مثل نمونه ای که در نسخه قاره به کار رفته تقریباً شکل منحصر به فردی است که برای متن های قرآنی به کار رفته یعنی دیگر کتاب ها به این سبک نوشته نشده اند. منابع اسلامی به تفصیل قرائت خاص متن قرآن به وسیله خود پیامبر همچنین قرائت اصحاب پیامبر را گزارش می کنند. قرائت قرآن، ‌آشکارا از همان زمان های متقدم قواعد خواصی برای الحان و تلفظ داشته است. این قرائت ها تقریباً‌ همان گونه است که گویا روایات مکتوب به صورت قرائت خوشنویسانه ای درآمده است. به دلیل آن که در طراحی فضاهای مقدس اسلامی همواره از نمایش موجود زنده جلوگیری شده است، تذهیب (نگاره های آرایشی) و خوشنویسی در آن مکان ها به چشم می خورد. با این که متناقض به نظر می رسد، به کارگیری ظرافت ها و زیبایی های معماری و خوشنویسی در متون مذهبی از دایره ممنوعیت وجود تصویر در مکان های مقدس خارج است. نمایشگاه جاده های عربستان در پرتو نوینی بنیادهای مذهب اسلام را نمایش می دهد که می تواند از وقایع مکه و مدینه در فاصله سال های 610 تا 632 میلادی ناشی شده باشد.
در فضای فرهنگی عربستان پیش از اسلام، خطوط الفبایی از همان نخستین هزاره پیش از میلاد مورد استفاده بوده است. برای مثال شواهدی از سنت الفبای سامی جنوبی (در کتیبه های عربی جنوبی و شمالی باستانی) و نیز از الفبای سامی شمال -غرب وجود دارد. الفبای نبطی می تواند به عنوان الفبای توسعه یافته آرامی (سامی شمال غرب) لحاظ گردد که در سده های بعد از فروپاشی پادشاهی نبطی در 106 میلادی مستمراً‌مورد استفاده گسترده قرار می گرفته است. چنان که در کتیبه های سده 6 مشاهده می شود خط عربی کهن با ارتباط با حروف آرامی از خط نبطی پدید آمد. با ثبت و نگارش متن قرآن به خط عربی، ‌این متون عربی کهن شروع یک دوره جدید را مشخص می کنند که متن مرجع اسلامی به مثابه نماد شاخص فضای سیاسی و مذهبی در حوزه اسلام ثبت می شود.
زبان شفاهی و مکتوب نخستین امپراطوری عربی در راستای توسعه جغرافیایی این حکومت در سراسر سرزمین های فتح شده گسترش یافت. علیرغم این که تنها شواهد پراکنده ای از زبان عربی در روزگار باستان وجود دارد، این تحول زبان عربی را به یک زبان جهانی و نیز زبان علمی تبدیل کرد. از دوره اسلامی، به بعد عرب ها و غیرعرب ها در گفتار و نوشتار از آن استفاده می کردند. این امر که زبان ادبیات پیش از اسلامی در متن قرآن ظاهر شده نشان می دهد که نخستین شاهد زبانی مکتوب عربی، نظام دستوری و واژگانی این زبان را در خود حفظ کرده است. در حال حاضر عربی زبان رسمی بیش از بیست کشور است و هنوز در سراسر جهان دانشمندان مسلمانان از آن استفاده می کنند. بنابراین به موقعیت بی رقیبی دست یافته است.
از کتیبه های سنگی عربی و در خلال نسخه های خطی پوستی تا نسخه های کاغذی چاپ شده امروزی و تا رسانه های فضای مجازی نوین، عربی کلاسیک تنها زبان قدیمی خاورمیانه است که دستور زبان و فرهنگ واژگان خود را حفظ کرده است. دانش این زبان، فهم شعر عربی جاهلی و اندکی کتیبه های معروف عربی باستانی و نیز قرآن و ادبیات اسلام در عربستان به سختی ممکن بود، ‌پیشینه زبان شناختی مستحکمی برای زبان عربی ترسیم و تبیین کرد.

پی نوشت ها :

1. در حاشیه نمایشگاه جاده های عربستان در برلین، مجموعه مقالاتی در رابطه با میراث باستان شناختی عربستان در قالب یک کتاب منتشر شده است. این نمایشگاه که قبلاً در پاریس، بارسلونا و سنت پطرزبورگ برپا شده بود در روزهای 26 ژانویه تا 9 آوریل 2012 در موزه پرگامون برلین برگزار شد.
جاده های عربستان مصنوعات فوق العاده تماشایی از دوران ماقبل تاریخ و دوران متقدم تاریخی ونیز عربستان باستانی را به نمایش گذاشته است.
متقدم ترین ابزارهای سنگی، ستون های سنگی انسان گونه، ‌تندیس های بزرگ مصری و کارهای فوق العاده شگفت آوری بر روی شیشه و فلز مربوط به روم باستان و نیز اشیای سرامیکی مربوط به دوران متقدم اسلامی، ‌تصاویر بسیار تماشایی از خود کعبه و شهر مکه و آیاتی از قرآن که روی پوست حیوانات به ویژه آهو نوشته شده اند در شمار یافته های باستان شناختی هستند که در این نمایشگاه عرضه شده اند. مقاله حاضر در شمار مقالاتی است که در مجموعه فوق الذکر منتشر شده است.
2. میشائیل مارکس کارشناس فعال مؤسسه قرآن پژوهی است که به آکادمی علوم برلین مربوط است.

منبع: نشریه کتاب ماه دین شماره 177