کتابخوانی در عصر قاجار

دوره قاجار مصادف با رواج مظاهر جدید اروپایی از جمله ورود صنعت چاپ به ایران و رواج کتاب های چاپ سنگی در کشور است. استفاده از این صنعت تحول فرهنگی بزرگی در ایران به وجود آورد. زیرا از آن پس ناشران توانستند از هر عنوان کتاب 800 و در برخی موارد تا بیش از 1000 نسخه به چاپ برسانند. شمارگان زیاد کتاب های چاپ سنگی در مقایسه با کتاب های خطی و نیز غیر مرغوب بودن کاغذ و جلد کتاب های چاپ سنگی سبب ارزانی تولید کتاب و امکان دسترسی گروه زیادی از کتاب دوستان به کتاب های مورد علاقه شان گردید. برخی از پژوهشگران ایرانی بر این نظرند که نخستین کتاب چاپ سنگی، قرآن به خط میرزا حسین خوشنویس به سال 1248 ق و سپس زادالمعاد است که به خط هم او و به سال 1251 ق در تبریز به چاپ رسیده است. اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد که نخستین کتاب چاپ سنگی به نام جهادیه است که به کوشش میرزا بزرگ قائم مقام در 1234 ق در تبریز به چاپ رسیده است. نخستین کتاب چاپ سنگی که در تهران به چاپ رسید دیوان عبد الوهاب معتمدالدوله نشاط یا دیوان غزلیات حافظ است که در 18 محرم 1254 ق به چاپ رسیده است. اما برخی دیگر نخستین کتاب چاپ سنگی تهران را المعجم فی آثار ملوک العجم دانسته اند که در 1259 ق به چاپ رسیده است. پیش از انتشار کتب چاپی فارسی در ایران این کتاب ها در خارج از کشور چاپ می‌شدند. به نوشته شاردن فرانسوی در سیاحتنامه ، وی در 1087 ق همراه با وزیر اعظم شاه سلیمان اول صفوی کتاب های فارسی چاپ شده در خارج از کشور را به نظر شاه رساند.
نخستین دستگاه چاپ سنگی فارسی در 1225 ق در هند دائر شد که از جمله اولین آثار چاپی آن انوار سهیلی است که در 2 رجب 1243 ق در چاپخانه بمبئی به چاپ رسیده است. از جمله مطبعه های فارسی زبان هند ، « مطبعه نولکشور » است که در 1270 ق تاسیس شد و تا 1330 ق بیش از 12000 عنوان کتاب معتبر فارسی از جمله فرهنگ های لغت و دیوان شعرای فارسی گوی ایرانی و هندی را تصحیح و به چاپ رساند.
قدیمی ترین کتاب چاپ سنگی فارسی در عثمانی « فرهنگ شعوری» است که در 1255 ق به چاپ رسیده است. در مصر نیز « مطبعه بولاق » که در 1235 یا 1237 ق دائر شد به چاپ کتاب های فارسی نیز می پرداخت. نخستین کتاب چاپ فارسی مطبعه بولاق « مفاتیح الدریه فی اثبات القوانین الدریه » است که در 1242ق و سپس گلستان سعدی و پند نامه عطار است که در 1244 ق چاپ و منتشر شدند. در شهر های اروپایی مانند پطروگراد ، وین ، لندن ، رم ، پاریس و لیدن نیز کتاب های فارسی نفیس چاپ و منتشر می شده است.
چاپ سربی نخست در 1227 ق در تبریز دائر شد و مدتی بعد کتاب فتحنامه با چاپ حروفی منتشر گردید. پس از آن می‌توان از مآثر سلطانی عبدالرزاق بیک دنبلی ( اواخر رجب 1241 ق ) و رساله آبله کوبی یاد کرد که اندکی پس از آن انتشار یافت. ظاهرا در همان وقت که در تبریز چاپخانه سربی دائر بوده، چاپخانه دیگری در تهران در حدود 1240 ق دایر بوده است بدون آنکه چاپخانه تبریز به تهران منتقل شود. از نخستین کتاب های چاپ حروفی تهران می‌توان از محرق القلوب ( 1239 ق )، عین الحیات و حیات القلوب در 1240 ق نام برد. قدیمی ترین کتابی که به زبان فارسی با چاپ حروفی منتشر شد دو کتاب داستان مسیح و داستان سن پیدرو است که با ترجمه لاتین در 1049 ق در لیدن هلند به چاپ رسیدند. گرچه چاپ سربی زودتر از چاپ سنگی در ایران دائر شد اما پس از چند سال جای خود را به چاپ سنگی داد و این صنعت به مدت 60 سال در ایران ، تبریز ، اصفهان ، شیراز ، مشهد و چند شهر دیگر دایر بود.
