نویسنده: دکتر حسین حسن آبادی (1)
چکیده:
تحقیق حاضر به منظور بررسی تأثیر گروه درمانی معنوی - مذهبی در افزایش عزّت نفس زندانیان مرد زندان مرکزی مشهد صورت گرفته است. تعداد 24 نفر مددجو براساس ملاکهای تحقیق انتخاب شده و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل قرار داده شدند. گروه آزمایش یک دوره 15 جلسه ای گروه درمانی معنوی - مذهبی را طی کرد و گروه کنترل در معرض هیچ متغیر مستقلی قرار نگرفت. هر دو گروه در قبل، بعد و یکماه بعد از اتمام درمان به وسیله ی آزمون راجرز مورد سنجش قرار گرفتند. نتایج نشان داد که همسو با فرضیه تحقیق پس از پایان درمان سطح عزّت نفس گروه تحقیق به طور معنا داری با گروه کنترل تفاوت داشت. همچنین میانگین عزّت نفس گروه تحقیق بعد از اجرای متغییر مستقل نسبت به قبل از اجرا افزایش معناداری پیدا کرده بود.مقدمه:
زندان و زندانی اگرچه ناخوشایند ولی از جمله واقعیتهای موجود جوامع هستند. وجود افرادی به نام مجرم، محکوم و یا زندانی به عنوان یک گروه آسیب شناختی که نیازمند دریافت خدمات ویژه ای هستند (سادوک و سادوک (2)، 2000) ایجاب می کند که دست اندرکاران امر سلامت جامعه با دقت و غیبت بیشتری به آنها توجه کرده و با بررسی علل و پی آمدهای ایجاد جرم، راههای اصلاح و درمان زندانیان یافته و در جهت باز توانی آنها اقدام نمایند. در غیر اینصورت این جمعیت نسبتاً زیاد که در حال حاضر حدود 136 تا 140 هزار نفر هستند (3). نه تنها هزینه های مالی فراوانی برای جامعه به وجود می آورند، بلکه سلامت و آسایش سایر افراد را نیز به خطر می اندازند.از بعد روان شناختی ارتکاب رفتار مجرمانه با خصوصیات شخصیتی ارتباط نزدیکی دارد. در بین محکومین زندانهای موارد متعدد و شایعی از انواع ویژگیهای روانی نابهنجار را می توان دید. انواع سایکوز، اختلالات اضطرابی، افسردگی، اختلالات شخصیتی به خصوص اختلال شخصیت ضد اجتماعی یا سایکوپات جزء موارد شایع آسیب شناسی زندانیان می باشد (4) و در اکثر این آسیبها وجود اختلال در نحوه شکل گیری و رشد عزّت نفس مشاهده می شود. تحقیقات متعدد نشان داده است که عزت نفس پائین یکی از عوامل کلاهبرداری، مصرف مواد و انواه بزهکاری است (نیکولز کوئین (5)، 1985) شخصیتهای سایکوپات (6) که رفتارهایی ضد قانون و عرف جامعه نشان می دهند غالباً دچار ضعف در عزت نفس هستند و رفتارهای بزهکارانه آنها یک واکنش دفاعی برای حفظ خود در برابر احساس عزت نفس پائین است. (الیس (7)، 1971).
با توجه به رابطه بین اختلال شخصیت ضد اجتماعی و عزت نفس پایین می توان از مشاوره و روان درمانی به عنوان فرایندی که سعی دارد به مراجعان کمک کند تا بتواند با تمام ظرفیت خویش با محیط تعامل کرده و زندگی هر چه پربارتری داشته باشند (8) برای افزایش سطح عزت نفس زندانیان کمک گرفت.
به نظر می رسد که شیوه گروه درمانی به خصوص برای افزایش عزت نفس کارآیی زیادی دارد. گروه درمانی برای ایجاد سازگاری و تغییر سودمند در اعضاء از دینامیسهای قدرتمند بین فردی استفاده می کند (اشنایدر واینگرام (9)، 2000). بررسی تأثیر برنامه روان درمانی گروهی بین فردی فرایند مدار و شناختی رفتاری بر زندانیان مشخص کرده است که این افراد نسبت به گروه درمانی به طور کلی واکنش و نظرات مثبتی دارند (مورگان (10) و دیگران، 1999). همچنین شرکت در گروه درمانی متمرکز بر برنامه ریزی های درمانی روان شناسان باعث کاهش چشمگیر بدرفتاری در زندان و احتمال بازگشت آنها پس از آزادی می شود (11). احساس خلاء و بی معنایی در زندگی را از بین برده و موجب کاهش احتمال جرم مجدد، کاهش میزان بدبینی و سؤظن، کاهش احساس ناامنی درونی و کاهش احتمال خودکشی ناشی از بی معنایی زندگی می گردد (12) و میزان سلامت روان آنها را افزایش می دهد (13).
