دم از دیدگاه طب سنتی

چکیده:

دم(خون) مایعی سرخ رنگ که طبعی گرم و تر دارد که حاصل مصرف غذاهای گرم و تر و پرخوری و... می‌باشد که مرکز تولید آن کبد است. شخصی که مزاج مادرزادی‌اش دموی است (مزاج جِبِلی یا مزاج خلقتی) اندامی درشت و قدی نسبتاً بلند و تخیلی قوی و فردی است پر انرژی و خلاق و اجتماعی با پوستی گندمگون و موهای مشکی یا خرمایی اما مستعد در فشار خون و کلسترول بیماری‌های قلبی و عروقی. گوارش و هضم خوبی دارد و از نظر جنسی پر میل و توانمند است. دارندگان این مزاج باید از خوردن گرمی جات زیاد پرهیز کنند؛ به دلیل اینکه خونشان می‌سوزد و تولید سودا می‌کند که انواع و اقسام بیماری‌های فکری و روحی و عروقی و پوستی و جنسی و گوارشی و... را می‌گیرند که باید مراحل درمان را هر چه زودتر زیر نظر طبیب طی کنند. فرد دموی مزاج در فصل بهار علاوه بر پر خوری به غلبه دم گرفتار می‌شود که روزه گرفتن و ترک پر خوری و ورزش و مصرف ترشیجات طبیعی و حجامت و فصد غلبه خونشان را از بین می‌برد و آن‌ها را به تعادل و سلامتی می‌رساند.
کلید واژه:
خون، گرما، چاق، پر انرژی، بهار، حجامت.

مقدمه:

نیروی روان پیرو قوت بدن است، مزاج و نیروی بدن تابع هواست که بر حسب تغییر هوا دگرگون می‌شود لذا می‌بینیم که با تغییر هوا از سردی به گرمی و از گرمی به سردی رنگ پوست و بدن تغییر می‌کند به همین طریق اگر در هوای معتدل مدت زمانی توقف کنیم و زندگی کنیم مزاج ابدان معتدل و حرکات طبیعیّه بدن از قبیل هضم و جماع و خواب و حرکت جوارح و سایر جنبش‌ها متعادل می‌شوند. خداوند متعال اجسام را بر چهار طبیعت بنا کرده است و آن‌ها عبارتند از: صفرا، سودا، خون، بلغم که دو تای آن‌ها گرم و دو تای دیگر سرد است و میان هر دو تای آن‌ها از لحاظ دیگر اختلاف است. یکی گرم و مرطوب دیگری گرم خشک و یکی سرد مرطوب و دیگری سرد خشک است. هر یک از این طبیعت‌ها را بر قسمتی از اعضا بدن مسلط کرد بنابراین بدن نیز دارای چهار قسمت (عضو) مهم است؛ سر، سینه، پهلو، شکم. دم (خون) را به سر یعنی چشم‌ها و گوش‌ها و بینی و دهان و دماغ مسلط کرد و بلغم را بر سینه استیلا داد و صفرا را بر اضلاع(پهلوها) و دنده های پهلو غالب کرد و سودا را بر شکم و احشاء و امعاء چیره گردانید.

دم چیست:

مایعی سرخ رنگ که بعد از صفرا واقع می‌شود و نام آن خون است و طبعی گرم و تر دارد.(1)

عوامل تولید دم و غلبه آن:

خوردن غذاهای گرم و تر از جمله گوشت‌های گرم و عسل و انبه و...، فصل بهار و زندگی در آب هوای گرم و تر(مثل تهران و شیراز و...) و پرخوری و... اما ریشه ای تر اینکه «هر گاه مایعات اضافی بر نیاز در سلول‌ها جمع شود = طبع دموی می‌گردد.(2) اما سیستمی که عهده دار تولید(خون) می‌باشد کبد است که در لوله آزمایش پایین‌تر از صفرا قرار می‌گیرد که پخته شدن و هضم کامل و صحیح مواد غذایی(که به آن هضم کیموسی می‌گویند) به دست می‌آید.

