نویسنده: مهدی عمادی
در عریضه ای که حضور حضرات روات مجتهد، مراجع تقلید تقدیم شده سؤال نموده ایم «آیا معروف بن فیروزان کرخی از اصحاب حضرت علی بن موسی الرضا- علیه السلام- بوده اند یا خیر؟»
تذکر دو موضوع روشن کننده ی مهمّی است که مانع مغلطه کاری- روش همیشگی- صوفیه می شود.
الف: این سؤال و پاسخ عنوان فقهی و فتوای فقیه ندارد تا جنبه تقلید داشته باشد و همین را بهانه ی غوغاسالاری قرار دهند، بل چون علم رجال در اسلام از جمله علوم تخصیصی دینی است که در زمره ی علومِ مربوط به اجتهاد می باشد و مراجع عالی ترین مقاماتی هستند که می توانند در والاترین مقام علمی صحیح ترین نظریه در حوزه ی رجال شناسی را ارائه دهند مورد سؤال قرار داده شده اند.
ب: در متن سؤال اشاره ای به اینکه صوفیه چنان ادعائی دارند نشده است که مدعی شوند چون متصوفه چنین عقیده ای را نسبت به معروف کرخی دارند، علماء آن را رد کرده اند.
به همین اعتبار امر مهمّ صحت صحابی بودن معروف بن فیروزان کرخی را از حضرات ایشان جویا شده، به آنچه در جواب عریضه مرقوم داشته اند به رساله حاضر شرافت بخشیدیم.
حضرت آیت الله مرحوم حاج میرزا جواد آقا تبریزی- قدس الله روحه العزیز- در جواب سؤال حضوری یکی از فضلاء حوزه درباره ی اینکه عده ای معتقدند معروف کرخی از اصحاب سرّ حضرت علی بن موسی الرضا- علیه السلام- بوده و مقام دربانی داشته است چنین فرمودند: «نخست باید تذکر دهم او را با معروف بن خربوذ که از رجال شیعه و اصحاب امام باقر و امام صادق است اشتباه نکنید و در ارتباط معروف بن فیروزان کرخی با حضرت علی بن موسی، مدعی هر مقامی شده اند سند تاریخی ندارد.» (23)
حضرت آیت الله مرحوم حاج آقا حسن طباطبائی قمی (24) در یکی از شب های عزاداری منزلشان زیارتشان کرده در طرح مسأله یکی از نزدیکانشان که افتخار حضور داشت سؤال را به ایشان عرض کرده، فرمودند: «تا جائی که خاطر دارم خلاف آن ثابت است.»
نسبت به دریافت نظر حضرت آیت الله مرحوم حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی مزاحم یکی از دوستان روحانی شدم ایشان با رقیمه ذیل (25) سرافرازم فرمودند: بسمه تعالی صدیق با فضیلت و گرامی فرصتی پیش آمد حضرت آیت الله العظمی آقای فاضل لنکرانی دام ظله را زیارت کرده درباره ی صحابه بودن معروف بن فیروزان کرخی سؤال کردم فرمودند: «مکرر گفته ایم. آنچه به تصوف مربوط می شود باطل است».
چون رجال شناسان و اعلام نگاران معروف کرخی را از زهاد (26) و مشایخ (27) صوفیه می دانند و تذکر داده اند چهارده شعبه صوفیه معروفیه به او منسوب است (28) پس هرگونه ادعای صوفیه در مورد معروف کرخی جزء تصوف است و به فرموده ی آیة الله لنکرانی آنچه صوفیه درباره ی ارتباط او با ائمه طاهرین- علیهم السلام- نقل کرده اند باطل است.
با تکرار این تذکر که آرای مقامات عالی حوزه های علمی جهان تشیع چون بر اساس حروف اول نام مبارک اسم شریف ایشان می باشد و گویای مراتب علمی و موقعیت مرجعیت حضراتشان نیست، به نقل آنچه در جواب سؤال اینکه: آیا معروف بن فیروزان کرخی از اصحاب حضرت علی بن موسی الرضا- علیه السلام- می باشد یا خیر سرافرازم کرده اند می پردازیم.