در میان انواع روشهای گروه درمانی روش معنوی - مذهبی هم جایگاه ویژه ای پیدا کرده است و روان درمانگران نگرش انزجاری سنتی خود را نسبت به مسئله معنویت و دین ملایم کرده اند (14). بعضی از محققین با اشاره به شواهد تجربی متعدد معتقدند که مذهب نقش زیادی در پیشگیری و درمان اختلالات روانی دارد و گروه درمانیهای شناختی مذهبی در کاهش افسردگی و اضطراب بیماران بستری مبتلا به اختلالات خلقی مؤثرند (15). اصولاً جهت گیری مذهبی می تواند باعث افزایش عزت نفس افراد شود و معلوم شده است که گروه درمانی شناختی - مذهبی وضعیت معلولان جسمی زن را بهبود بخشیده و مشکلاتی مثل وسواس، حساسیت بین فردی، شکایات جسمانی، اضطراب و روان پریشی آنها را کاهش می دهد (16).
به طور خلاصه با در نظر گرفتن این امر که گروه درمانیها و به خصوص گروه درمانی معنوی - مذهبی به دلیل مبانی نظری و شیوه های عملی کارآمدی که دارند از جمله راهکارهای مناسب برای افزایش میزان عزت نفس مبتلایان به اختلالات روانی - رفتاری به ویژه رفتارهای ضد اجتماعی زندانیان هستند در این تحقیق سعی شده است این مسئله به بوته آزمایش گذاشته شود.
هدف تحقیق:
هدف پژوهش حاضر بررسی میزان اثربخشی مشاوره و روان درمانی گروهی معنوی - مذهبی در افزایش عزت نفس، زندانیان است.فرضیه:
گروه درمانی معنوی - مذهبی در افزایش عزت نفس زندانیان مرد زندان مرکزی مشهد مؤثر است.جامعه آماری
این پژوهش در محیط زندان مرکزی مشهد صورت می گیرد و جامعه آماری در بر گیرنده کلیه زندانیان مرد این زندان است که دارای حکم محکومیت بوده و بین سنین 20 تا 50 سال قرار داشته و تحصیلات آنها راهنمایی و بالاتر باشد. طبق آمارهای رسمی زندان مرکزی مشهد حدود 7 هزار نفر زندانی دارد و چنانچه معیارهای شمول این پژوهش را در نظر بگیریم تعداد افراد جامعه آماری در تحقیق حاضر 2500 نفر باشد.حجم نمونه
حجم نمونه در این تحقیق تعداد 24 نفر می باشد که با توجه به معیارهای شمول از بین افراد جامعه آماری انتخاب شده و بصورت جایگزینی تصادفی در دو گروه پژوهش و کنترل قرار گرفته اند.دلیل انتخاب این حجم نمونه آنست که اصولاً در گروه درمانی تعداد اعضاء هر گروه را در دامنه ای بین 5 تا 10 نفر در نظر می گیرند که می توان به حداکثر آن تا سه نفر دیگر را نیز اضافه کرد تا در صورت ریزش اعضاء در مراحل اولیه به کار گروه لطمه وارد نشود (ایرلی (17)، 2000)
روش نمونه گیری
در این پژوهش از روش نمونه گیری داوطلبانه با جایگزینی تصادفی استفاده شده است. این روش یک روش رایج در تحقیقات علوم انسانی است و دو مرحله در آن طی می شود: در مرحله اول با ارائه اطلاعات لازم آزمودنیهایی را که مایل به شرکت در پژوهش هستند انتخاب کرده و در مرحله دوم آنها را بصورت تصادفی در شرایط مختلف تحقیق جایگزین می کنند (18).متغیرهای پژوهش
متغیر مستقل (19):عبارت است از عامل گروه درمانی معنوی - مذهبی که بر روی افراد گروه آزمایشی اجرا می شود و گروه کنترل در معرض هیچ سطحی از متغیر مستقل قرار نمی گیرد.
