نویسنده: رضایی حسن رضا
زبان و لب
بعضی از مطالب علمی قرآن برای معرفی قدرت خداوند است و می خواهد انسان با تفکر در اعضا و جوارح به قدرت بی پایان الهی ایمان بیاورد. «فی انفسکم افلا تبصرون»؛(1)خداوند یکی دیگر از نعمتهای الهی را یاد آوری و آنها را برای استفاده در مسیر هدایت و رشد بشریت می داند.
«الم نجعل له عینین و لساناً و شفتین؛(2)
آیا برای او (انسان) دو چشم و یک زبان و دو لب قرار ندادیم»؟
آیه فوق بخشی از مهم ترین نعمت مادی را برمی شمارد تا از یک سو غرور و غفلت انسان را بشکند و از سوی دیگر قوه تفکر او را تحریک و حس شکرگزاری اش را با شناخت از قدرت خداوند تقویت نماید.
برای آشنایی بهتر با مهم ترین نعمتهای الهی در قرآن ضرورت دارد زبان و لب را از نگاه علم بررسی کنیم.
زبان و لب در نگاه علم
زبان عضوی عضلانی است که از غشاء مخاطی پوشیده شده است. روی زبان برجستگیهایی به نام حبه یا پاپیل وجود دارد. انتهای رشته های اعصاب ذائقه که به دانه های ذائقه ختم می شوند در قاعده پاپیل قرار دارند.زبان هفده عضله دارد که در جهات مختلف کشیده شده اند. به همین جهت، به هر شکل درمی آید و به هر طرف حرکت می کند و اندازه واقعی اش از آنچه به نظر می رسد، بزرگ تر است. (3)
عضله مدوّر لب، سبب حرکات لبها و باز و بسته شدن دهان می گردد. زیر غشاء مخاطی لب، دانه های برجسته ای وجود دارد که غدد بزاقی کوچکی اند و ترشحات خود را به دهان می ریزند. پوست لب بسیار نازک و رگهای خونی آن کاملاً نمایان است و بدین جهت قرمز به نظر می رسد.
از رنگ لب می توان به درجه کم خونی شخص پی برد. برای مثال، لبهای آبی و بنفش، علامت بیماری قلب و نارسایی گردش خون است. (4)
لبها نقش موثری در سخن گفتن و حرف زدن دارند، چون بسیاری از مقاطع حروف به وسیله لبها ادا می شود. از این گذشته لبها کمک زیادی به جویدن غذا و حفظ رطوبت دهان و نوشیدن آب می کنند. (5)
انتهای زبان، الیاف عصب ذائقه است و چهار مزه اصلی و محل احساس آنها عبارتند از: شیرینی (با نوک زبان)، تلخی (در عقب زبان)، ترشی (کناره و وسط زبان)، شوری (با تمامی سطح فوقانی زبان). تحریک دانه های ذائقه، توسط اعصاب زبانی حلقی به پیاز نخاع و از آنجا به نوک قطعه گیجگاهی مغز منتقل می گردد. (6)
حسهای عادی لامسه و دما در سطح زبان از نوک انگشتان هم قوی تر است(7) و مخاط زبان می تواند ریگ بسیار کوچک را در غذا لمس کند. (8)
عفونت میکروبی زبان به ندرت رخ می دهد. وجود هم زمان باکتریهای بی خطر در حفره دهان، خاصیت میکروب کشی بزاق و خون رسانی فوق العاده، کارآمدی این عضو را در برابر عفونت نشان می دهد. زبان، نسبت به کمبود ویتامین و آهن حساسیت نشان می دهد و یک درصد سرطانها مربوط به سرطان زبان است. (9)
حروف صدا دار توسط حنجره تولید می شود و توسط دهان شکل می گیرد و حروف بی صدا توسط زبان و لبها به وجود می آید. (10)
زبان علاوه بر جویدن، غذا را در بین دندانها می راند، بدون برخورد زبان با دندان، لقمه را به طرف حلق فشار می دهد تا به سوی مری رانده شود. موقع مکیدن، زبان مانند: پیستون تلمبه جا به جا می شود. هم چنین هوای حفره دهان را رقیق می کند. (11)
حرف زدن مهم ترین وظیفه زبان و لب است؛ به گونه ای که خدا به آن قسم خورده و آن را جلوه ای از رحمانیت خویش بر شمرد و انسان را به وسیله آن تکریم نموده است: «الرحمن، خلق الانسان ، علمه البیان؛(12)
به راستی اگر زبان نبود انسان چه تفاوتی با حیوانات، جزء در عقل، داشت. حضرت علی (ع) فرمود: «ما الانسان لو لا اللسان الاصوره ممثله او بهیمه مهمله؛(13)
اگر زبان نبود، انسان چه بود؟ در آن زمان یا صورتی مثل انسان بود یا حیوان گنگ و ناشناخته ». شگفتی زبان در آن است که استعداد آن را دارد که به هزاران لغت تکلم نماید. در دنیا صدها زبان و لهجه وجود دارد که هر کدام دارای هزاران لغت است و زبان استعداد تکلم به همه آنها را دارد و این نشان از قدرت خداوند است.
