مقاصد قرآن کریم

چکیده

تفسیر قرآن، بیان مقاصد کلام خداوند است و مفسر کسی است که از مقاصد این کلام مطلع است. به مقاصد قرآن به دو شیوه عقلی و قرآنی می توان دست یافت. در شیوه عقلی با استفاده از قوانین عقلی خارج از متن کتاب، که نزد مفسرین متفاوت است، مقاصد آن شناخته می شود. این قوانین در پاسخ به سؤال هایی نظیر، هدف از خلقت، هدف از نبوت، غایت وحی، فلسفه دین و نقش وحی در حیات بشری به دست می آید. در شیوه قرآنی بیان مقاصد از کلام خداوند به دست می آید.
اگر دنیا را به مثابه حرمی در نظر بگیریم که درآن انسان به ساخت جوارح متناسب با زندگی اخروی خود مشغول است و حیات انسان در سرای دیگر بستگی به نحوه زندگی فرد در دنیا دارد، پس مهم ترین کار انسان در دنیا مدیریت زندگی برای وصول به حیات سعادتمند در آخرت است. مدیریت نیز مستلزم برنامه ریزی است و قرآن کتاب هدایت بشر است پس در قرآن اجزای لازم برای برنامه ریزی انسان برای نیل به سعادتش وجود دارد.
در زندگی انسان برنامه ریزی در سطح راهبردی و عملیاتی مورد نیاز است. برنامه های راهبردی برای کسب اهداف جامع زندگی انسان، طراحی می شوند و برنامه های عملیاتی جزئیات نحوه اجرای برنامه های راهبردی را مشخص می کنند.
این مقاله بر اساس تفکر مدیریت و برنامه ریزی راهبردی، مقاصد قرآن را استخراج کرده و با مقاصدی که مفسران بزرگ نظیر امام محمد غزالی، علامه طباطبایی بیان کرده اند مقایسه می کند.

واژگان کلیدی:

تفسیر، مقاصد، قرآن، برنامه ریزی راهبردی

مقدمه

شیوه زندگی انسان در این دنیا مبتنی بر اهدافی است که برای خود انتخاب می کند. رسیدن به هدف نیاز به برنامه ریزی و مدیریت دارد. مهمترین دغدغه انسان که باید مورد توجه قرار گیرد هدف از زندگی و نحوه وصول به آن است.
با توجه به اینکه بشر مدت کوتاهی است فرصت برای رسیدن به مراتب عالیه کمال دارد پس باید زندگی کار او اثر بخشی داشته باشد در غیر این صورت سرمایه اش بر باد خواهد رفت.
چون خداوند هدف غایی خلقت بشر را وصول به کمال می داند پس اسباب هدایت را نیز به وی عطا فرموده است.
قرآن آخرین کتاب آسمانی برای هدایت بشر است (3) و هدفی غیر از هدایت برای آن متصور نیست لذا اجزاء و مؤلفه های لازم برای این هدایت در آن بدون کم و کاست وجود دارد.

کارایی و اثر بخشی

می توان از دو شاخص اثر بخشی و کارایی برای ارزیابی عملکرد انسان استفاده کرد. (4) اثر بخشی یعنی میزان وصول به هدف ها و کارایی یعنی نسبت به هزینه ی انجام عمل به خروجی است. اثربخشی یعنی کار درست انجام دادن و کارایی یعنی درست کار انجام دادن. پس ممکن است کسی کار غلط را درست انجام دهد. یعنی کارایی دارد، لکن کار وی اثر بخش نیست. انسان ها تمام تلاش خود را برای زندگی کارا و مؤثر به کار می برند و این امر بدون مدیریت میسر نیست.

مدیریت

می توان گفت مدیریت فراگرد به کار گیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی بر مبنای یک نظام ارزشی پذیرفته شده است که از طریق برنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل عملیات برای دستیابی به اهداف تعیین شده، صورت می گیرد (5).
یکی از وظایف اصلی مدیریت، برنامه ریزی است. برنامه نیز نوعی تعهد به انجام فعالیت های معین برای تحقق هدف به شمار می آید و هدف از برنامه ریزی نیز نخست افزایش احتمال رسیدن به هدف از طریق تنظیم فعالیت ها و دوم مقرون به صرفه ساختن عملیات سوم متمرکز شدن بر طرق دستیابی به مقاصد و اهداف و احتراز از انحراف از مسیر و در نهایت مهیا ساختن ابزاری برای کنترل است. (6)
بدون برنامه ریزی کنترل معنا ندارد، زیرا کنترل یعنی ارزیابی فعالیت ها به منظور حفظ آن ها در مسیر تعیین شده و اصلاح انحرافات احتمالی با توجه به برنامه. (7)
برنامه ریزی می تواند راهبردی یا عملیاتی (اجرایی) باشد. بنابراین مدیریت نیز راهبردی (راهبردی) و عملیاتی می تواند باشد.

