نویسنده: محمود سوری*
مقدمه
مسائل اقتصادی، یکی از مسائل مهم است که همواره مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، به آن توجه دارد. ایشان چه در نام گذاری سال ها، در طول این بیست سال، و چه در سخنرانی ها و پیام های گوناگونشان، پیوسته بر جنبه های گوناگون اقتصاد و اهمیت آن تأکید کرده و آن را بر جنبه های دیگر، مثل سیاست و فرهنگ اثرگذار دانسته است:مسئله اقتصادی، در امنیت و فرهنگ و عزت و برجستگی حرف سیاسی در کشور و در حضور جهانی، تأثیرگذار است. مسئله اقتصادی بسیار مهم است. در اسلام، پرداختن به امور اقتصادی مردم جزو اوجب واجبات حکومت هاست. (1)
در این مقاله برآنیم تا دیدگاه های اقتصادی ایشان را بازخوانی کنیم. از این رو، ابتدا جنبه های اقتصادی پیام های نوروزی ایشان را می آوریم. سپس به دیگر مسائل اقتصادی از دیدگاه ایشان می پردازیم.
نکته های اقتصادی پیام های نورزی مقام معظم رهبری
سال 1372؛ سال عدالت اجتماعی
«آنچه که من به برنامه ریزان و مسئولان دولتی، مؤکداً سفارش می کنم، این است که در این برنامه، توجه کنند که هدف اصلی، کمک به طبقات محروم جامعه باشد. این چیزی است که ما را به عدالت اجتماعی نزدیک می کند. هدف اصلی در کشور ما و در نظام جمهوری اسلامی ایران، عبارت از تامین عدالت است و رونق اقتصادی و تلاش در نظام جمهوری اسلامی، عبارت از تامین عدالت است و رونق اقتصادی و تلاش سازندگی، مقدمه آن است. ما نمی خواهیم سازندگی کنیم که نتیجه این سازندگی یا نتیجه رونق اقتصادی، این باشد که عده ای از تمکّن بیشتری برخوردار شوند و عده ای فقیرتر شوند. این به هیچ وجه مورد رضای الهی و رضای اسلام و مورد قبول ما نیست».سال 1373؛ سال وجدان کاری و انضباط اقتصادی
«تذکری که می خواهم عرض کنم، این است که از آغاز سال جدید، دو شاخص را به عنوان شعار برای خودمان قرار دهیم: این دو شاخص عبارت است از وجدان کاری و انضباط اجتماعی. این دو شاخص، برای همه ما، در هر جا که هستیم، بسیار مهم است. وجدان کاری، یعنی اینکه اگر کاری را به عهده گرفتیم و انجام آن را تعهد کردیم؛ چه این کار، برای شخص خودمان یا خانواده خودمان، جهت نان در آوردن باشد و چه کاری اجتماعی و مردمی و مربوط به دیگران باشد، آن را خوب و کامل و دقیق و تمام انجام دهیم. به تعبیر معروف، برای آن کار، «سنگ تمام بگذاریم.» اگر ملتی دارای «وجدان کاری» باشد، محصول کار او خوب خواهد شد و وقتی محصول کار نیکو باشد، وضع اجتماعی، به طور قطع بهبود پیدا خواهد کرد».سال 1374؛ سال انضباط اقتصادی و مالی
«من عرض می کنم، امسال هم می خواهم دو توصیه بکنم. یک توصیه این است که آن دو شعار [شعارهای سال 73 یعنی وجدان کاری و انضباط اجتماعی] را زنده نگه داریم... توصیه دوم که آن هم برای جامعه ما بسیار مهم است، انضباط اقتصادی و مالی است. من این را از آحاد ملت و مسئولین کشور و مامورین دولت، امسال تقاضا دارم. انضباط اقتصادی و مالی، یعنی مقابله با ریخت و پاش، زیاده روی و اسراف. ریخت و پاش مالی و زیاده روی در خرج کردن و زیاده روی در مصرف، به هیچ وجه صفت خوبی نیست. نه اسمش، وجود و سخاست و نه کرم و بزرگ منشی است. فقط اسمش «بی انضبطای اقتصادی و مالی» است».سال 1375؛ سال مبارزه با اسراف و زیاده روی و نابود کردن اموال عمومی و اموال شخصی