زبان برکات زیادی در زندگی انسان دارد از جمله مناجات و ارتباط با خدا یا حل مشکلات افراد، ابراز محبت و فهماندن آنچه در باطن است و...، اما در مقابل این همه برکات، شرور بسیاری نیز در این عضو به ظاهر کوچک نهفته است. (14)
نتیجه: زبان و لب از مهم ترین نعمتهای الهی است و خداوند با تاکید می فرماید برای شما زبان و لب قرار دادم تا از آن استفاده درست کنید و از آن در مسیر رشد و هدایت بهره بگیرید. همچنین در سوره الرحمن به آن قسم یاد می کند.
ریه ها و نیاز به تنفس
پیش از این گذشت که قرآن به مسائل علمی تصریح نکرده است. و بیشتر آنها را در قالب اشاره ها و دلایل خداشناسی، معاد شناسی، نشان دادن قدرت خدا و ... بیان کرده است.یکی از این مسائل که قرآن در قالب تشبیه بیان کرده آمده؛ «نبود اکسیژن در آسمان» است. خداوند می فرماید: « فمن یرد الله ان یهدیه یشرح صدره للاسلام و من یرد ان یضله یجعل صدره ضیقا حرجا کانما یصعد فی السماء(15) و هر کس را که خدا بخواهد راهنماییش کند، سینه اش را برای (پذیرش) اسلام می گشاید؛ و هر کس را که بخواهد (بخاطر اعمالش) در گمراهی اش وانهد، سینه اش را تنگ تنگ می کند، گویا می خواهد در آسمان بالا برود...».
واژه «صدر» به معنی «سینه»، و «شرح» به معنی «گشاده ساختن» و «حرج» به معنای «تنگی فوق العاده و محدودیت شدید» است.
منظور از هدایت الهی این است که کسانی که آمادگی خود را برای پذیرش حق با اعمال و کردار اثبات کرده اند، پویندگان راه حق هستند و خداوند چراغهای روشنی برای هدایت فرا راه آنها قرار می دهد و روح و فکر آنها گسترش می یابد. اما آنها که بی اعتنایی خود را نسبت به این حقایق ثابت کرده اند، از این امدادها محروم می شوند، مانند افراد لجوج و بی ایمان که گستره فکرشان کوتاه و روحشان فوق العاده کوچک و ناتوان است. بنابراین؛ انتخاب مسیر هدایت
و ضلالت در اختیار بشر قرار دارد. (16)
در آیه فوق تشبیه لطیفی به کار رفته است. برای توضیح آن باید بدانیم تشبیه چهار رکن دارد، مشبه، مشبه به، وجه شبه، ادات تشبیه، مشبه در آیه این است « و یجعل صدره ضیقاً حرجاً؛ سینه اش را به خاطر اعمال خلاف تنگ می کند» و مشبه به در آیه: « کانما یصعد فی السماء؛ کسی که به طرف آسمان می رود» و وجه تشبیه «تنگی سینه»، و ادات تشبیه «کانما» است.