مدیریت راهبردی

برای مدیریت راهبردی تعاریف مختلف از سوی اندیشمندان مدیریت ارائه شده است که بعضی از آن ها ذکر می گردد.
مدیریت راهبردی هنر و دانش تدوین، اعمال و نظارت تصمیم های فراگیر برای حصول سازمان به اهداف خود است.
مدیریت راهبردی بر همگرایی کلیه ی اهداف و مأموریت های سازمان تأکید می کند.
فرایند مدیریت راهبردی اطلاعات کمی بیرونی و درونی سازمان را برای تصمیم گیری در شرایط عدم قطعیت و اجرای آن ترکیب می کند.
مدیریت راهبردی به معنی فرایندی پیوسته و مکرر است که هدف آن حفظ تمامیت یک سازمان برای سازگاری با محیط است.
مدیریت راهبردی فرایند تطبیق میان مهارت درون سازمان با فرصت ها و ریسک های خارجی است.
مدیریت راهبردی فرایندی است که بر اساس عوامل درونی و بیرونی و روند آن ها و بیانیه ی مأموریت یک سازمان خطوط کلی راجع به اهداف و سیاست های بلند مدت سازمان را ارایه داده و آن ها را به مرحله ی اجرا می گذارد. همچنین مورد بازبینی و نظارت قرار می دهد.

مزایای کاربرد مدیریت راهبردی

هر کس در زندگی خود نوعی مدیریت دارد، لیکن به کار گیری مدیریت راهبردی مزایایی داردکه برخی از آن ها عبارتند از : (9)
امکان تعیین، اولویت گذاری و استفاده از فرصت ها و نقاط قوت
ارایه دیدگاه عینی از مشکلات
ارایه ی چارچوبی جهت هماهنگی و کنترل فعالیت ها
حداقل سازی آمار نامطلوب تغییرات
مصرف کمتر زمان و منابع و استفاده ی بهینه از آن ها
کمک به یکپارچگی فعالیت ها
ایجاد نظم در اداره ی امور

بخش های مدیریتی راهبردی

مدیریت راهبردی چند بخش دارد که عبارتند از:
الف- تدوین استراتژی که فعالیت آن به شرح زیر است:
تعیین مأموریت و بیانیه ی مأموریت
مطالعه محیط بیرونی برای تعیین فرصت ها و تهدیدها
مطالعه ی محیط داخلی برای تعیین نقاط قوت و ضعف
تعیین اهداف دراز مدت
طرح سیاست ها و استراتژی های بهینه
ب- اعمال استراتژی که فعالیت های آن به شرح زیر است:
تعیین اهداف سالیانه و کوتاه مدت
سیاست گذاری
تخصیص منابع
ج- نظارت و کنترل که فعالیت های آن به شرح زیر است:
اندازه گیری، کنترل و ارزیابی عملکرد
تصحیح استراتژی ها

تعریف بیانیه ی مأموریت و تعیین رسالت انسان

همه ی فعالیت ها در رفتار انسان و گروه های انسانی هدفدارند. (10) بعضی از هدف ها علل اصلی ادامه ی حیات انسان است و انسان بدون آن انگیزه ای برای حیات ندارد. این اهداف را مأموریت ها و یا اهداف بلند مدت می نامند که در بیانیه ی مأموریت باید ذکر گردد.
بیانیه ی مأموریت نوشته ی کوتاهی است که در آن مقصد و غایت انسان از موجودات دیگر تمیز داده می شود. این بیانیه در واقع، چشم انداز عملیات انسان را مشخص کرده و اولویت های انسان در آن منعکس است. چون مأموریت انسان که هدف از خلقت وی است، را خالق وی مشخص می کند. بنابراین یکی از مقاصد قرآن بیان مأموریت انسان و علل اصلی خلقت وی است. از لوازم تعیین مأموریت انسان توسط خداوند معرفی حضرت حق و ارتباط موجودات دیگر با خداوند است تا انسان دیدی درست از خود، جهان و مقصد حرکتش داشته باشد.