«من همه را به رعایت منابع مالی کشور توصیه می کنم... اسراف در ثروت عمومی و موجودی های این کشور و منابع طبیعی و نیز آنچه که با زحمت زیاد به دست می آید و اسراف در نان و آب و انر‍ژی و نیروی انسانی، همه اینها بد است. اسراف، نقطه مقابل آن توصیه ای است که ما در سال گذشته و سال های قبل از آن عرضه کردیم که عبارت از «انضباط» است. اگر بخواهیم با اسراف مبارزه کنیم، باید برای این کار برنامه ریزی انجام گیرد و آن را مسئولان دولتی انجام دهند. بنابراین، توصیه اول من، مبارزه با اسراف و زیاده روی و نابود کردن اموال عمومی و اموال شخصی است؛ چون اموال شخصی هم، به نحوی به اموال عمومی برمی گردد».سال 1376؛ سال کنار گذاشتن اسراف
«من امسال می خواهم مثل سال های قبل، به همه مردم یک سفارش بکنم.... من می خواهم به مردم عزیزمان عرض کنم که امسال همه سعی کنند اسراف را کنار بگذارند. متأسفانه در زندگی های ما اسراف وجود دارد. اسراف یعنی تضییع نعمت الهی؛ یعنی نشناختن قدر نعمت الهی».سال 1377؛ سال صرفه جویی
«امسال توصیه مهم من عبارت از صرفه جویی، دولت هم باید صرفه جویی کند؛ ملت هم باید صرفه جویی کند. دولت علاوه بر صرفه جویی، بایستی راه های صرفه جویی را هم به مردم تعلیم دهد».سال 1380؛ سال اقتدار ملی و مسئله اشتغال
«در زمینه آنچه که ما در سال 80 باید به عنوان شعارهای اساسی خودمان به آن نگاه کنیم، من دو نقطه مهم را مطرح می کنم: نقطه اول، اقتدار ملی است. نکته دوم و نقطه اساسی دیگر، مسئله اشتغال است. سال را باید از آغاز تا پایان، سال تلاش برای ایجاد اشتغال مفید و مولد قرار دهیم. در مطالعات عمیق و بررسی های همه جانبه اقتصادی، به این نتیجه می رسیم که نقطه عزیمت و شروع، عبارت است از تلاش برای اشتغال. برای جامعه ما شایسته نیست که جمع بزرگی از مردم از اشتغال مفید و مولّد محروم باشند».سال 1387؛ سال نوآوری و شکوفایی
«من برای این سال دو چیز را انتظار می برم.... در این سال باید نوآوری، فضای کشور را فرابگیرد و همه خود را موظف بدانند که کارهای نو و ابتکاری را- در سایه مدیریت صحیح و تدبیر درست- در فعالیت کشور وارد کنند. انتظار دوم این است که فعالیت هایی که در سال های گذشته انجام گرفته است، کارهایی که دولت کرده است، سرمایه گذاری های بزرگی که مسئولان گوناگون و آحاد مردم در بخش های مختلف-چه سرمایه گذاری مادی، چه سرمایه گذاری معنوی-انجام داده اند، اینها به شکوفایی برسد و مردم نتایج آن را در زندگی خود حس کنند. لذا من امسال را سال نوآوری و شکوفایی می نامم و انتظار دارم که ان شاء الله هم در زمینه نوآوری و هم در زمینه شکوفایی، ملت ما شاهد نتایج شیرینی باشند».سال 1388؛ سال حرکت مردم و مسئولان به سوی اصلاح الگوی مصرف