به جواب حضرت آیت الله حاج میرزا ابوطالب تجلیل تبریزی دام ظله در پاسخ سؤال کننده ای که درباره صحت نسبت خرقه پوشی معروف بن فیروزان کرخی از دست حضرت امام رضا- علیه السلام- سؤال کرده است اکتفا کردیم، به علت کسالت ایشان مزاحمشان نشدیم. مرقوم داشته اند: «نسبت به معروف بن فیروزان کرخی به استناد جلد 3 تتفیح المقال صفحه 229 صوفیه برای ترویج خود به او نسبت صوفیگری داده اند و این عادت دارندگان مذهب های فاسد است.» (29)
حضرت آیت الله حاج شیخ جعفر سبحانی دام ظله در جواب (30) مرقو م داشته اند: بسمه تعالی ترجمه معروف ابن فیروزان در تتفیح المقال مامقانی جلد 3 آمده است مطالعه کنید. (31)
حضرت آیت الله حاج شیخ حسین مظاهری دام ظله (32) در جواب نوشته اند: بسمه تعالی صحت ندارد.
حضرت آیت الله حاج شیخ حسین نوری همدانی مدظله (33) فرمودند: «این مطلب جعل صوفیه می باشد و ائمه هدی نه او را می شناخته اند و نه با او آشنایی داشته اند» و تأکید نمودند «که صوفیه این موضوع را جعل کرده اند.»
خوشبختانه به هنگام تصحیح رساله حاضر، جواب کتبی سؤال کننده ای به دستم رسید که ذیلاً آورده می شود. (34) جریان معروف کرخی با این تفصیل [از اصحاب سرّ و دربان حضرت امام رضا علیه السلام بودن] از جعلیات صوفیه است و گروه صوفیه به طور کامل از مسیر اهل بیت علیهم السلام منحرف شده اند و لذا روایات معتبر زیادی از معصومان (ع) درباره ی مذمت صوفیه وارد شده است و ادعاهای آنها به طور کامل باطل و بی اساس است.
حضرت آیت الله حاج شیخ حسین وحید خراسانی مدظله العالی (35) به لحاظ اینکه سلیقه پاسخ گوئی کتبی به سؤالات را ندارند، خدمتشان رسیده سؤال مورد نظر را مطرح نمودم. درجواب فرمودند: «صحت ندارد، ثابت نشده است لکن برای اطلاع بیشتر به کتب رجال مراجعه کنید» سپس اضافه کردند «رجال مرحوم خوئی موثق و مورد اعتماد است». (36)
آیت الله حاج شیخ حسین علی منتظری در جواب شخصی نوشته اند (37) بسمه تعالی با سلام و تحیت بنابر آنچه سید بن طاوس در «طرائف» صفحه 520 چاپ خیام، و مرحوم مجلسی در «بحار» جلد 29، صفحه 262 و نیز مؤلف کتاب «مناقب آل ابی طالب» جلد 3، صفحه 471، چاپ حیدریه، نجف، از ابن شهروزی در کتاب خود «مناقب الابرار» نقل کرده اند معروف بن فیروزان کرخی که از موالی حضرت علی بن موسی الرضا (ع) بوده، پدر و مادرش نصرانی بوده اند و او طفلی بوده است که نزدیک نصرانی درس می خوانده و اصرار استاد خود بر تثلیث را انکار کرده و به توحید شهادت می داده است و استادش او را به شدت کتک زده و او به سوی حضرت رضا (ع) پناه برده و مسلمان شده است و سپس پدر و مادرش که از این جریان مطلع می شوند، آنان نیز توسط آن حضرت مسلمان شده اند. در کتاب «الکنی و الالقاب» جلد 2 صفحه 584 آمده است که او عارف مشهوری بود که صوفیه و عرفا به او اعتقاد زیادی داشتند و برای او کراماتی نقل می کنند با این حال علماء رجال او را توثیق نکرده و به روایات او عمل نمی کنند و الله العالم انشاالله موفق باشید و السلام علیکم و رحمة الله
حضرت آیت الله حاج شیخ خلیل مبشر کاشانی جواب داده اند (38): بسمه تعالی در کتاب رجال و تراجم اثری از ترجمه ی معروف بن فیروزان دیده نشد لکن در کتب روائی مانند مناقب ابن شهر آشوب (جزء 4 باب امام ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام) از مناقب الابرار ابن شهرزوری نقل می کند که والدین معروف نصرانی بودند ولی معروف عقاید معلّم نصرانی خود را درباره تثلیث نپذیرفت و به دست مبارک امام علی بن موسی الرضا- صلوات الله علیه- اسلام آورد. طریحی در مجمع البحرین ذیل لغت (عرف) او را از راویان امام صادق- علیه السلام- شمرده و روایت اخلاقی از او نقل می کند، سید عبدالله جزائری در شرح خود بر کتاب «النخبة» روایتی از او از امام صادق- علیه السلام- نقل نموده که درباره ی اسرار حج است، [به هر حال] رفع تنافی (39) اقوال با حمل بر تعدّد اشخاص در ازمنه ی مختلفه دلیل متقن بر وثاقت معروفی که صوفیه در ادعای خیالی خود به آن معتقدند، نمی باشد جهت اطلاع بیشتر به معجم رجال الحدیث (40) مراجعه شود. و السلام علی من اتبع الهدی و علی جمیع اخواننا المؤمنین