این سوال مطرح است که، چرا خدا تنگی سینه را به کسی که به سوی آسمان می رود، تشبیه کرد؟ و آسمان چه ویژگی دارد که به تنگی سینه و نفس می انجامد؟ برای رسیدن به پاسخ، باید با اکسیژن بیشتر آشنا شویم.
نیاز بدن به اکسیژن
بافتهای زنده بدن برای تداوم حیات به یک منبع انرژی نیاز دارند. و آن محصول سوخت قند و نشاسته (چربی یا پروتئین) یعنی آمیخته شدن سوخت با اکسیژن است. (17)سوختن چربی در آتش و در بدن دقیقاً یک مقدار گرما تولید می کند. هر فرد عادی در حال استراحت کامل به حدود یکصد و دو کالری در دقیقه نیازمند است و برای تولید آن باید دویست و پنجاه سی سی اکسیژن به کار ببرد. انسان در حال استراحت حدود 3/75 لیتر هوا را در دقیقه با عمل دم به درون می برد. این مقدارهوا حاوی هفتصد و پنجاه سی سی اکسیژن است. که 1/3 آن برای تولید کالری به کار می رود. این نیاز در حین تنفس عمیق و سریع به حدود پانزده برابر افزایش می یابد.
فرآورده های نهایی اکسیده شدن مواد در بدن عبارت است از: انرژی، آب، دی اکسید کربن. گردش خون اکسیژن را به بافتها می رساند. در آنجا اکسیژن به دی اکسید کربن تبدیل و در گردش خون وارد شش می شود و با بازدم دفع می گردد. (18)
هوایی که به ریه ها داخل می شود 78% ازت، 21% اکسیژن و مقدار ناچیزی (0/03) گاز کربنیک دارد. و به وسیله موهای دهلیز بینی و مژکهای سلولهای سطحی مخاط مجاری تنفسی تصفیه می شود. (19)
فرو بردن نفس به وسیله انقباض عضلات تنفسی است. این عضله ها قفسه سینه را گشاد می کنند. بیرون دادن نفس نیز نتیجه برگشت این عضلات به حال استراحت و تنگ شدن قفسه سینه می باشد. تعداد تنفس بر اساس جثه حیوان است، مثلاً موش در هر دقیقه 150 مرتبه، نوزاد 40 مرتبه و انسان بالغ 16 مرتبه نفس می کشد. (20)
کمبود اکسیژن در ارتفاعات
اکسیژن 21% هوای سطح زمین را تشکیل می دهد. هوا در ارتفاع 67 مایلی از اکسیژن خالی است و انسان در ارتفاع 4 هزارمتری به تنگی نفس، سستی، سر درد و تهوع دچار می شود. در ارتفاع 6 هزار متری و بالاتر به واسطه نرسیدنمقدار لازم اکسیژن به سلولهای مغز، از هوش می رود. (21) و می میرد، چون در ارتفاعات جو کاهش می یابد. «تورشیلی» اولین کسی بود که فشار جو را کشف کرد. وی میزان این فشار را معادل فشار عمود هوای دور کره زمین بر یک سانتی متر مربع از آن تخمین زد که معادل فشار عمودی از جیوه به طول 76 سانتی متر است. هر چه از سطح زمین بالاتر برویم، از میزان این فشار کاسته می شود و باعث ایجاد اختلال در رسیدن هوا از راه ریه ها به خون می گردد. از طرفی کاهش فشار هوا باعث انبساط گازهای موجود در معده و امعاء می شود و در پی آن دیافراگم به طرف بالا می رود و موجب ایجاد نارسایی در کار انبساط ریه ها و تنفس می گردد. (22)
ناآشنایی با این پدیده علمی سبب مرگ خلبانهای زیادی شد. اما اکنون در سایه گسترش دانش بشری در هواپیماهای مدرن، دستگاههای کنترل فشار و اکسیژن تعبیه می کنند.
نتیجه: نبود اکسیژن در آسمان در قرون اخیر کشف شد، اما قرآن چهارده قرن پیش به آن اشاره کرده است و این از شگفتیهای قرآن است.