شکل و اندامِ دموی ها:

1. درشت اندام.
2. سینه های پهن و گشاد.
3. اندام میانی(شکم و باسن) متوسط.
4. قد بلند.
5. کشیدگی اندام‌ها کمتر از صفراوی‌ها و سوداوی ها.
6. عضلات دوکی.
7.سر گرم، بینی و چانه درشت.(3)

دموی و مغز و اعصاب:

1. خیال پرداز (خیال از گرمی است).
2. تمایلات هوائی (از این شاخ به اون شاخ پریدن).
3.خیزهای بزرگ در زندگی بر می‌دارند.
4. مهربان و صمیمی تا عاشق شدن (محبت تابع گرمی).
5. هوش بالا (مخترع و مکتشف) یعنی راضی به وضع موجود نیستند.
6. اراده بلند و دور اندیش (تابع گرمی است).
7 واکنش گرمی، حرکت و مثبت اندیشی و توان جسمی بالا که بر خلاف صفراوی‌ها کم نمی‌آورند.
8. توان خلق و ابداع بالا (شاعر، مخترع، در زمینه های مختلف)‌ و گرایش عرفانی بالائی دارند و حتی در زمینه ای منفی کلاهبرداریهای بزرگی را مرتکب می‌شوند.
9. پر انرژی و توان بالا.
10. خواب متعادل ولی اگر رطوبت زیاد شود خواب زیاد می‌شود.
11. بویائی و شنوائی متعادل.(4)

دموی و پوست:

1. رنگ پوست گندمگون.
2. در استرس پوست گلگون می‌شود.
3. در کتف و سینه بیشتر آکنه دارند و کمتر در صورت جوش دارند.
4. آکنه سر گرد و قرمز و سیاه.
5. زیر ناخن‌ها قرمز و شرابی.
6. پوست مرطوب (رطوبت گرم) منافذ پوستی مشخصی ندارند.
7. زیاد عرق می‌کنند(عرق گرم)‌.
8. رگ‌ها برجسته (برجستگی دائمی و مثل شلنگ).
9. گاهی در استرس خونریزی بینی و چشم و حتی لب را پاره می‌کند (استرس گرم).
10. استرس‌های گرم باعث افزایش آکنه می‌شود.
11. در استرس دموی ها پوست گلگون می‌شود و در صفراوی‌ها زرد و لب خشک و رگ‌ها برجسته و در سرد مزاجان رنگ پریده و لب خشک و مرده و بی حال و تیره و چشم‌ها رنگ پریده خشک می‌شود.(5)

دموی و مو:

1. رنگ مشکی یا خرمایی.
2. ضخامت مو زیاد هم در سر و هم بدن و مجعد ولی موی لخت در موارد ارثی است.
3. رشد مو تابع رطوبت است.
4. پرپشتی موها تابع گرمی است.
5. موهای بدن بیشتر است به خصوص در سینه و شانه موهای ضخیم و درشت و مشکی وجود دارد و در بچه‌ها اگر رطوبت زیاد شود موی بدن کمتر می‌شود.
6. در بچه‌ها ریزش مو نداریم زیرا گرمی همراه تری است، اگر گرمی و خشکی داشته باشیم ریزش مو شروع می‌شود (از بلوغ تا 35 سالگی است که بهترین راه حجامت بین سن 21 تا 28 سالگی است).
7. ریزش مو در دموی ها وسط سر است.
8. رشد مو مربوط به گرمی به علاوه‌ی رطوبت است؛ اما اگر صفرا زیاد باشد موهای کم پشت می‌شود چون رطوبت کم است.
9. دموی ها و صفراوی‌ها محکوم به طاسی هستند ولی معتدل مزاجان و بلغمی‌ها و سوداوی ها مو دارند!(6)

دموی و چشم:

چشم دموی میشی و مشکی است.(7)

دموی و بینی و چانه:

سرهای گرم، بینی درشت و چانه درشت دارند.(8)

دموی قلب و عروق:

1.استعداد فشار خون گرم و تری گلیسیرید و کلسترول بالا.
2.نبض پر.
3. رگهای برجسته (برجستگی دائمی و مثل شلنگ).(9)

دموی و گوارش:

1. مزه دهان بی مزه یا شیرین.
2. تمایل به نوشیدن‌های سرد.
3. رنگ زبان قرمز پر رنگ.
4. هر چه رطوبت معده بیشتر باشد اشتها بیشتر است و چون معده گرم است غذا خوب هضم می‌شود.
5. هضم خوب غذا.
6. بوی دهان خوب و اگر به طرف سردی برود بوی دهان افزایش و توان هضم کاهش می‌یابد.
7. تمایل به شیرینی تابع رطوبت است و اگر رطوبت زیاد باشد شیرینی را دوست دارند و اگر رطوبت کاهش یابد تمایل به ترشی زیاد می‌شود.
8. ریزش آب دهان ندارند.
9. توان جنسی بالا با مقدار زیاد منی و ادرار زیاد.
10. بوی مدفوع اصلاً ندارند.(10)