دفتر حضرت آیت الله حاج سید صادق شیرازی دام ظله نظرشان را به شرح زیر در اختیار گذاشته است (41) بسمه تعالی سلام علیکم از نظر فقهی شخصیت او محرز نیست من حیث الوثاقه، و جزو مجاهیل (42) معدود شده است، و از نظر تاریخی خلاف است که از اصحاب امام صادق یا امام رضا- علیهما السلام- است. ابن شهر آشوب در «مناقب» و سید ابن طاووس در «فرحة العزی» و شیخ بهائی در «کشکول» و سید عبدالله جزایری در «شرح نخبه» مطالب غیرقابل جمع در زمان حیات او نقل نمودند، و الله العالم
حضرت آیة الله حاج سید عباس مدرس یزدی دام ظله در جواب نوشته اند (43) بسمه تعالی کراراً عرض کردم معروف بن فیروزان کرخی در کتب رجالیه مجهول است لکن به حسب آنچه از تاریخ نقل کرده اند اسلام اختیار کرده، تفصیل این مطلب در رساله مستقله بیان شده است.
در جوابی دیگر که به سؤال کننده ای داده اند اشاره نموده اند: «بعض صوفیه خود را نسبت به او می دهند دروغ است و او بریء از آن است- و آن قبری که در بغداد مشهور است به معروف شاید قبر دیگری است و کراماتی هم برای او نقل شده است که محتمل است، در رساله مستقله ای بیان حال او کرده ایم. حضرت آیت الله حاج شیخ عبدالحمید شربیانی دام ظله به ظرافت ادیبانه پاسخ داده اند (44) بسمه تعالی البته در چند کلمه کوتاه و قطعه ی عالی بی نظیر حجة الاسلام نیز خاتمه می دهیم او می گوید: نسیم قدسی یکی گذر کن به بارگاهی که لرزد آنجا خلیل را دست، ذبیح را دل، مسیح را لب، کلیم را پا. بگو که نیر ندیده هرگز ز سربلندی صدای سیمرغ نوای عنقا.
تذکر: منظور جناب ایشان را از نقل ابیات مرحوم حجة الاسلام نیر تبریزی می توان به سه وجه استنباط کرد.
اول اینکه: معروف کرخی مانند مرغی است که توان پرواز در حریم قاف حضرت رضا- علیه السلام- را ندارد.
دوم: تفهیم کرده اند: هرگز ادعائی را که برای معروف کرخی نموده اند ندیده اند.
سوم: در مقامی که ابراهیم خلیل را دست و اسماعیل ذبیح الله را دل و روح الله مسیح را لب و موسی کلیم الله را پا بلرزد معروف کرخی را چه زهره که از مقربان و دربانان باشد.
حضرت آیة الله حاج سید عزالدین زنجانی دام ظله در جواب به اینکه ادعا کرده اند از اصحاب است اشاره کرده اند ولی معتقدند مجهول است. (45) بسمه تعالی معروف بن فیروزان کرخی معروف به «معروف کرخی» از اصحاب امام رضا- علیه السلام- نوشته شده و گفته شده در سال 200 هجری و یا بعد از 200 فوت کرده است و ابن خلکان گفته که در دین نصرانیت بود به دست حضرت علی بن موسی الرضا- علیه السلام- مسلمان شد و در معجم الرجال آمده که مجهول است. ولی معروف بن خربوذ از اصحاب امام سجاد- علیه السلام- و امام صادق- علیه السلام- هم «مکی» نام برده شده و هم «کوفی» مرحوم علامه مجلسی در رجال خود و در معجم الرجال آیت الله خوئی از موثقین شمرده اند و بعضی تعبیر به فوق ثقه کرده اند.
درباره ی نظریه حضرت آیت الله حاج سید علی سیستانی مدظله مسئول مراسلات دفتر قم معظم له با اشاره به اوضاع اسف بار و هولناک عراق تماس به لحاظ چنین موضوعاتی را که باید شخصاً نظر بدهند غیرممکن دانستند و لذا به اینکه از نظر ایشان بی اطلاع هستیم اکتفا کردند. (46) لکن باید اشاره کرد آقای سید عباس وعیدی در مورد اصالت دینی «حدیث خرقه» که یگانه سند مشروعیت دادن به مجاز بودن امثال معروف کرخی از ناحیه امام- علیه السلام- ساخته شده است از جناب ایشان جویا شده اند دفتر قم نظرشان را چنین در اختیار گذاشته است: بسمه تعالی این سخنان اراجیف است نه احادیث.