متغیر وابسته (20):
عزت نفس متغیر وابسته پژوهش است که براساس تعریف عملیاتی آن در اینجا توسط پرسشنامه خود - پنداره راجرز قبل و بعد از اجرای متغیر مستقل بر روی تمام آزمودنیها تغییرات آن اندازه گیری می شود.
متغیر کنترل (21):
بنابر تعریف متغیر کنترل متغیری است که پژوهشگر سعی می کند تأثیر آن را بر متغیر وابسته حذف و یا خنثی نماید (22).
در اینجا عوامل سن، تحصیلات و مدت محکومیت جزو متغیرهای کنترل هستند که سعی شده است با جایگزینی تصادفی آزمودنیها در گروههای چهار گانه تأثیر آنها کنترل شود.
متغیر مزاحم:
به نظر می رسد که زندان و زندانی بودن و همچنین اعتیاد به مواد مخدر را نیز می توان به عنوان یک متغیر مزاحم و مداخله گر در نظر گرفت.
ابزار پژوهش
برای جمع آوری اطلاعات و داده های اولیه و سنجش متغیرهای مورد مطالعه از آزمون خود - پنداره راجرز (23) استفاده شده است. این آزمون شامل 68 جمله خبری کوتاه می باشد که آزمودنی بایستی با گذاردن علامت در یکی از دو خانه درست است و یا غلط است مقابل هر جمله پاسخ مورد نظر خود را مشخص سازد. بنابراین حداکثر نمره یک فرد خوب سازگار 68 خواهد بود که به نحوی که در قسمت اول یا خود پنداره منی با گذاردن علامت رد خانه در «غلط است» برای تمام 37 جمله نمره 37 و در بخش دوم یا خود پنداره و عزت نفس مثبت با گذاردن علامت در خانه «درست است» برای تمام 31 جمله نمره 31 خواهد گرفت که در مجموع نهایتاً نمره او 68 خواهد بود.روش انجام پژوهش
از آنجا که جایگزینی افراد نمونه در گروههایی چهارگانه به طور تصادفی صورت گرفته است تا حد زیادی توانایی کنترل متغیرهای مزاحم و مداخله گر را داشته و از این حیث به طرحهای آزمایشی نزدیک است. وجود پیش آزمون و پس آزمون و گروه گواه میزان کنتزل متغیرها را افزایش داده و نهایتاً به دلیل وجود بیش از دو گروه می توان این پژوهش را یک طرح گسترش یافته از طرحهای نیمه آزمایشی با سه گروه آزمایشی و یک گروه کنترل با جایگزینی تصادفی و پیش آزمون و پس آزمون دانست.جمع آوری داده ها
پژوهشگر با توجه به معیارهای موجود، در ابتدا از جامعه آماری تعداد 24 نفر را که مایل به شرکت دربرنامه گروه درمانی بودند انتخاب کرد و طی چند جلسه توجیهی آموزشهای لازم را به آنها داد تا هم با هدف تحقیق آشنا شوند و هم انگیزه آنها برای شرکت در پژوهش افزایش یابد. سپس پرسشنامه خود - پنداره راجرز بر روی تمام افراد نمونه اجرا شد. در مرحله بعد آزمودنیها بصورت تصادفی و با مراجعه به لیست اسامی در دو گروه آزمایشی و کنترل یا گواه قرار داده شدند. آنگاه متغیر مستقل یعنی شیوه گروه درمانی معنوی - مذهبی برای گروه آزمایشی اجرا شد. طی جلسات مختلف موضوعاتی از قبیل خواندن نماز، دعا، قرائت قرآن، سرگذشت بزرگان دین و ارزشهای مذهبی مورد بحث و تمرین قرار گرفت. گروه کنترل در معرض هیچ برنامه آموزشی یا درمانی خاصی واقع نشد. پس از پایان دوره گروه درمانی که شامل پانزده جلسه تقریبی 2 ساعته و بصورت دو جلسه در هفته بود، گروه آزمایش مجدداً توسط همان ابزار اندازه گیری شده و پس از یک دوره یک ماهه پی گیری نیز این اندازه گیری تکرار شد. نهایتاً با استفاده از روشهای آماری مناسب داده های بدست آمده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و نتایج مشخص گردید.تجزیه و تحلیل یافته ها