6. خون
خداوند در چهار سوره با الفاظ مختلف به خون و نخوردن آن اشاره کرده است. در سه آیه با الفاظ شبیه به هم می فرماید: «انما حرم علیکم المیته والدم... همانا او خوردن مردار و خون را بر شما حرام کرد»(23)، ولی در آیه 145 سوره انعام می فرماید: «بگو: در آنچه به سوی من وحی شده، هیچ (غذای) حرامی بر خورنده ای که آن را می خورد، نمی یابم! جز اینکه مرداری باشد یا خون ریخته شده، یا گوشت خوک، چرا که این (ها) پلید است. »خون خوردن در میان اقوام و ملل جهان پیشینه ای طولانی دارد و در آمریکای شمالی (قدیم) با خون تغذیه می کردند و در دوران جاهلیت خون را می خوردند آنها گوسفند را سر نمی بریدند تا خونش نریزد و از بین نرود، بلکه آن را در روده می ریختند و بر روی آتش بریان می کردند و می خوردند.(24)
قرآن با خوردن خون به شدت مبارزه کرد و ائمه معصوم نیز ضررهای آن را توضیح دادند. مردی از امام صادق (ع) پرسید: چرا خداوند خوردن خون را حرام کرده است؟ امام فرمود: چون باعث قساوت قلب و نابودی مهر و عاطفه است و موجب تعفن جسم و تغییر رنگ چهره و بدن می شود. »(25)
خون خواری سبب تغییر اخلاق و روحیات می شود. (25) امام صادق (ع) فرمود:
«آنها که خون می خورند چنان سنگدل می شوند که ممکن است پدر و مادر و فرزندشان را نیز بکشند. »(27)
برای آشنایی بهتر با خون و علت تحریم خوردن آن لازم است محتوای خون از نگاه علمی بررسی شود تا معلوم شود چرا اسلام خون ریخته شده را پلید می داند یا خوردن گوشت حیوان حلال گوشت را منوط به ریختن خون از چهار رگ اصلی می کند؟
خون در نگاه علم
خون مایع سرخ رنگی است که در تمام رگها جریان دارد و بدن را تغذیه می کند. اندکی شور، دارای بوی مخصوص و مرکب از گلبول های سفید و سرخ و پلاسما است.مقدار خون در حیوان پستاندار، یک سیزدهم وزن بدن اوست. برای مثال انسانی با وزن 65 کیلوگرم، 5 کیلوگرم خون دارد. همچنین در هر میلی متر مکعب خون دارای 5 میلیون گلبول سرخ است. (28)
خون بعد از گذشت از ریه و کبد و مشروب ساختن بدن، هنگام عبور از وریدها مسموم کننده است.
خون از مواد آلی تشکیل شده است، مواد ازتی فراوان دارد و کانون میکروبهاست؛ به طوری که پزشکان برای تشخیص درد و عامل اصلی مرض به خون متوسل می شوند تا تشخیص دهند چه میکروبی در خون وجود دارد. غالباً تا میکروب به خون نرسد، شروع به فعالیت نمی کند. (29) اسلام و ادیان الهی نیز خوردن خون را ممنوع کرده اند. (30)
خون محصول احتراق و تجزیه مواد است. مواد لازم زندگی را به تمام سلولها می رساند و مواد غیر لازم را از راه کلیه پوست و ریه دفع می کند. گلبول های سفید وظیفه دفاع از بدن را به عهده دارند. حمل و نقل گازهای تنفسی به وسیله خون انجام می گیرد. و در هر لیتر خون پانصد و پنجاه گرم پلاسما و چهار صد وپنجاه گرم سلول های خون وجود دارد. (31)
حکمت تحریم خون خوردن در اسلام
خوردن خون در اسلام تحریم شده است. قرآن می فرماید: « بگو ای پیامبر! در احکامی که به من وحی شده است، چیزی که برای خورندگان طعام، حرام باشد نمی یابم؛ جز آنکه مردار یا خون ریخته باشد». (32)یکی از وظایف خون حمل سموم و مواد زائد بدن و آماده سازی مقدمات دفع آنها از بدن از راه کلیه ها یا عرق کردن، مهم ترین مواد زائد عبارتند از: اوره (Urea) اسید اوریک (uric acidi) کرباتینین و گاز دی اکسید کربن (Co2) که از راه ریه ها دفع می شود. هم چنین برخی از سموم امعاء از راه خون به کبد می رود
تا تعدیلاتی روی آن انجام پذیرد. خطرناک تر از همه اینها، خوردن مقداری خون از راه دهان است که باعث می شود به دلیل شکستن پروتئینها اوره خون به شدت افزایش یابد و موجب کما (Coma) شود.
