نویسنده: دکتر علی محمّد الماسی
مقصود از علوم اسلامی چیست؟(1)
در این بحث لازم است که به عنوان مقدمه درباره ی کلمه ی «علوم اسلامی» اندکی بحث کنیم تا تعریف روشنی از آن بدهیم که معلوم شود مقصود ما از علوم اسلامی چه علومی است و کلیاتی که در این درس ها می خواهیم بیاموزیم درباره ی چیست؟علوم اسلامی را که اکنون موضوع بحث است چند گونه می توان تعریف کرد و بنا به هر تعریف، موضوع فرق می کند.
1- علومی که موضوع و مسائل آن علوم، اصول و یا فروع اسلام است و یا چیزهایی است که اصول و فروع اسلام به استناد آن ها اثبات می شود، یعنی قرآن و سنت، مانند علم قرائت، علم تفسیر، علم حدیث، علم کلام نقلی، علم نقد، علم اخلاق نقلی.
2- علوم مذکور در فوق به علاوه ی علومی که مقدمه ی آن علوم است، علوم مقدمه مانند: ادبیات عرب از صرف و نحو و لغت و معانی بیان و بدیع و غیره مانند: کلام عقلی، اخلاق و حکمت الاهی، منطق و اصول فقه، و رجال و درایه.
3- علومی که به نحوی جزء واجبات اسلامی است، یعنی علومی که تحصیل آن علوم ولو به نحو واجب کفایی بر مسلمین واجب است، و مشمول حدیث نبوی معروف می شود: «طلب العلم فریضه علی کل مسلم» یعنی دانش طلبی بر هر مسلمانی واجب است. می دانیم تحصیل و تحقیق علومی که موضوع و مسائل آن ها اصول و یا فروع اسلامی است و یا چیزهایی است که به استناد آن ها آن اصول و فروع اثبات می شود واجب است، زیرا دانستن و شناختن اصول دین اسلام برای هر مسلمانی واجب عینی است و شناختن فروع آن واجب کفایی است. شناختن قرآن و سنت هم واجب است، زیرا بدون شناخت قرآن و سنت، شناخت اصول و فروع اسلام میسر نیست. و همچنین شناختن علومی که مقدمه ی تحصیل و تحقیق این علوم است نیز واجب است. به مصداق «مقدمه ی واجب، واجب است». به عبارت دیگر در حوزه ی اسلام لازم است به قدر کفایت همواره افرادی مجهز به این علوم و علوم مقدمی وجود داشته باشند، که همیشه دایره ی تحقیقات خود را در علوم متن و علوم مقدمی توسعه دهند و بر این دانش ها بیافزایند. علمای اسلامی در همه ی این چهارده قرن همواره کوشش کرده اند که دامنه ی علوم فوق را توسعه دهند و در این جهت موفقیت های شایانی به دست آورده اند.
اکنون می گوییم که علوم فریضه که بر هر مسلمان تحصیل و تحقیق در آن ها واجب است منحصر به علوم فوق نیست بلکه هر علمی که برآوردن نیازهای لازم جامعه ی اسلامی موقوف به دانستن آن علم و اجتهاد در آن علم باشد بر مسلمین تحصیل آن علم از باب به اصطلاح «مقدمه تَهَیّوئی» واجب و لازم است.
توضیح این که اسلام دینی جامع و همه جانبه است، دینی است که تنها به یک سلسله پندها و اندرزهای اخلاقی و فردی و شخصی اکتفا نکرده است، دینی است جامعه ساز، آنچه را که یک جامعه بدان نیازمند است، اسلام آن را به عنوان یک واجب کفایی فرض کرده است. مثلاً جامعه نیازمند به پزشک است، از این رو عمل پزشکی واجب کفایی است، یعنی واجب است به قدر کفایت پزشک وجود داشته باشد و اگر به قدر کفایت پزشک وجود نداشته باشد بر همه ی افراد واجب است که وسیله ای فراهم سازند که افرادی پزشک شوند و این مهم انجام گیرد و چون پزشکی موقوف است به تحصیل علوم پزشکی، قهراً علم پزشکی از واجبات کفایی است.
همچنین است فن معلمی، فن سیاست، فن تجارت، انواع فنون و صنایع و در مواردی که حفظ جامعه ی اسلامی و کیان آن موقوف به این است که علوم و صنایع را در عالی ترین حد ممکن تحصیل کنند آن علوم در همان سطح واجب می شود. این است که همه ی علومی که برای جامعه ی اسلامی لازم و ضروری است جزء علوم مفروضه ی اسلامی قرار می گیرد و جامعه ی اسلامی همواره این علوم را فرایض تلقی کرده است. علی هذا علوم اسلامی بر حسب تعریف سوم شامل بسیاری از علوم طبیعی و ریاضی که مورد احتیاج جامعه ی اسلامی است نیز می شود.