اطلاعات حاصل از اجرای پرسشنامه خود پنداره راجرز در پیش آزمون و پس آزمون و پیگیری در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل واریانس با اندازه گیری مکرر مورد بررسی قرار گرفت و از آزمون t استیودنت برای مقایسه میانگینهای دو گروه استفاده شد.یافته های پژوهش
یافته های پژوهش براساس اطلاعات مرتبط با فرضیه تحقیق اراده می شوند.مقایسه میانگینهای گروه معنوی - مذهبی در پیش آزمون و پس آزمون و پیگیری
جدول زیر اطلاعات مربوط مقایسه میانگینهای گروه معنوی - مذهبی را نشان می دهد.نتایج مقایسه میانگینهای عزت نفس گروه معنوی – مذهبی
|
نوبت اجرا |
میانگین |
f |
p |
|
پیش آزمون |
08/ 45 |
|
|
|
پس آزمون |
54 |
|
|
|
پی گیری |
25 / 55 |
|
|
|
|
|
90 / 6 |
013 / |
مطابق این جدول میانگین نمرات عزت نفس آزمودنیهای گروه معنوی - مذهبی در سه مرحله تحقیق به ترتیب برابر است با 45/08، 45 و 55/25 که بیانگر افزایش سطح عزت نفس اعضاء پس از شرکت در گروه نسبت به قبل از آن است. همچنین میزان F حاصل از تحلیل واریانس نمرات این گروه برابر است با 6/90 که بیانگر وجود اختلاف معنادار بین میانگینها در سطح 013/ است. همچنین نتایج حاصل از مقایسه دو به دوی میانگینها به منظور تعیین جفتهای دارای اختلاف معنادار که در جدول شماره 4-29 آمده است نشان می دهد که میزان t ناشی از مقایسه پیش آزمون - پس آزمون برابر است با 3/57- که در سطح 004/= P اختلاف معنادار را نشان می دهد و میزان آزمون t ناشی از مقایسه پیش آزمون - پی گیری برابر است با 2/98- که در سطح 012/= P اختلاف معنادار را نشان می دهد و می توان نتیجه گرفت که به طور کلی سطح عزت نفس شرکت کنندگان در گروه معنوی - مذهبی بعد از اجرای گروه بیشتر از قبل از آن شده است. به عبارت دیگر روش گروه درمانی معنوی - مذهب باعث افزایش عزت نفس زندانیان شده است.
- مقایسه میانگینهای گروه کنترل در پیش آزمون - پس آزمون و پی گیری
نتایج مربوط به مقایسه میانگینهای گروه کنترل را می توان در جدول زیر مشاهده کرد.نتایج مقایسه میانگینهای عزت نفس گروه کنترل
|
نوبت اجرا |
میانگین |
f |
p |
|
پیش آزمون |
16/ 48 |
|
|
|
پس آزمون |
08 / 44 |
|
|
|
پی گیری |
91 / 42 |
|
|
|
|
|
61 / 2 |
12 / |
مطابق این جدول میانگین نمرات عزت نفس آزمودنیهای گروه کنترل در سه مرحله تحقیق به ترتیب برابر است با 48/16، 44/08 و 42/91 که بیانگر کاهش سطح عزت نفس آنها در سه مقطع زمانی پژوهش می باشد. همچنین میزان F حاصل از تحلیل واریانس نمرات این گروه برابر است با 2/61 که بیانگر وجود اختلاف معنادار بین میانگینها در سطح 12/ است که البته در جهت کاهش عزت نفس می باشد. نتایج حاصل از مقایسه دو به دوی میانگینها، به منظور تعیین جفتهای دارای اختلاف معنادار نشان می دهد که میزان t ناشی از مقایسه پیش آزمون - پس آزمون این گروه برابر است با 1/84 که در سطح 093/= P اختلاف معنادار را نشان می دهد و میزان t ناشی از مقایسه پیش آزمون - پی گیری برابر است با 35/2 که در سطح 038/= P اختلاف معنادار بین این دو مرحله را نشان می دهد و بالاخره میزان t ناشی از مقایسه پس آزمون - پی گیری نیز برابر است با 1/02 که در سطح 32/= P اختلاف معنادار بین این دو مرحله را نشان می دهد. نتیجه اینکه عدم شرکت در برنامه گروه درمانی گروه کنترل نه تنها باعث افزایش سطح عزت نفس زندانیان نشده است بلکه عزت نفس آنها را کاهش نیز داده است.