دموی و دستگاه ادراری و تناسلی:

ادرار زیاد و با توان جنسی بالا.(11)
حضرت علی علیه السلام: میل به زنا و جنون آنی ناشی از غلبه دم است.(12)

دموی ها زمانی که گرمی بخورند:

اگر به این افراد گرمی بدهیم خونشان می‌سوزد و سودا ناشی از دم ایجاد می‌کند و موجب ریزش مو می‌شود(وسط سر)، چهره گلگون‌تر و چشم قرمزتر و موها پیچش پیدا می‌کند و ضمناً سردرد هنگام خوردن غذاهای گرم و چای گرم عصبانیت را تشدید و عرق برجسته و حالت شلنگی و نبض پر و عرق بیشتر می‌کند و استعداد فشار خون پیدا کرده و اندام‌های انتهائی گرمی حاد، اگر از این بیشتر گرمی افزون شود سردرد مداوم، عصبانیت آنی (جنونی آنی)، خونریزی لثه با مسواک حتی با انگشت، عطش زیاد، قرمزی چشم، توان جنسی بالا، نبض تند، موها درشت و پررنگ مثل سیم، دیگر از واقع گرایی خارج و دائماً عاشق می‌شوند و از عشق می‌رنجد حتی از دوری نزدیکان گریه می‌کنند و تنوع طلب می‌شوند و روی یک کار یا شغل یا لباس بند نمی‌شوند؛ و زود از حضور در یک نقطه خسته می‌شوند، مستعد بیماری روانی می‌شوند تا حدی که ممکن است دیوانه زنجیری شوند (قطرب)، با هوش و خیال پرداز شده و لابلای حرف‌هایش تکه می‌اندازند که درمان آن حجامت است و بهترین حجامت، حجامت سر و تکرار تا درمان شوند، و اگر از این گرم‌تر شوند سوداوی می‌شوند (ابتدا تجعد مو و موی ریز و خشکی در مو) و موی بدن و حتی دست فر کامل به صورت دایره، رگ‌ها باریک شده و سیاهی در آن آشکار می‌شود. رگ‌ها تفاوت رنگ پیدا می‌کنند و نبض پیوسته ولی کند می‌شود، جریان قلب تند (تاکیکاردی)، چهره تیره، زیر چشم هاله پیدا کرده (احتمال تورم ریز چشم)، اندام فوقانی تیره ولی اندام تحتانی روشن می‌شود.(13)
سودای ناشی از دم:
1. فکر زیاد می‌شود.
2. از جدیت و پر شوری ناشی از دم خارج و آرام شده و محتاط در موضع گیری می‌شود.
3. رفتارش عاقلانه تر می‌شود.
4. افسرده نیست ولی نشاط ندارد.
5. اشتها زیاد (چون سودا به دریچه معده می‌ریزد).
6. عروق انتهای روده گرفته و به هموروئید مبتلا می‌گردد.
7. عروق پاها گرفته و به واریس تبدیل می‌شود.
8. رفتار سودائی در پاها منجر به خواب رفتگی پاها می‌شود.
9. خستگی زودرس پیدا می‌کنند (بر عکس دموی بودنش).
10. تمرکز کاهش می‌یابد.
11. اگر غذای سودا زا بخورند نتیجه‌اش ضعف بینایی است.
12. سودا عامل ریز شدن عروق می‌گردد و زیر چشم سیاه می‌شود.
13 دانه های ریز تیره در سر تا سر بدن.
14 رفتار جنسی ضعیف می‌شود (تمایل دارد ولی ضعیف).
15. پوست تیره و خشک می‌شود.
16. بی حسی اندام زیادتر می‌شود.
17. خستگی صبحگاهی و با راه رفتن بهتر می‌شود.
18. اندام انتهایی سرد شده و دیگر قرمز شفاف ندارد.
19. استعداد رسوب سودا در اندام‌های انتهائی را دارد.
20 سندرم برگر بیماری ناشی از سودای گرم و پای دیابتی ناشی از سودای سرد می‌باشد.
21. در کمر استعداد دیسکو پاتی (بیماری دیسک).
22. صدای زانو موقع راه رفتن.
23. مفاصل خشک می‌شود.
24. چشم ضعیف شده و نیاز به عینک پیدا می‌کند.
25. بد بین شدن؛ حتی به نزدیکان خود اعتماد نمی‌کند.
26. تصمیم گیری دیر و مشکل.
27. همه جانبه نگر می‌شود.
28. تردید و وسواس در سر پیدا می‌کنند.
29. خوابشان کم و محدود می‌شود.
30. تفکرات منفی و خواب‌ها نا امیدانه می‌شود.
31. فراموشی مقطعی و فراموشی در مسائل بدیهی بر او عارض می‌شود.
32. خبری از عشق و شور و شوق نیست.
33. نمی‌تواند شعر بگوید.
36. اگر این سودا تبلور پیدا کند منجر به تومور و سرطان می‌کند.
35. اگر سر درد داشته باشد؛ مداوم است.
36. این سودا، اگر در عروق تجمع کند باعث لرزش در دست و گردن و چشم و دهان و... می‌شود (بیماری پارکینسون یا لرزش از تبلور سودا است).
37. استعداد فشار خون گرم و تری گلیسیرید و کلسترول بالا دارند.(14)