خون غذای انسان نیست، زیرا هموگلوبین که در گلبولهای قرمز هست: خیلی سخت هضم می گردد و معده تحمل آن را ندارد. از طرفی اگر خون لخته شود، به دلیل داشتن فیبرین (fibrin) هضم آن به مراتب سخت تر خواهد شد. علاوه بر آن، خون محیط مناسبی برای رشد انواع میکروبهاست.
حکمت ذبح شرعی حیوانات
خداوند در سوره مائده، آیه 3 تاکید می کند که حیوانات حلال گوشت را ذبح کنید. ذبح شرعی با بریده شدن وریدها و شریانهای بزرگ گردن (چهار رگ اصلی) باعث خروج تمام خون بدن حیوان خواهد شد. دست و پا زدن حیوان ذبح شده نیز به این امر کمک خواهد کرد. گوشتهایی که کاملاً از خون تصفیه نشده باشند، قابل مصرف نیستند، چون مایع زلالی در رگهاست که امکان انتشار سریع میکربها را در داخل گوشت فراهم می نماید. (33)استخوان و خون سازی
یکی از ثمرات وجود استخوان در بدن، تولید خون است. برای اینکه با استخوان بهتر آشنا شویم، لازم است به مواد اولیه و کاربردهای آن اشاره شود.مجموعه استخوانهای بدن را اسکلت می نامند. هر یک از استخوانهای بدن از یک پرده محکم به نام ضریع استخوان (یا پریوست) پوشیده شده است و در میان هر استخوان مغز استخوان قرار دارد.
در نوزادان مغز همه استخوانها رنگ قرمز و سازنده گلبولهای قرمز و سفید خون می باشند. در بزرگ سالان مغز استخوانهای دراز به چربی تبدیل می شوند. و گلبولهای خون در مغز استخوانهای سر، دنده، مهره و جناغ سینه ساخته می شوند.
انسان 223 عدد استخوان (95 جفت و 33 طاق) (34) دارد. در میان و سر و صورت دارای 21 استخوان (8 زوج و 5 فرد) است. نکته جالب در بافت استخوانی این است که این بافت از ابتدای تشکیل تا پایان عمر دو فعالیت (استخوان سازی و تخریب استخوان) دارد.
برای مثال استخوان سازی در دوران جنینی و کودکی بیشتر و در اواسط عمر متعادل و متوازن است، اما در اواخر عمر فعالیت تخریبی فزونی می یابد. آیه چهارم سوره مریم نیز پیری را با وصف سست بودن استخوان بیان کرده است. (35)
دانشمندان دریافته اند که استخوانهای موجود زنده به راحتی می توانند ویژگیهای فردی هر انسانی را بیان کنند. مسئله استخوان شناسی در عصر کنونی رشد فراوانی کرده است و از آن در جرم شناسی، مسایل کیفری، راه شناخت موجودات، تاریخ پیدایش آن ها، اصالت آنها، تشخیص جنسیت، حتی طول قد و سن و سال و... می توان استفاده کرد.