«ما بایستی الگوی مصرف را اصلاح کنیم. ما بایستی به سمت اصلاح اگلوی مصرف حرکت کنیم. مسئولین کشور در درجه اول-چه قوه مقننه، چه قوه مجریه، و چه سایر مسئولین کشور؛ قوه قضائیه و غیر آنها- و اشخاص و شخصیت ها در رتبه های مختلف اجتماعی، و آحاد مردم ما از فقیر و غنی، بایستی به این اصل توجه کنند که باید الگوی مصرف را اصلاح کنند. این جور مصرف کردن در همه زمینه ها- در امور ضروری زندگی، در زیادی های زندگی - مصرف کردن بی رویّه و بدون منطق و بدون تدبیر عقلانی، به ضرر کشور و ضرر آحاد و اشخاص ما است. من از عموم مردم و به خصوص از مسئولین درخواست می کنم، خواهش می کنم که در این زمینه فعالیت خودشان را در این سال زیاد کنند، افزایش بدهند و برای اصلاح الگوی مصرف برنامه ریزی کنند. لذا من این سال را، سال حرکت مردم و مسئولیت به سوی اصلاح الگوی مصرف می دانم».سال 1389؛ سال همت مضاعف و کار مضاعف
«امسال برای این که ما بتوانیم آنچه را که در این دعای شریف به ما تعلیم داده شده است و وظیفه ما است، انجام بدهیم؛ برای این که بتوانیم بر طبق اقتضائات کشور و ظرفیت های کشور حرکت کنیم، احتیاج داریم به اینکه همت خودمان را چند برابر کنیم؛ کار را متراکم تر و پرتلاش تر کنیم. من امسال را به عنوان سال همت مضاعف و کار مضاعف نام گذاری می کنم. به امید اینکه در بخش های مختلف، بخش های اقتصادی، بخش های فرهنگی، بخش های سیاسی، بخش های عمرانی، بخش های اجتماعی، در همه عرصه ها، مسئولین کشور به همراه مردم عزیزمان بتوانند با گام های بلندتر، با همت بلندتر، با کار بیشتر و متراکم تر، راه های نرفته ای را بپیمایند و به هدف های بزرگ خود ان شاء الله نزدیک تر شوند. ما به این همت مضاعف نیازمندیم. کشور به این کار مضاعف نیازمند است».مسائل اقتصادی از دیدگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی
اهمیت اقتصاد
«مسئله اقتصادی در امنیت و فرهنگ و عزت و برجستگی حرف سیاسی در کشور و در حضور جهانی، تأثیرگذار است. مسئله اقتصادی بسیار مهم است. در اسلام پرداختن به امور اقتصادی مردم، جزو اوجب واجبات حکومت هاست. پیغمبراکرم صلی الله علیه و آله- طبق روایات- فرمود: «کادَ الفقرُ ان یکونَ کفراً». مضمون این حرف، آن است که ما آمده ایم به مردم ایمان بدهیم؛ اگر نتوانی نانشان را به راحتی به دستشان برسانی، ایمانشان از آنها گرفته خواهد شد. واقع قضیه هم همین است. مسئله فقرزدایی و روان کردن کار اقتصادی در کشور، از جمله مسائل بسیار مهم است». (2)نقد اقتصاد دوره پهلوی
«در ایران قبل از انقلاب، نه فقط از لحاظ اقتصاد زمان پهلوی، بلکه از لحاظ حتی پایه های اقتصادی- که تا سال ها بعد هم اثرش باقی ماند- بزرگ ترین خیانت را رژیم پهلوی به اقتصاد ایران کرده است! ایران را به انبار کالاهای وارداتی کم ارزش و بی فایده غربی تبدیل کردند؛ ابزارهای بُنجل و چیزهای زیادی و غیرلازم را با پول های کلان خریدند! کشاورزی این کشور را که یک روز به کلی خودکفا بود، به کلی نابود کردند؛ به طوری که بعد از گذشت سال ها هنوز هم که هنوز است، کشاورزی ما به حال اول برنگشته است؛ چون سیل مهاجرت هایی که با تشویق آنها به سمت شهرها به راه افتاد، چیزی نبود که به آسانی بشود جلویش را گرفت. ملت را از لحاظ کشاورزی، وابسته به بیگانه