حضرت آیت الله حاج شیخ لطف الله صافی گلپایگانی مدظله العالی را در مشهد مقدس که مشرف شده بودند زیارت کردم (47) در جواب سؤال فرمودند: اینگونه دعاوی صوفیه اثبات ارتباط امثال معروف کرخی با ائمه معصومین- علیهم السلام- را نمی کند از جمله جعلیاتی است که در عصر ائمه طاهرین وجود نداشته بعدها وقتی مصمم می شوند اصالت شیعی به شجره های ساختگی صوفیه بدهند به لحاظ موقعیت معصومین- علیهم السلام- در اسلام این دعاوی بی پایه و اساس را ساخته اند.
خوشبختانه بعد از آنکه مطالب فوق را شفاهاً در شرفیابی حضورشان شنیده بودم با نظریه ایشان که به وسیله دفتر معظم له به سؤال کننده ای داده اند مواجه شدم که بدین شرح است. (48) بسم الله الرحمن الرحیم در اسناد روایات کتب اربعه اسمی از معروف کرخی نیست و آنچه درباره اسلام او هم به دست حضرت- علیه السلام- گفته شده ثابت نیست و به احتمال قوی از مجعولات است و برحسب نقل ابن الندیم از متصوفه بوده و شاگرد فرقد و فرقد هم شاگرد حسن بصری بوده است، به هر حال اسناد و رجال مذهب و روایات همانهایند که در کتب رجال مثل رجال نجاشی، کشی و جامع الرواة ذکر شده اند و الله العالم. 85 شعبان المعظم 1428
دفتر حضرت آیت الله حاج شیخ فاضل مالکی دام ظله نظریه ایشان را به شرح زیر در اختیار گذاشته است (49) السلام علیکم و رحمة الله و برکاته. نشکرکم علی رسالتکم. الجواب: روی انه اسلم علی یدالامام الرضا (ع) و لا دلیل علی کونه من خواصه (ع) بل الدلیل علی کونه علی منهج العامه
یعنی: از شما به خاطر نامه تان تشکر می کنم.
جواب: روایت شده است که او به دست امام رضا (ع) اسلام آورده است، و هیچ دلیلی بر موجود بودن این موضوع که از خواص آن حضرت باشد نیست، بلکه دلیلی موجود است که او بر روش عامه [اهل تسنن] می باشد.
حضرت آیة الله حاج شیخ قربانعلی محقق کابلی در جواب نامه ای که از ایشان درباره ی اجازه ی ارشاد معروف بن فیروزان کرخی از ناحیه مقدسه حضرت امام رضا- علیه السلام- سؤال کرده اند مرقوم داشته اند (50) «بسمه تعالی این حرف درست نیست» و سپس سفارش کرده اند که سؤال کنندگان «به حرف های علماء معروف و بزرگ عمل کنید از عقائد شبهه ناک بپرهیزید» قربانعلی محقق کابلی
دفتر حضرت آیت الله حاج سید محمد شاهرودی دام ظله نظر ایشان را به شرح زیر در اختیار گذاشت (51) بسمه تعالی دلیل قوی براینکه از اصحاب امام- علیه السلام- بوده [در دست] نمی باشد گرچه قول ضعیفی بر آن هست. در قاموس الرجال صفحه 153 جلد دهم می فرماید: قال: (52) فی اربعین البهائی و شرح النخبه و مجمع البحرین انه روی عن الصادق- علیه السلام- و یعارضه روایة المناقب اسلامه علی یدالرضا- علیه السلام- اقول: و فی فهرست ابن الندیم اخذ الخلدی عن الجنید و الجنید عن السّری و السّری عن معروف الکرخی و معروف عن فرقد و فرقد عن الحسن البصری و الحسن عن انس و فی تاریخ بغداد قال، ابن المنادی: کان بالجانب الغربی من البغداد ابومحفوظ معروف بن الفیروزان و یعرف بالکرخی توفی سنة مأتین و نقل منه کرامات مجعولة در [کتاب] «تحقیقی در تصوف» صفحه 72 آمده احادیثی از وجود مقدس امام رضا (ع) در مذمت صوفیه وارد شده و این احادیث بر خلاف تصوّر عدّه ای از افراد صوفی مسالک است که گاهی خود را منتسب به آن حضرت می نمایند، و آقای معروف کرخی را به عنوان صاحب سرّ آن امام همام معرّفی می کنند، و براین باورند که آن حضرت اسرار ولایت و خرقه را به معروف کرخی داده است، در حالی که از نظر تاریخ مشخص نیست که معروف کرخی خدمت امام رضا- علیه السلام- رسیده باشد، و این سخنان شبیه افسانه ای است که درباره ی حسن بصری و رابطه ی او با پیامبر اسلام گفته می شود، در حالی که از نظر تاریخ مسلم است حسن بصری بعد از وفات پیامبر (ص) بوده، لذا آنچه درباره ی معروف کرخی نسبت به امام رضا داده شده بی اصل می باشد.