نتایج مقایسه میانگینهای دو گروه آزمایش و کنترل
|
گروه میانگین |
پیش آزمون |
پس آزمون |
پی گیری |
|
آزمایش |
08 / 45 |
0 / 54 |
25 / 55 |
|
کنترل |
16 / 48 |
08 / 44 |
91 / 42 |
|
t |
80 / - |
14 / 2 |
08 / 3 |
|
p |
42 / 0 |
03 / . |
004 / . |
براساس مندرجات جدول فوق در مرحله پیش آزمون با وجود آنکه بین میانگین نمرات عزت نفس گروه آزمایش و کنترل حدود 3 نمره اختلاف وجود دارد ولی به دلیل نتیجه آزمون t که برابر با 80/- است و با توجه به 0/42= P می توان گفت که دو گروه در مرحله قبل از اجرای گروه درمانی از نظر سطح عزت نفس تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند. پس از اجرای متغیر آزمایشی میانگین نمرات گروه معنوی - مذهبی افزایش یافته و از 45/08 به 54 رسیده است در حالیکه در گروه کنترل نمرات کاهش یافته و از 48/16به 44/08 رسیده است مقایسه دو گروه در این مرحله نشان دهنده وجود تفاوتی معنادار در سطح 03/= P می باشد. به عبارت دیگر اعمال متغیر آزمایشی یعنی گروه درمانی باعث افزایش معنادار عزت نفس اعضاء گروه اول شده است. در مرحله پی گیری نیز همچنان این تفاوت پابرجاست و با در نظر گرفتن میانگینهای دو گروه و نتیجه آزمون t که برابر با 3/08 می باشد، لذا رد سطح 004/= P بین عزت نفس دو گروه اختلاف معنادار وجود دارد و این بیانگر تأثیر گروه درمانی معنوی - مذهبی بر رشد عزت نفس می باشد.
بحث و نتیجه گیری
تحلیل یافته های مربوط به فرضیه تحقیق نشان می دهد که میانگین عزت نفس اعضاء گروه معنوی - مذهب در سه مرحله قبل - بعد و یکماه بعد از پایان جلسات درمان افزایش معنادار داشته است که بیان کننده تأثیر پایدار گروه درمانی معنوی - مذهبی بر زندانیان است و شرایط زندان کمتر می تواند سطح عزت نفس این گروه را کاهش دهد. بدین ترتیب فرضیه تحقیق حاضر تأیید می شود و می توان گفت که گروه درمانی معنوی - مذهبی باعث بهبود مؤثر سطح عزت نفس زندانیان مورد بررسی می شود. این موضوع که روش معنوی - مذهبی و انتقال مفاهیم و آداب دینی و روحانی می تواند تأثیر مثبتی بر شخصیت و خصوصیات روانی - رفتاری افراد مختلف از جمله بزهکاران زندانی داشته باشد توسط صاحب نظران و محققین مختلف مورد تأیید و پذیرش قرار گرفته است (ریچاردز و برگین (24)، 1999. وست (25)، ترجمه شهیدی، 1383).از نظر آنها اعتقاد به وجود خداوند و عالم دیگر همچنین نظارت و هدایت پروردگار برای انسان بعلاوه رعایت ارزشهای اخلاقی و دینی - شرکت در مراسم و مناسک اعتقادی باعث ارتقاء سطح اعتماد به خود (26) و مقاومت در برابر فشارهای زندگی و همچنین خودداری از انجام امور منجر به صدمه به اجتماع و ضایع کردن حقوق دیگران می شود و رفتارهای بزهکارانه و ضد اجتماعی (27) را کاهش می دهد به همین دلیل که درمانهای معنوی - مذهبی تغییرات فوق را باعث می شود برای درمان جامعه ستیزان، بزهکاران و زندانیان به خوبی قابل استفاده است (28).