4- علومی که از حوزه های فرهنگی اسلامی رشد و نما یافته است اعم از آن که از نظر اسلام، آن علوم واجب و لازم، یا این که ممنوع بوده است یا نه، ولی به هر حال در جامعه ی اسلامی و در میان مسلمانان راه خود را طی کرده است، مانند نجوم احکامی (نه نجوم ریاضی) و بعضی علوم دیگر(2).
می دانیم که علم نجوم تا آن جا که به محاسبات ریاضی مربوط است و مکانیسم آسمان را بیان می کند و یک سلسله پیش گویی های ریاضی از قبیل خسوف و کسوف دارد جزء علوم مباح اسلامی است. و اما آن جا که از حدود محاسبات ریاضی خارج می شود و مربوط می شود به بیان روابط مرموز میان حوادث آسمان و جریانات زمینی و به یک سلسله غیب گویی ها درباره ی حوادث زمینی منتهی می شود، از نظر اسلام حرام است. ولی در دامن فرهنگ و تمدن اسلامی هر دو نجوم وجود داشته است. اکنون که تعاریف مختلفی از کلمه ی «علوم اسلامی» به دست آوردیم و معلوم شد، این کلمه در موارد مختلف در معانی مختلف استعمال می شود که بعضی از آن معانی از بعضی دیگر وسیع تر و یا محدودتر است، باید بگوییم، مقصود از علوم اسلامی که بنا است کلیاتی از آن گفته شود، همان است که در شماره ی 3 تعریف کردیم، یعنی علومی که به نوعی از نظر اسلام فریضه محسوب می شود و در فرهنگ و تمدن اسلامی سابقه ی طولانی دارد و مسلمانان آن علوم را از آن جهت که به رفع یک نیاز کمک می کرده و وسیله ی انجام یک فریضه بوده است محترم و مقدس می شمرده اند. فرهنگ اسلامی خود یک فرهنگ ویژه خاصی است در میان فرهنگ های جهان، با یک روح خاص و یک سلسله مشخصات مخصوص به خود. برای این که یک فرهنگ را بشناسیم که آیا اصالت و شخصیت مستقل دارد و از روح و حیات ویژه ای برخوردار است، و یا صرفاً التقاطی است از فرهنگ های دیگر و احیاناً ادامه و استمرار فرهنگ های پیشین است، لازم است انگیزه های حاکم بر آن را زیر نظر بگیریم، اگر فرهنگی از انگیزه هایی ویژه برخوردار باشد جهت و حرکت مخصوص به خود داشته باشد، آهنگ حرکتش با آهنگ حرکت سایر فرهنگ ها متفاوت باشد، عناصر ویژه ای وارد کند و آن عناصر برجستگی خاصی داشته باشد، دلیل بر این است که آن فرهنگ اصالت و شخصیت دارد.(3)
بدیهی است که برای اثبات اصالت یک فرهنگ و یک تمدن ضرورتی ندارد که آن فرهنگ از فرهنگ ها و تمدن های دیگر بهره نگرفته باشد چون چنین چیزی ممکن نیست. هیچ فرهنگی در جهان نداریم که از فرهنگ ها و تمدن های دیگر بهره نگرفته باشد، ولی سخن در کیفیت بهره گیری و استفاده است. یک نوع بهره گیری آن است که فرهنگ و تمدن دیگر را بدون هیچ تصرفی در قلمرو خودش قرار دهد. اما نوع دیگر این است که از فرهنگ و تمدن دیگر تغذیه می کند، یعنی مانند یک موجود زنده آن ها را در خود جذب و هضم کند و موجودی تازه به وجود آورد. فرهنگ اسلامی از نوع دوم است. مانند یک سلول زنده رشد کرد و فرهنگ های دیگر را از یونانی، هندی، ایرانی و غیره در خود جذب کرد و به صورت موجودی جدید با چهره و سیمایی مخصوص به خود ظهور و بروز کرد و به اعتراف محققان تاریخ فرهنگ و تمدن، تمدن اسلامی در ردیف بزرگ ترین فرهنگ ها و تمدن های بشری است.
این سلول حیاتی فرهنگی در چه محلی و به دست چه کسی و از چه نقطه ای آغاز بکار کرد؟ این سلول مانند هر سلول دیگر که در آغاز کوچک و نامحسوس است، در شهر مدینه به وسیله شخص پیامبر گرامی پایه گذاری شد و از علوم اسلامی نوع اول آغاز به کار کرد.