تعیین چشم انداز حرکت انسان

فعالیت های انسان هدفدار است و انسان باید در زندگی چشم انداز حرکت و اهداف دراز مدت خود را تعیین کند. خداوند نیز در کلامش چشم انداز حرکت انسان را به درستی بیان کرده است. انسان را به چند دسته تقسیم می کند و شرایط زندگی هر گروه را به نیکی بیان فرموده است. از طرف دیگر رابطه ی حیات ابدی انسان با نوع زندگی انسان در دنیا را نیز بیان فرموده است.

مطالعه محیط داخلی برای تعیین نقاط قوت و ضعف

یکی از مراحل مدیریت راهبردی شناسایی قوت ها و ضعف هاست تا ارزیابی دقیق از منابع به دست آید و در امر تدوین و تنظیم استراتژی استفاده شود و از میان راه های گوناگون رسیدن به هدف برترین راه انتخاب شود. خداوند نیز در کتابش که کتاب هدایت است (سوره بقره، آیه2) نقاط قوت و ضعف انسان را بیان فرموده است.

مطالعه محیط بیرونی برای تعیین فرصت ها و تهدیدها

شناسایی مخاطره ها و تهدیدهای محیطی در مقایسه با فرصت های موجود در آن از وظایف مهم در مدیریت راهبردی است و میزان اثربخشی راهبردها تحت تأثیر عوامل موجود در محیط داخلی و خارجی آن است. بنابراین خداوند در کلامش فرصت ها و تهدیدهایی که برای وصول به چشم انداز حرکت انسان وجود دارد را بیان فرموده است.

طرح سیاست ها و استراتژی های بهینه

پس از ارزیابی منابع و محیط امکان انتخاب راهبرد مناسب برای استفاده ی بهینه از مقتضیات موجود فراهم می آید. برای انتخاب راهبردها مناسب از فن تحلیل قوت- ضعف، فرصت، تهدید استفاده می کنند. در این فن قوت ها، فرصت ها، نقاط ضعف اولویت بندی شده و در جدولی فهرست می شود.
با مقایسه ی فرصت های محیطی با قوت ها، قدرت انسان برای حرکت مشخص می گردد، متمرکز شدن هر تهدید محیطی بر یکی از ضعف ها وجود مسئله ای را هشدار می دهد و از تلاقی نقاط قوت و تهدیدهای محیطی محدودیت های حرکت مشخص می شود و از تلاقی فرصت های محیطی با ضعف ها، آسیب ها مشخص می شوند. در این مرحله انسان با مراجعه به کتاب خداوند و شرایط فردی خود راهبردهای بهینه برای وصول به اهدافش را تعیین می کند.

اعمال و پیاده سازی راهبردها

بعد از تدوین راهبردها باید برای اجرای آن برنامه ریزی کرد و با نظارت مداوم بر روند کار انحراف برنامه را نسبت به معیار سنجید لذا ضروری است انسان نسبت به راه و احوال روندگان و دشمنانی که در این مسیر هستند کسب اطلاعات کند. خداوند نیز در کتابش موارد ذیل را مشخص فرموده است:

مقاصد قرآن از نظر امام محمد غزالی

امام محمد غزالی شش مقصد برای قرآن به شرح زیر بر می شمارد: (11)
معرفت خداوند که شامل معرفت ذات، معرفت صفات، معرفت افعال و معرفت خود این معارف است.
بیان سلوک به سوی خداوند یا صراط مستقیم
تعریف حال هنگام وصول سالک یا علم آخرت و معاد
بیان احوال سائلین و ناکبین در دنیا شامل قصص انبیاء و اولیاء و کفار
حکایت اقوال دشمنان و محاجات کفار و کشف و روشن ساختن بی پایگی استدلالهای آن ها تعریف منازل راه و چگونگی برداشتن زاد و توشه و تنظیم امر معاش در دنیا که از آن به فقه تعبیر می شود.
آنچه امام محمد غزالی به عنوان مقاصد قرآن مطرح کرده است نزدیک ترین حالت به دیدگاه مدیریت و برنامه ریزی راهبردی است. لیکن چون دید جامع نگری نسبت به کل قرآن وجود ندارد در اینکه چرا خداوند بعضی مطالب نظیر حروف مقطعه را نازل فرموده است ساکت است.