پژوهشهای مختلف نیز اثر بخشی این رویکرد گروه درمانی را در افزایش عزت نفس و سایر مشکلات روانی - رفتاری مورد تأیید قرار داده اند. برای مثال تحقیق ثنایی و نصیری (1379) نشان دادند که آموزش مفاهیم مذهبی و شرکت در گروه درمانیهای مبتنی بر محتواهای دینی و معنوی تأثیر معناداری در کاهش افسردگی و اضطراب بیماران دارد و در آنها نگرشی مثبت نسبت به خود، محیط و آینده ایجاد می کند که همگی از مؤلفه های عزت نفس کارآمد هستند. یافته حاضر همچنین با پژوهش امینی و ملکشاهی (1380) که نشان دادند قرائت دعا می تواند باعث کاهش اضطراب امتحان و اعتماد به نفس بیشتر در پاسخ به سؤالات شود تا حد زیادی هماهنگی دارد.
پژوهشهایی نیز وجود دارد که همین رابطه را در جهت زندانیان بررسی کرده اند و نتایج همسو با پژوهش حاضر بدست آورده اند برای نمونه می توان کار کلور (29) و همکارانش (1992) اشاره کرد که به بررسی وضعیت 20 زندان آمریکا پرداختند، نتیجه گرفتند شرکت در گروههای معنوی - مذهبی و نیز انجام برنامه های دینی باعث تغییر مثبت در رفتار مجرمین می شود. البته برخی پژوهشها نیز دستاوردهایی مخالف با پژوهش حاضر داشته اند که بیانگر عدم تأثیر روان درمانی معنوی - مذهبی بر وضعیت روانی - رفتاری زندانیان است. جانسون (30) (1997) به نمونه ای از این دست اشاره می کند. گزارش او از بررسی رابطه ی دینداری با سازگاری در زندان که بر روی محبوسین زندان فلوریدا انجام گرفت نشان داد که شرکت در برنامه ها و گروههایی که به موضوعات و فعالیتهای دینی می پردازند ارتباط معناداری با سازگاری در زندان ندارد. البته او برای اندازه گیری میزان تأثیر پذیری مذهبی - روحانی زندانیان از گزارشهای خود آنها و پرسنل و نیز فعالیتهای دینی ظاهری آنها استفاده کرد و چون این گونه شاخصها تا حد زیادی رفتارهای بیرونی دینداری را می سنجد نمی تواند تغییرات معنوی مذهبی عمیق و درونی را به خوبی نشان دهند.
و شاید به همین دلیل رابطه ای بین این دینداری ظاهری و سازگاری و سلامت محکومین دیده نشده است و همانطور که کوهن (31) (2005) در مطالعه خود که بر روی 375 آزمودنی صورت گرفت نشان داد مذهب درونی شده از طریق کاهش ترس از مرگ (32) به ارتقاء سلامت روان کمک می کند.
پیشنهادات
با توجه به اینکه جمعیت های دچار آسیب اجتماعی متعدد هستند و در همه آنها نیز ویژگیهای مشترکی مثل مشکل در عزت نفس و خود پنداره دیده می شود پیشنهاد می گردد که این شیوه گروه درمانی برای سایر جمعیتهای آسیب دیده اجتماعی مثل معتادین - زنان ویژه و معلولین اجتماعی مورد تحقیق قرار گیرد. مسلماً بهبود وضعیت آنها با استفاده از خدمات مشاوره ای و درمانهای گروهی باعث بهبود کل وضعیت اجتماع و کاهش هزینه های اضافی کشور می شود.خانواده درمانی زندانیان با شیوه گروه درمانی معنوی - مذهبی نیز می تواند موضوع پژوهش جالب و اثر گذاری باشد. همچنین پیشنهاد می شود که به عنوان موضوعی برای پژوهش بعدی نوع آزمودنیها به نحوی انتخاب شوند که بتوان پی گیری تغییرات ناشی از روان درمانی آنها را پس از آزادی و در محیط معمولی زندگیشان پی گیری کرد.
محدودیتها
مهمترین محدودیت پژوهش حاضر عدم وجود یک ساختار مفهومی روشن و یکپارچه برای درمان معنوی - مذهبی بود. بعلاوه پژوهشهای کمی در زمینه گروه درمانی به شیوه معنوی - مذهبی انجام گرفته است و این کمبود پژوهشی به خصوص در حیطه جمعیت زندانیان بسیار چشمگیر است.و نیز از محدودیتهای دیگر این تحقیق دخالت سایر افراد حاضر در محیطهای زندان بر وضعیت اعضاء گروه تحقیق بود.