کردند. آن روز گندم ایران را از امریکا می خریدند؛ سیلوی گندم را هم شوروی ها می ساختند؛ یعنی هم از لحاظ گندم، هم از لحاظ جای نگه داری گندم، وابسته بودند. آن روز روستاها را تخریب کردند. صنعت کشور را- که وقت پیشرفت آن بود- متوقف نگه داشتند. آن پیشرفتی که باید در صنعت پیش می آمد، برای اینکه بتواند جلوی واردات را بگیرد، ایجاد نشد. جلو صنعت فعال در این کشور گرفته شد و آن صنعتی ترویج شد که وابستگی اش به خارج، به قدر کالاهای تولیدشده یا حتی بیشتر بود. علم را متوقف کردند. آن همه دم از دانشگاه و دانشجو زدند، اما عملاً دانشگاه های کشور از کمترین فعالیت علمی برخوردار بودند. هر کس مغز فعال و استعداد درخشانی بود، اگر می خواست کار کند، اگر در داخل کشور سرکوبش نمی کردند، مجبور بود برود بیرون کار کند؛ اینجا نمی شد. کمپانی های خارجی را بر بیشترین منابع اقتصادی کشور مسلط کردند و بیشترین ذخایر نفتی را به صورت رایگان از دست دادند». (3)امنیت اقتصادی
«اگر امنیت نباشد، فعالیت اقتصادی هم دیگر نخواهد بود». (4)«اگر امنیت نباشد، اقتصاد هم نیست؛ تلاش برای سازندگی و برای افتخارآفرینی هم نیست». (5)
«ما هم درباره امنیت اقتصادی در این کشور، اعتقاد راسخ داریم که باید طوری باشد که در این کشور، کار اقتصادی، حرکت اقتصادی، تلاش اقتصادی، رونق اقتصادی و سازندگی اقتصادی-از هر نوعش-امکان پذیر باشد و کسانی که اراده این کار را دارند، با امنیت بتوانند این کار را انجام دهند». (6)
«مبادا کسی خیال کند که ایجاد امنیت اقتصادی، یعنی باز گذاشتن راه برای مفت خورهای اقتصادی، سوء استفاده چی های اقتصادی و زالوهای اقتصادی. امنیت اقتصادی، به معنای این نیست که قوانین و مقررات سالم کشور ندیده گرفته شود. امنیت اقتصادی، یعنی اینکه انسان ها و آحاد مردم این کشور، از هر قشری، بخواهند کار اقتصادی بکنند- چه کار صنعتی، چه کار کشاورزی، چه سرمایه گذاری، چه تجارت- بدانند که کسی مزاحم آنها نخواهد شد، اما این معنایش آن نیست که آن کسانی که چه در دوران جنگ و چه در دوران سازندگی، توانستند از پیچ و خم های اقتصادی استفاده های نامشروع بکنند و ثروت های نامشروع به وجود آورند، این امکان را داشته باشند که بتوانند چنین حرکت نامشروعی را به عنوان امنیت اقتصادی انجام دهند». (7)
«معنای امنیت اقتصادی، هرهری مسلک بودن در مسئله اقتصاد نیست. معنایش میدان دادن به زرنگ ها و سوء استفاده چی ها و کسانی که منتظرند از هر فرصتی برای پرکردن کیسه خود از راه نامشروع- نه راه مشروع- بهره ببرند، نیست. این را توجه داشته باشید. هر نوع سرمایه گذاری ای که قانون آن را اجازه دهد، بایستی امنیت داشته باشد. تصور هم نشود که تا به حال ناامنی اقتصادی از ناحیه مسئولان کشور با بخش های قانونی کشور بوده است؛ نه خیر، ناامنی اقتصادی هم بیشتر از قِبَل آدم های سوء استفاده چی بوده است. هرجا که یک سوء استفاده چی هست، یک نوع اختلال در کارها هست و یک طور ناامنی هم وجود دارد. بنابراین، امنیت اقتصادی هم مسئله مهمی است و ما هم به آن اعتقاد داریم». (8)
استقلال اقتصادی