مقاصد قرآن از نظر علامه سید محمد حسین طباطبایی

علامه طباطبایی مقاصد زیر را برای قرآن بر می شمارد: (12)
معارف مرتبط به اسماء و صفات خداوند معارف متعلق به افعال خداوند از خلق، امر، اراده، مشیت، هدایت، اضلال، قضا و قدر و غیره
معارف متعلق به وسایط واقع بین خداوند و انسان نظیر لوح و قلم و عرش و کرسی و غیره
معارف متعلق به انسان قبل از دنیا
معارف متعلق به انسان در دنیا
معارف متعلق به انسان بعد از دنیا
معارف متعلق به اخلاق انسانی
بر این بیان چند اشکال به شرح ذیل وارد است:
الف- این مقاصد بیشتر دسته بندی آیات قرآن است تا بیان مقاصد آن.
ب- معلوم نیست چه رابطه ای بین متعارف متعلق به وسایط بین خداوند و انسان و وصول وی به آن مقصد اسنی است.
ج- دانست معارف متعلق به انسان قبل از دنیا چه تأثیری در وصول انسان به کمال دارد؟
اگر بیان شود که این معارف برای بیان اهداف خاصی است لذا در قرآن بیان شده است پس آن هدف مقصد کلام خداوند است نه آنچه بیان شده است.
د- این مقاصد نسبت به کل قرآن جامع نگر نبوده و از توجیه وجود بعضی از آیات قرآنی ناتوان است.

مقاصد قرآن از نظر مدیریت و برنامه ریزی راهبردی

می توان بر اساس تفکر مدیریت و برنامه ریزی راهبردی، مقاصد قرآن را به صورت بیان کرد:
تعیین مأموریت انسان و هدف از خلقت وی
تبیین چشم انداز حرکت انسان ها و احوال انسان ها در سرای باقی
تبیین فرصت ها و تهدیدهای انسان برای وصول به چشم انداز
تبیین نقاط قوت و ضعف انسان برای وصول به چشم انداز
بیان سیاستها و استراتژی های بهینه
بیان مراحل راه و احوال روندگان و شرایط گذر از یک مرحله به مرحله دیگر

مزایای نگاه مدیریت و برنامه ریزی راهبردی به قرآن

نگاه راهبردی به مقاصد قرآن مزایایی دارد که برخی از آن ها عبارتند از:
نگاه هدف گرا داشتن به کل قرآن کریم
نگاه هدف گرا به هر آیه از قرآن مجید

نتیجه

خداوند انسان را آفرید و استعداد رسیدن به مقام قرب را در وی قرار داد. انسان برای رسیدن به آن مقام باید برنامه ریزی کرده و زندگیش را مدیریت کند.
خداوند قرآن را برای وصول انسان به قرب حضرت حق نازل فرموده است پس باید برای داشتن زندگی کارا و اثر بخش به قرآن رجوع کرده و اجزای لازم برای برنامه ریزی و مدیریت حیاتش را استخراج کند. با این نوع رجوع به آیات الهی تمام آیات قرآن هدفدار شده و هر یک بعضی از اجزای برنامه ریزی را به انسان الهام می کند که از آن به مقاصد قرآن تعبیر می شود.

پی نوشت ها :

1- دانشجوی کارشناسی ارشد عرفان اسلامی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی ایران
2- عضو هیئت علمی گروه عرفان پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی ایران
3- بقره/2
4- رضائیان، علی، 1381، ص19
5- رضائیان، علی، ص8
6- رضائیان، علی، 1381، ص179
7- رضائیان، علی، 1381، ص180
8- رضائیان، علی، 1381، 190 پیرس و رابینسون، 1377، 24 و دیوید، فردآر، 1380، 200 به بعد
9- پیرسن و رابینسون،، 27
10- هرسی و بلانچارد، 1985، ص15
11- طنطاوی، 1350
12- طباطبایی، محمد حسین، 1370، ج1، ص10 به بعد

منابع:
1- قرآن مجید
2- فردآر.، دیوید، مدیریت استراتژیک، ترجمه علی پارسیان، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1380.
3- پیرس و رابینسون، برنامه ریزی و مدیریت استراتژیک، ترجمه سهراب خلیلی، انتشارات یادواره، کتاب، 1377.
4- رضاییان، علی مبانی سازمان و مدیریت، انتشارات سمت، 1380.
5- طباطبایی، محمد حسین، ترجمه المیزان، تهران، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبائی، 1362.
6- طنطاوی، الجواهر فی تفسیر القرآن، مصر، 1350.
7- Hersey, Paul and Ken Blanchard, Management of Organization Behavior Utilizing Human Resource, Prentice- Hall, 1985.
منبع: عباس نژاد، محسن؛ دعائی، حبیب الله؛ سیدی، حسین؛ (1389)، قرآن و مدیریت(2) (مجموعه مقالات)، تهران، مؤسسه نشرشهر، چاپ اول.