در بدن شخص بالغ حدود 1200 گرم کلسیم هست که 99% آن در استخوان و بقیه در دندانها و سایر بافتهای بدن قرار دارد. کلسیم عامل مهم استحکام استخوانهاست در بسیاری از فعالیتهای آنزیمی بدن نیز دخالت دارد. همچنین چهار پنجم فسفر بدن در داخل استخوان و دندان قرار دارد و این ماده معدنی از عناصر بسیار مهم در تولید نیرو و واکنشهای آنزیمی و ثابت ماندن محیط شیمیایی خون است. (36) علاوه بر آن استخوان در تولید مثل دخالت مستقیم دارد. (37)
پیری و تولید مثل
وقتی حضرت زکریا، پروردگارش را در محل عبادتش به طور پنهانی خواند، گفت: «رب انی وهن العظم منی و اشتعل الراس شیبا... وکانت امراتی عاقرا فهب لی من لدنک ولیا؛(38) پروردگارا! استخوانم سست شده؛ و شعله پیری (موی سفید) تمام سرم را فرا گرفته :... و همسرم نازا و عقیم است؛ تو از نزد خود جانشینی به من ببخش... . »خداوند به او بشارت پسری به نام یحیی را داد. زکریا (ع) پرسید: پروردگارا! چگونه من صاحب فرزند خواهم شد، با اینکه همسرم نازاست و خودم نیز از شدت پیری از کار افتاده ام!»(39)
واژه «وهن»، به معنی ضعف و کاهش نیرو است. زکریا ضعف خود را به استخوانهایش نسبت داد، چون پایه هستی آدمی استخوان است و انسان در تمام حرکتها و سکونهایش به آن تکیه دارد. (40) علاوه بر آن، در زمان پیری فعالیت بخش تخریبی استخوان بیشتر و قدرت خون سازی آن کم می شود، و در نتیجه تولید مثل (که استخوان دخالت مستقیم در آن دارد) کاهش می یابد، لذا در سنین پیری پوکی استخوان افزایش می یابد. این عارضه در زنان یائسه به علت نبود هورمونهای جنسی بیشتر است. (41)
نتیجه: آیه فوق را می توان یکی از شگفتی های علمی قرآن نامید، زیرا قرن ها قبل، ارتباط استخوان و تولید مثل را بیان کرده است.
قلب و انتقال خون
آغاز و انجام گردش خون با قلب است. قلب عضو (مجوف) میان تهی عضلانی است. عضله قلب میوکارد (Muo carde) نام دارد که توسط کیسه ای به نام پریکارد (Peri carde) احاطه شده است. این کیسه از دو پرده جداری و احشایی تشکیل شده است و آن دو پرده فضایی هست که در حال طبیعی چند سانتیمتر مایع زلال درونش هست تا قلب در حرکات دائم خود لغزش داشته باشد و ساییده نشود.قلب چهار حفره (دو دهلیز و دو بطن) دارد که هر کدام کارهای مختلفی انجام می دهند. (42)
که از جمع شدن دهلیز چپ حاصل می شود؛ دریچه زیرین باز، و خون به بطن چپ ریخته می شود. و بطن چپ نیز آن را با فشار قوی به داخل رگهای شریان می فرستد. (43)
تعداد ضربان قلب در اشخاص بالغ 72 بار در دقیقه و نوزادان 134 بار است. در حیوانات کوچک، شماره ضربان قلب بیش از حیوانات بزرگ است. (44)
عضله قلب مقدار معینی خون را با فشار به داخل شریانها می راند و جمع مقدار کار دو نیمه قلب در هر ضربان 19% کیلوگرم متر است یعنی می تواند در یک ضربان وزنه یک کیلوگرمی را به ارتفاع 19 سانتی متر بلند کند. (45) و (46)
نتیجه: از جریان خون در بدن، انتقال آن توسط قلب، خاصیب میکروب سازی خون در بیرون از بدن، رابطه استخوان و خون و تولید مثل و... می توان به قدرت بی پایان الهی پی برد. از طرف دیگر تاکید قرآن بر دوری از خون ریخته شده و تایید علم پزشکی بر آن، گویای شگفتی قرآن دارد که در چهارده قبل بدان پرداخته است.
پی نوشت ها :
1. - سوره ذاریات، آیه ی 21.
2. - سوره ی بلد، آیه ی 9.
3. - دانستنی های پزشکی، یزدی، ج 1، ص 55.