منابع:
1. ثنائی، باقر. نصیری، حمید (1379) بررسی تأثیر گروه شناختی - مذهبی در کاهش افسردگی و اضطراب بیماران بستری مبتلا به اختلالات خلقی مرکز نور شهر اصفهان، فصلنامه علمی - پژوهشی انجمن مشاوره ایران.
2. جلالی تهران، محمد محسن. ترجمه ی شیخ شعاعی (1383) توحید درمانی. مجله نقد و نظر. دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
3. دلاور، علی (1374) مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، انتشارات رشد.
4. دلاور، علی (1375) روشهای آماری در روان شناسی و علوم تربیتی، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور.
5. شفیع آبادی، عبدالله. ناصری، غلامرضا (1381) نظریه های مشاوره و روان درمانی، مرکز نشر دانشگاهی.
6. قنبری، بهرامعلی (1383) تهیه یک الگوی مداخله ای براساس رویکرد یکپارچه گرای روان درمانی گروهی و آزمون میزان اثر بخشی آن در درمان وابستگی به مواد مخدر و افزایش سلامت روان در معتادان زندانی مرد، پایان نامه دکتری، دانشکده روان شناسی، دانشگاه علامه طباطبائی.
7. مرادی، اعظم (1383) اثر بخشی گروه درمانی شناختی - مذهبی بر نیمرخ روانی معلولان جسمی زن شهر اصفهان، مجله دانش و پژوهش در ردپوان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان، شماره 21 و 22.
8. وست، ویلیام، ترجمه شهیدی و شیر افکن (1383) روان درمانی و معنویت، انتشارات رشد.
9. یساقی، علی اکبر (1383) مصاحبه با رئیس سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور، روزنامه خراسان شنبه شش بهمن ماه.
10. Cohen, adam b (2005) intrinsic and extrinsic religiousity, beliefs inafter life, death anxiety and life, death anxiety and life satisfaction in young catholics and protestants. Journal of research in personality vo139 (3).
11. earley, joy (2000) psychotyerapy and education in prison with two narrative American youths. International journal of psychosocial rehabilitation. No: 7.
12. ellis, albert (1971) reason and emotion in psychotheraphy lyle stuart, inc.
13. French, Sheila a. gendreau, paul (2006) decreasing prison effects. Journal of criminal justice and behaviour. No: 2.
14. J. tehrani, m m (1995) conflict resolution in prison: bulding intrapersonal and and interpersonal harmony. Ferdowsi university. Mashhad Iran.
15. Johnson, byron r. larson, david b. pitts, timothy c (1997) religious programs, institutional adjustment and recidivism among former inmates in prison fellowship programs. Academy of criminal justice sciences.
16. Morgan, Robert d and collegus (1999) integrating approaches for special populations. Journal of contemporary psychotherapy. Springer Netherlands. No: 3.
17. Nicholsquin, Virginia (1985) applying psychology. International student edition.
18. Richards, s. bergin, a e (2002) a spiritual strategy for counseling and psychotherapy. American psychological association. Watington. dc.
19. Rogers, Carl r, dymond, Rosalind f (1969) psychotherapy and personality change. The university of Chicago press.
20. Sadok, b.g and Sadok v.a (2000) comprehensive textbook of psychiatry, seventh edition. Lippincot Williams and wilkins, U.S.A.
21. Snyder, c r. ingram, r e (2000) handbook of psychological change. John wiley and sos inc.
پی نوشت ها :
1. دکترای مشاوره و عضو هیئت علمی دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه فردوسی مشهد.
2. Sadok & Sadok.
3. یساقی، 1383.
4. جلالی، 1995، سادوک سادوک، 2000.
5. Nicholsquin.
6. Psychopath.
7. ellis.
8. شفیع آبادی، 1381.
9. Snyder & Ongram.
10. Morgan.
11. فرنچ و راو، 2006.
12. جلالی طهرانی، 1995.
13. قنبری، 1383.
14. اشنایدر و اینگرام، 2000.
15. ثنایی و نصیری، 1379.
16. مرادی و همکاران، 1383.
17. Earley.
18. دلاور، 1374.
19. Independent variable.
20. Dependent variable.
21. Control variable.
22. دلاور، 1374.
23. Rogers self - concept questionare.
24. Richards & Bergin.
25. West.
26. Self - Confidence.
27. Antisaial.
28. جلالی طهرانی، ترجمه ی شیخ شعاعی، 1383.
29. Clor.
30. Johnson.
31. Cohen.
32. Fear of death.