«استقلال اقتصادی، یعنی ملت و کشور، در تلاش اقتصادی خود روی پای خود بایستد و به کسی احتیاج نداشته باشد. معنایش این نیست که ملتی که استقلال اقتصادی دارد، با هیچ کس در دنیا داد و ستد نمی کند؛ نه. داد و ستد، دلیل ضعف نیست. چیزی را خریدن، چیزی را فروختن، معامله کردن، گفت و گوی تجاری کردن، اینها دلیل ضعیف نیست، اما باید طوری باشد که یک ملت، اولاً نیازهای اصلی خودش را بتواند خودش فراهم کند. ثانیاً، در معادلات اقتصادی دنیا و مبادلات جهانی، وزنه ای باشد. نتوانند او را به آسانی کنار بگذارند؛ نتوانند او را به آسانی محاصره کنند؛ نتوانند او را به آسانی فرو دهند و هرچه می خواهند به او املا کنند». (9)«ملت ما دست به دست هم بدهند و کشور را از وابستگی اقتصادی نجات بدهند. انقلاب، ما را از وابستگی سیاسی نجات داد. در راه استقلال اقتصادی هم کارهای زیادی شده است، اما همت همه ملت ایران از قشرهای مختلف را می طلبد تا کشور بتواند از لحاظ اقتصادی کاری بکند که دیگر تهدید به تحریم و محاصره اقتصادی معنا پیدا نکند». (10)
«ما امروز دنبال استقلال اقتصادی هستیم؛ دنبال رها شدن کشور از وابستگی به نفت هستیم. امروز می خواهیم در وضع اقتصادی کشور ترتیبی داده شود که پایین آمدن فلان مقدار از قیمت یک بشکه نفت، نتواند در کشور ما این همه تأثیر بگذارد». (11)
«جمهوری اسلامی، برای بریدن رشته های پیوند وابستگی اقتصادی خود، فقط به اراده نیرومند ملت خویش و استعداد درخشان ایرانیان متکی بود و هست. پس در راه استقلال اقتصادی، ملت ما پیش رفت و باز هم پیش می رود و بحمدالله برنامه ریزی ها در همین جهت حرکت می کند و باید هم بکند».(12)
«باید این ملت به تدریج، با ابتکار و تلاش خود و با قوّت مدیریتی که بر آن اعمال می شود و نیز با وحدتی که همه مردم در جهت آزادی و استقلال دارند و همچنین با آشنایی آنها به توطئه و ترفند تبلیغاتی دشمن، به طرف آزادی و استقلال کامل اقتصادی برود (13)».
پی نوشت ها :
* کارشناس ارشد عرفان اسلامی، پژوهشگر و نویسنده.
1. سخنان مقام معظم رهبری در خطبه های نماز جمعه تهران، در تاریخ 1380/02/28
2. سخنان مقام معظم رهبری در خطبه های نماز جمعه تهران، در تاریخ 1380/2/28
3. سخنان مقام معظم رهبری در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران حضرت رضا علیه السلام، در تاریخ 1379/1/6.
4. همان.
5. پیام نوروزی مقام معظم رهبری به مناسبت حلول سال 1379.
6. سخنان مقام معظم رهبری در دیدار جمع کثیری از سپاهیان و بسیجیان در مشهد، در تاریخ 1378/6/10.
7. سخنان مقام معظم رهبری در دیدار جمع کثیری از سپاهیان و بسیجیان در مشهد، در تاریخ 1378/6/10.
8. همان.
9. سخنان مقام معظم رهبری در دیدار کارگران و فرهنگیان کشور، به مناسبت «روز کارگر» و «روز معلم»، در تاریخ 1372/2/15.
10. سخنان مقام معظم رهبری در دیدار مردم و عشایر شهرستان نورآباد ممسنی، در تاریخ 1387/2/15.
11. همان.
12. سخنان مقام معظم رهبری در نماز جمعه تهران، در تاریخ 1369/1/10.
13. سخنان در دیدار ائمه جمعه و مسئولان و اقشار مختلف مردم سراسر کشور، در تاریخ 1368/9/1.