4. - همان، ص 53.
5. - تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ذیل آیه 8 سوره بلد.
6. - دانستنی های پزشکی، ج 1، یزدی، ص 114- 113.
7. - دانش نامه پزشکی، پیتر وینگیت، ترجمه معزی، ص 684.
8. - دانستنی های پزشکی، همان، ص 55.
9. - همان.
10. - همان، ص 630.
11. - دانستنی های پزشکی، همان، ص 55.
12. - سوره ی الرحمن، آیات 3- 1.
13. - شرح نهج البلاغه، ابن ابی حدید، ج 13، ص 15.
14. - علمای اخلاق، بیش از نود گناه را برای همین عضو کوچک برشمرده اند. گناهانی هم چون دروغ، غیبت، تهمت، سوءظن، تجسس و... روایات زیادی هم درباره زبان وارد شده است. مانند: «اللسان میزان الانسان، زبان، میزان (شناخت شخصیت) انسان است» (غرر الحکم، ص 209)، «زله اللسان اشد من جرح انسان؛ زخم زبان بدتر از زخم شمشیر است» (همان، ح 4199) بلاء الانسان فی لسانه، گرفتاری انسان از زبانش است (بحارالانوار، ج68، ص 286).
15. - سوره انعام، آیه ی 125.
16. - رک : به تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج5، ص 436- 434؛ المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیه 125 انعام.
17. - انسان در شبانه روز 11 متر مکعب (14 کیلوگرم) هوا لازم دارد. (در جستجوی خدا، مکارم شیرازی، ص 87).
18. - ر. ک : به دانش نامه پزشکی، پیتر وینگیت، ترجمه از معزی متین، ص 582.
19. - ر. ک : به دانستنی های پزشکی، یزدی، ص 159- 156.
20. - سرعت عطسه و سرفه انسان در مجاری تنفسی 120 کیلومتر در ثانیه است (همان).
21. - دانستنیهای پزشکی، یزدی، ص 365.
22. - ر. ک : به طب در قرآن، دکتر دیاب و قرقوز، ص 19-18.
23. - سوره ی نحل، آیه ی 115؛ سوره ی بقره، آیه ی 173 و سوره ی مائده، آیه ی 3.
24. - احمد اهتمام، فلسفه احکام، ص 145.
25. - بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 65، ص 162.
26. - تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج 1، ص 586.
27. - وسائل الشیعه، حر عاملی، ج 16، ص 310.
28. - فرهنگ عمید، ص 451.
29. - احمد اهتمام، فلسفه احکام، ص 149.
30. - تورات، سفر تثنیه، باب 12 آیه 17.
31. - دانستنی های پزشکی، یزدی، ج 1، ص 144- 130.
32. - سوره انعام، آیه ی 145.
33. - ر. ک، به طب در قرآن، دیاب و قرقدر، ص 146- 141.
34. - دانستنی های پزشکی، یزدی، ج 1، ص 25- 24.
35. - «انی وهن العظم. »
36. - ر. ک ؛ به شگفتی های پزشکی در قرآن کریم، حسن کریمی یزدی، ص 47- 41.
37. - همان؛ به طب در قرآن، ص 41؛ رویان شناسی لانگمن، ص 174؛ دانش نامه پزشکی، ص 54.
38. - سوره ی مریم، آیات 4و 5
39. - همان، آیه ی 8.
40. - المیزان، علامه طباطبایی، ج 14، ص9.
41. - مجله دانشمند س 43، ش 506، ص 61.
42. - ر. ک : به دانستنی های پزشکی، یزدی، ج 1، ص 73.
43. - در جستجوی خدا، مکارم شیرازی، ص 100.
44. - برای مثال قلب پرندگان کوچک 800، موش 300، خرگوش 150 و فیل 180 بار در دقیقه است.
45. - ر. ک : به دانستنی های پزشکی، یزدی، ج 1، ص 155- 145.
46. - ر. ک : به فیزیولوژی پزشکی، گایتون، ترجمه، احمد رضا نیاورانی.