قرآن سرچشمه ی علم
آیات قرآن پیوسته فرود می آمد و هر کدام مسئله ای تازه مطرح می کرد و هر مسئله تازه اندیشه ای و اندیشه های تازه ای در میان می نهاد. این همه، اذهان جامعه ی در حال تحول را به تحول می کشانید. حرکت ذهنی ای که قرآن به جامعه ی خویش و سپس به دیگر جوامع داد هنوز چنان که باید ارزیابی نشده است.قرآن به صورتی شگفت، به تجربه و حس نیز دعوت کرده حتی سوگندهای خویش را با نام اشیای محسوس و طبیعی یاد می کرده و از آسمان و ستاره و فجر دم می زده است. از آفرینش و صورتگری در رحم سخن می گفت، خلقت شتر را به یاد می آورد. زندگانی مورچگان و زنبوران عسل را تذکر می داد، به چگونگی پرواز پرندگان اشاره می کرد، از شکفتن در زمین و از خوشه ی گندم و خرما و انجیر و زیتون سخن می آورد چرا؟ برای این که مردمان در چیزها بیندیشند و در چگونگی آن ها ژرف شوند و از کنار هیچ پدیده و هیچ موجود به سادگی نگذرند. و این موضوع ها که یاد شده، هسته ی اصلی بسیاری از دانش ها بود که در روزگار بعدی در فرهنگ اسلام، به وجود آمد و رواج گرفت و با دید علمی - اسلامی بررسی شد. و این دانش ها به جز علوم فقهی، شرعی، اخلاقی، تفسیری، قرآنی، حدیثی، و ادبی (علوم نقلی) بود که پایه گذار اصلی آن ها نیز کتاب خدا بود.
هنگامی که انسان، از راه تاریخ و کتاب ها سفر می کند و به آغاز سال های هجری می رود، و در میان صفوف مسلمانان پای می نهند، می نگرد که در مسجدها، بازارها و حتی در میدان های جنگ، همواره بحث و گفت و گو مطرح است: سؤال از صفات خداست، و از چگونگی فعل خداوند در عالم، از جبر و اختیار، از چگونگی روح و بقای آن، از فلسفه ی سیاسی و اصل رهبری و امامت، از رویش مجدد اجسام و زنده شدن مردمان (معاد)، از تجسم اعمال، از روز بزرگ، روز رسیدگی به کردارها و پاداش ها و کیفرها (قیامت)، از بدایت و بقا در سایه ی رحمت خدایی، از احکام شرع و تفصیل قانون های الاهی و از تربیت نفس و اخلاق دینی و ده ها و صدها سلسله از این گونه، که همه در سطح اجتهاد و رد و قبول مطرح است. و این فضای علمی، صد سال بلکه صد و پنجاه سال پیش از پیدایش نقل و ترجمه ی کتاب های یونانی، در سرزمین های اسلامی، در میان مسلمانان پدید آمده بود و این فضای علمی و جو پژوهشی، آفریننده ی اسلام و علوم قرآن کریم بود.
قبل از بررسی اجمالی علوم و فنون در دنیای اسلام باید به این موضوع توجه کرد که بسیاری از دانشمندان غیر اسلامی و حتی برخی از دانشمندان مسلمان ولی تحت تأثیر غرب و شرق، به علت غرض ورزی های برخی از روحانیون مسیحی و مخصوصاً دستگاه پاپ ها که به راه اندازان اصلی جنگ های خانمان سوز صلیبی علیه مسلمین بودند حقایق بسیاری را درباره ی اسلام، دستورات آن و اهمیت فوق العاده دانشمندان اسلامی، کتمان کرده و یا تحریف نموده اند و چون از لحاظ نیروی ایمان و پویایی دین اسلام و افکار پیشرفته و مترقی بودن آن مقابله با آن را غیرممکن یافته اند، از راه تحریف و پنهان کردن حقایق و دروغ پردازی و شایعه سازی طی تاریخ با آن مبارزه کرده اند. بنابراین دانشمندان غربی هم که تحت نفوذ این افکار بوده اند، در نوشته های خود یا اصلاً ذکری از نقش اسلام در پیشرفت علوم و فنون به میان نیاورده و یا به اشاره ی کوتاهی اکتفا کرده اند. ولی در بین آن همه دانشمند، عده ی کمی که اهل تحقیق و انصاف بوده و دارای شخصیتی آزاده و مستقل بوده اند نظرات خود را در مورد علوم و فنون اسلامی ابراز داشته اند که در این جا فقط به برخی از اظهار نظرهای آن ها اشاره می شود که تحت عنوان اعترافات دانشمندان مطالبی ذکر می شود که شاید مشت نمونه ی خروار باشد. در این مورد ولتر نویسنده، فیلسوف و متفکر آزاده ی فرانسوی می نویسد: «من و خانم شاتله از تعصب احمقانه ی مسیحیان شکست خورده و مورخان بی مایه ای که حقایق را واژگون کرده اند و ناروایی های بسیاری به محمد نسبت داده اند، سخت بیزار شده ایم.(4) «هیچ کشیشی نیست که در برابر یک مرد شریف مسلمان، از شرم سر به زیر نیفکند.»(5) «همه کتاب هایی که مسیحیان نوشته اند باید بر آتش افکند».(6)
پی نوشت ها :
1. مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلام، ص. 9.
2. همان مأخذ، ص. 11.
3. همان مأخذ، ص. 12.
4. حکیمی، محمد رضا، دانش مسلمین، به نقل از کتاب اسلام از نظر ولتر، چ. 3، صص. 87 - 88.