درمان سوداء ناشی از دم:

مصرف سرکنگبین 3/1 لیوان تا وقتی که چهره روشن شود پس به 6/1 لیوان کاهش سپس به 9/1 لیوان رسانده در این مدت نازیل هم مصرف شود بعلاوه حجامت ماستوئید بعلاوه زالوی پوست سر و زالوی منتشر در کل سر باعث بهبودی سودا ناشی از دم خواهد شد.(15)
دستور العمل های کلی جهت تعادلی دموی ها:
1.روزه های مستحبی هفتگی (استحباب دوشنبه و پنجشنبه).
2. ترک پر خوری (زیرا پرخوری موجب خلط متعفن می‌شود).
3. خواب قیلوله.
4. تخلیه جنسی متعارف.
5. شنا، پیاده روی، کوه پیمائی.
6. حضور در جمع دوستان(تنهایی برای دموی ها دیوانه کننده است).
7. گریه شبانه موثر است.
8. خواندن شعر های حافظ.
9. حجامت 3 بار حداقل در سال (اول بهار، 7 حزیران، اول پاییز).
ارزش و اعتبار حجامت تا جایی است که آن را یکی از سنن پیامبران ذکر کرده‌اند و گفته شده پنج چیز سنت انبیاست: مسواک زدن، عطر زدن، حجامت کردن، حیا و حلم.(16)0000 ())
حضرت علی (علیه السلام) در مورد حجامت بیان فرموده‌اند که: الحِجامَه تَصِحُ البَدَن وَ تَشُدّ العَقل. (17) حجامت عامل سلامتی بدن و افزایش توانایی عقل می‌شود.
پیامبراسلام(صلی اللّه علیه و آله وسلم) فرموده‌اند: درد سه چیز است و درمان سه چیز؛ امّا درد[غلبه]خون، [غلبه]صفرا و [غلبه]بلغم. درمان خون حجامت و درمان صفرا (تلخه) راه رفتن و درمان بلغم حمّام کردن.(18) از این روایت و روایات متعددی که در زمینه مزاج از ائمه اطهار (سلام الله علیهم) نقل شده است به یک نکته مهم واقف می‌شویم که از دیدگاه اسلام تشخیص بیماری و درمان آن با نگاه به مزاج فرد و غلبه و از بین رفتن تعادل در این چهار خلط دم، صفرا، بلغم و سوداست که در نگاه پزشکی مغفول واقع شده است.
10. مصرف سرکه و آب لیمو تازه روزانه.(19)
11. مصرف میوه جات و سبزیجات تازه.
12. استفاده از مسهل‌های گیاهی: خاکشیر، اسفرزه، تخم مرو، بارهنگ، بالنگو، تخم ریحان، سوپ یا آش جو، نان جو.
13. مصرف روزانه 6 لیوان آب خنک(نیم ساعت قبل غذا و دو ساعت و نیم بعد از غذا).
14. کاستن از حجم غذا و استفاده از غذای ساده (غیر متنوع).
15. خیس شده برگ هلو؛ آلو، انجیر، آلوبخارا بهترین دارو برای تعادل مزاج دموی هاست.
16. مصرف ترشیجات طبیعی مانند: زرشک و آلوبخارا.(20)

فصل بهار و دموی ها:

ماه آذار(فروردین) که شماره روزهایش 31 روز است در این ماه شب و روز پاکیزه است و زمین نرم می‌شود و بلغم زدوده شده و خون به هیجان می‌آید، در این ماه باید غذاهای سبک و لطیف مانند گوشت و تخم مرغ نیم برشت و... مصرف شود و از خوردن سیر و پیاز و ترشی تا اندازه ای باید پرهیز کرد و نوشیدن مسهل و استعمال فصد و حجامت پسندیده است. ماه نیسان (اردیبهشت) 30 روز است و روزها بلند می‌شود و دموی ها نیرومند می‌شوند خوردن کباب و گوشت گوسفند با سرکه و گوشت شکار استفاده شود و مجامعت در این ماه مناسب است. آب خوردن ناشتا خوب نیست و بوئیدن ریاحین و طیب بسیار پسندیده است. ماه ایاز(خرداد) که 31 روز است، که بادها صاف می‌شود؛ از خوردن غذاهای شور و گوشت‌های سنگین مانند کله حیوانات و گوشت گاو و افراط در خوردن ماست نهی شده و در این ماه صبحگاهان به حمام رفتن بسیار مفید است و حرکت و تقلای زیاد قبل از غذا پسندیده نیست.(21)

علائم غلبه دم:

خون دماغ و لثه‌ها زیاد می‌شود؛ دمل و جوش در بدن ایجاد می‌شود، حواس پنج گانه به کندی می‌گراید و زبان و چهره سرخ رنگ می‌گردد، دهان دره زیاد می‌شود، دهان شیرین می‌شود و چیزهای سرخ در جلوی چشم مجسم می‌شود. (22) غلبه دم از سن صفر تا 20 سالگی شیوع دارد که در لمس پوست گرم و رطوبت و تعریق زیاد می‌شود و رشد مو (مجعد) زیاد می‌شد. مو سیاهی و ماندگاری بیشتری پیدا می‌کند. وضعیت چشم معمولی (از نظر پف یا گودی زیر چشم). وضعیت گوارشی نرمال است و میل به خوردن گوشت و شیرینی زیاد پیدا می‌کنند و بزاق به صورت معمولی می‌باشد و ترشحات بینی عادی است، خونریزی در بن دندان‌ها، بینی و مقعد وجود داد. در دهان جوش و تاول می‌زند و خفقان وجود داد. سنگینی در سر و بدن احساس می‌شود و همچنین سنگینی در گوشه خارجی چشم‌ها و سنگینی در گیجگاه‌ها، جستن رگهای جهنده سر، به علت گرمی و تری فشار خون می‌گیرند؛ کاهلی در اعضا (کسالت)، احساس خستگی، میل به خواب(خواب زیاد، سنگینی خواب صبح گاه، مشاهده رویاهای سرخ در خواب، خمیازه مکرر)؛ تیرگی حواس، کندی فکر؛ وز وز گوش، نبض ستبر، سرخی ادرار، ناسازگار با محیط‌های گرم، ناسازگار با خوردن غذاهای گرم و شیرینی جات، پر انرژی، آلرژی بهار (فصل بهار، شوخ و خوش مشرب تر می‌شوند)، دست و دل باز و ولخرجند، امیال و توان جنسی شان افزون‌تر می‌شود (23) و همچنین باعث تمدد و کش آمدن بدن و باد کردن بدن می‌شود (24) پس زمانی که از خواب بیدار شدید اگر در دهان مزه شیرین احساس کردید به خاطر غلبه دم است اگر تلخ بود علامت صفرا است ؛اگر ترش بود علامت بلغم و اگر مزه شور بود علامت غلبه سودا است و همچنین غلبه دم باعث سردرد می‌شود.(25)

درمان بیماران دموی مزاج:

1. رفع مشکلات موضعی یا حاد و یا مزمن با کاسنی؛ رفع فشار خون با برگ زیتون یا عرقیات سرد مزاج.
2. تجویز منابع چهار خلط مثل خاکشیر و شیر خشت هر صبح ناشتا از دو هفته تا حداکثر 40 روز.
3. درمان عمومی مزاج دم با داروهای عمومی ضد دم مثل عناب؛ آب آلبالو؛ آب انار و...
4. درمان تخصصی مزاج دم در مورد بیمار مورد نظر همراه با انجام حجامت و تجویز داروهای ضد دم و قوی و موثر و خنک؛ مثل دم کرده تخم کاهو یا خیار. (26)

نتیجه گیری:

شاید بتوان از بین چهار مزاج سودا، بلغم، صفرا و دم به جرأت بهترین مزاج را دم قرار داد زیرا دم هم دارنده گرما است و هم رطوبت که این دو عامل رشد و قوت بدن می‌باشد. خوش بین ترین افراد دموی ها هستند و از نظر وضعیت روحی بد(سایکولوژیک و افسردگی) دپرسیون، کم عارضه ترین مزاج اند. کم‌ترین عوارض گوارشی و یبوست و قلبی و عروقی متعلق به دموی هاست. کمترین عوارض کلیوی(اورولوژیک) و ورم پروستات دارند. دموی ها از بین چهار مزاج، دیرتر از سه مزاج دیگر موهایشان سفید می‌شود و همچنین از سه مزاج دیگر دیرتر از همه دچار ضعف بینایی می‌شود. قوی‌ترین مدیریت را دارند و از همه دیرتر خسته می‌شوند. اما نمی‌توان به اراده و پشت کارشان و مصمم بودن بر یک کار، در دموی ها ایمان آورد زیرا به علت اینکه خود را در تمام کارها و فعالیت‌ها و حتی علوم توانمند می‌بینند به یک کار بند نمی‌شوند و به قول معروف از این شاخه به اون شاخه می‌پرند و از نظر جسمی و بیماری از همه بیشتر به کم کاری تیروئید دچار می‌شوند، امید است با بهره گیری اندک از این مقاله و پیگیری و مطالعه در کتب و مطالعه و دقت در حالات مختلف بدن خود از عوارض این مزاج در امان بمانیم و توانمندی‌های خود را بیشتر شناخته و با برنامه ریزی هدفمند به موقعیت‌های بهتری دست پیدا کنیم ان شاء الله.

پی‌نوشت‌ها:

1- دکتر سید علی اکبر هاشمی، سبک جدیدی از زندگی، ص15
2- همان، ص18
3- دکتر خیر اندیش، مزاج شناسی، ج2، ص 1
4- همان، ص 1
5- همان، ص 1و2
6- همان، ص 2
7- همان، ص 2
8- همان ، ص 2
9- همان ، ص 2
10- همان، ص3
11- همان، ص3
12- حسین خیر اندیش، حجامت درمانی، ص10
13- دکتر خیر اندیش، مزاج شناسی، ج 2، ص3
14- همان، ص 4
15- همان، ص 5
16- نهج الفصاحه، حدیث 1463
17- علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 62، ص 114
18- ری شهری، دانشنامه احادیث پزشکی، ج 1، ص 463
19- دکتر خیر اندیش، مزاج شناسی، ج 2، ص 3
20- دکتر سید علی ابو الجبیب، شناخت طبایع، ج 1، ص 30
21- امیر صادقی، طب و بهداشت، ص 50 الی 52
22- دکتر سید علی اکبر هاشمی، سبک جدیدی از زندگی جدید، ج3، ص 16
23- دکتر سید علی ابو الجبیب، شناخت طبایع، ج1، ص 17
24- ابن النفیس، الموجز فی الطب، ص 48
25- محمد حسین حیدریان، طب سینا، ص 52
26- دکتر سید علی ابو الحبیب، شناخت طبایع، ج 1، ص 159

منابع:‌
1- ابو الحبیب، دکتر سید علی، شناخت طبایع، ششم، تهران، بی نا، 1387
2- امیر صادقی، نصر الدین، طب و بهداشت از امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام)، پنجم، تهران، انتشارات موسسه مطبوعاتی معراجی، بی تا
3- پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، هفدهم، بی جا، سازمان انتشارات جاویدان، پاییز 1362
4- حیدریان، محمد حسین، طب سینا (گزیده قانون در طب و... )، سوم، مشهد، انتشارات نوند، ‌1384
5- خیر اندیش، حسین، مزاج شناسی، بی چا، تهران، بی نا، بی تا
6- خیر اندیش، حسین(مؤلف)، حجامت درمانی(هدیه شب معراج)، دوم، قم، انتشارات گنج معرفت، 1387
7- علامه مجلسی، باقر، بحارالانوار، بی چا، بیروت، انتشارات دارالاحیا التراث، بی تا
8- علی ابن أبی الحزم القرشی(معروف به ابن النفیس)، علاءالدین، الموجز فی الطلب، بی چا، القاهره، بی نا، 1406 ه / 1986م
9- محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه احادیث پزشکی، چاپ اول، قم، انتشارات سازمان چاپ ونشر دارالحدیث، 1383
10- هاشمی، دکتر علی اکبر، سبک جدیدی از زندگی، اول، تهران، انتشارات تک برگ، 1384