خط کتاب های چاپ سنگی بیشتر نسخ و نستعلیق و گاهی شکسته بود و کاغذ آنها غالباً روسی و روزنامه مانند بوده و گاهی هم از کاغذهای فرنگی دیگر استفاده می شده است. کتاب های چاپ سنگی را در آغاز همانند کتب خطی ، مصور و مزین می‌کردند. بدین ترتیب که در صفحه اول ترنج یا شمسه می‌انداختند و در صفحه دوم معمولا سرلوحه ای قرار داشت و در سرلوحه ها به جز نقوش هندسی، گاه شیر و خورشید و گاه دو ملائکه یا دو شیر که تاجی در میان دست های خود دارند دیده می‌شد. مجلس سازی و تصویر هم به همان سیاق نقاشی های عصر قاجاری انجام می‌شد که ممزوجی از شیوه مینیاتورسازی و نقاشی اروپایی بود. تاریخ چاپ کتاب نیز غالباً در صفحه آخر کتاب ذکر می‌شد و یا با نوشتن « ماده تاریخ » (عبارت منثور یا منظومی که بر اساس حروف ابجد حکایت از پایان کتاب داشت )، تاریخ پایان نگارش کتاب آورده می‌شد.
با افزایش چاپخانه ها در کشور و رشد تعداد روزنامه ها و کتاب های چاپ شده که بدون کنترل و نظارت دولتی، چاپ و منتشر می‌شدند، رژیم ناصری در صدد نظارت بر مطبوعات و کتاب های منتشره برآمد که به صورت اعلان دولتی در شماره 552 روزنامه دولت علیه ایران مورخ 1280 ق چاپ و منتشر شد. برخی پژوهشگران فرمان شاه در 1287 ق و برخی دیگر « قانون جزای 1296 ق » را که از سوی کنت دو مونت ایتالیایی رئیس نظمیه ایران به ناصرالدین شاه عرضه شد، اولین سند و قانون سانسور یا ممیزی دانسته اند. به هر روی پس از قانون اخیر، نظارت بر مطبوعات داخلی و خارجی شدت یافت و روزنامه های فارسی زبانی چون قانون ، اختر ، و عروة الوثقی که مخفیانه وارد کشور می شدند، دچار ممیزی شدید گردیدند و دولتمردی چون میرزا یوسف خان مستشارالدوله به اتهام نگارش مقاله در روزنامه قانون دستگیر و شکنجه شد. حتی کتاب های میرزا حسن خان اعتمادالسلطنه که مسئولیت « اداره انطباعات » و سانسور را داشت دچار سانسور گردید. در دوره سلطنت مظفرالدین شاه ( 1313 – 1324 ق ) از شدت سانسور کاسته شد و با پیروزی جنبش مشروطه در 1324 ق تقریباً سانسور از کشور رخت بربست و هرگونه کتاب و مطبوعات، آزادانه در کشور منتشر شدند. در ماده بیستم متمم قانون اساسی حدود و ثغور آزادی کتاب و مطبوعات تشریح شد و نخستین قانون مطبوعات در 5 محرم 1326ق به تصویب مجلس رسید.
آزادی انتشار کتاب و مطبوعات دیری نپایید، زیرا پس از تیرگی روابط میان محمد علی شاه و مجلس، سرانجام شاه دستور گلوله باران مجلس را صادر کرد ( 23 جمادی الاول 1326 ق ) و به دنبال آن بسیاری از آزادیخواهان و روزنامه نگاران دستگیر، تبعید و برخی نیز کشته شدند و روزنامه های مخالف نیز تعطیل شدند.
پس از فتح تهران در 27 جمادی الآخر 1327 ق به دست مجاهدین گیلانی و بختیاری بار دیگر آزادی سیاسی نسبی در کشور برقرار شد. اما این آزادی بارها توسط قدرت های بیگانه و دولت های دست نشانده آنها تهدید گردید. چنان که پس از اولتیماتوم 1907 روسیه به ایران، دولت روسیه به تبریز، رشت و مشهد لشکرکشی کرد و در 10 محرم 1330 ق برخی آزادیخواهان تبریز را به دار کشید و برخی دیگر دستگیر و تبعید شدند و بسیاری از نویسندگان نیز قلم بر زمین گذاشتند. چند سال بعد که با شجاعت و درایت تنی چند از نمایندگان مجلس، زیان های ناشی از قرارداد 1919 ایران انگلیس بر ملا شد، بعضی از روزنامه نگاران آزادیخواه دولت وثوق الدوله را به باد انتقاد گرفتند که در نتیجه آن بعضی از روزنامه نگاران دستگیر و روزنامه هایشان توقیف شد.
منبع: تاریخ کتاب در ایران ، محمد حسن رجبی ، انتشارات اطلاعات ، 1388 ، ص 35 تا 40