با حضرت آیة الله حاج سید محمد مفتی الشیعه دام ظله روز پنجشنبه 1386/4/14 که مصادف با ظهور جسمانی حضرت فاطمه زهرا- سلام الله علیها- بود حدود ساعت 12 ظهر با تلفن همراه بیت ایشان تماس گرفته شد، سؤال را مطرح نموده گفتند: هم اکنون جناب آقای فاضل تبریزی حضور دارند که در این زمینه اطلاع کافی دارند، تلفن را در اختیار ایشان قرار دادند و آقای فاضل تبریزی با حضور ایشان گفتند: این مطلب صحت ندارد، معروف کرخی از جازده ها بود که می گویند خودش را به حضرت نزدیک کرده و جزو اصحاب نمی باشد.
حضرت آیت الله حاج شیخ محمد رحمتی سیرجانی دام ظله در جواب نوشته اند (53) بسمه تعالی آنچه در بالا مرقوم داشته اید، اصل و اساس ندارد و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته.
حضرت آیت الله حاج سید محمد باقر شیرازی دام ظله در جواب نوشته اند (54) بسمه تعالی نسبت به دربان بودن معروف کرخی به حضرت ثامن الحجج- علیه الاف التحیة و الثناء- آنچه به نظر می آید بی اساس نباشد، لکن هیچ دلالتی بر فرض ثبوت دربان بودن بر منقبت وی [نیست] چه رسد بر اصحاب سرّ بودن، وی مانند انس که دربان حضرت رسول (ص) بود لکن منحرف بود یا اولاد و زن های پاره [ای] از انبیاء و ائمه- علیهم السلام- که کاملاً العیاذ بالله منحرف بودند، ختام مطلب آنکه اصحاب سرّ بودن معروف کرخی به کلی بی اساس و ابداً دلیلی بر این نیست.
حضرت آیت الله حاج شیخ محمد تقی بهجت دام ظله در جواب سؤال کننده ای مرقوم داشته اند: بسمه تعالی به کتب تاریخی معتبر مراجعه شود و السلام.(55) که تدوین این رساله نه فقط بر اساس کتب تاریخی است بل به آرای رجال شناسان که از مفاخر شیعه اند می باشد.
حضرت آیة الله حاج شیخ محمد تقی مجلسی دام ظله در جواب نوشته اند (56) بسمه تعالی دلیلی بر این مدّعا به اثبات نرسیده است. و السلام محمدتقی مجلسی امضا حضرت آیة الله حاج سید محمد تقی مدرسی دام ظله به وسیله پست الکترونیک جواب داده اند در رجال شیعه دو شخص به نام معروف کرخی وجود دارند که از اصحاب امام رضا- علیه السلام- نیستند.
دفتر حضرت آیت الله حاج سید محمد سعید طباطبائی حکیم دام ظله در قم مقدسه نظر ایشان را به شرح زیر در اختیار گذاشته است (57) بسم الله الرحمن الرحیم السلام علیکم و له الحمد السلام علیکم و رحمة الله و برکاته، در بعض کتبِ تاریخ نقل شده که به دست حضرت امام رضا- علیه السلام- اسلام را پذیرا گشت و دربان آن حضرت گشت، کمااینکه روایاتی را نیز از امام صادق- علیه السلام- نقل کرده ولی به طور کلی نمی توان ثابت کرد. و به هر حال امکان ندارد که اثبات کنیم او دوازده امامی است.
حضرت آیت الله حاج سید محمد صادق روحانی مدظله در جوای سؤال اینکه آیا معروف بن فیروزان کرخی از دست حضرت امام رضا- علیه السلام- خرقه پوشیده است صحت دارد یا نه در حقیقت آنچه را صوفیه در ارتباط او با حضرت رضا- علیه السلام- ادعا کرده اند صحیح می باشد یا خیر به مؤلف کتاب ارزشمند «خرقه صوفیان» جواب داده اند: «این گونه روایات مسلماً مجعولات است و در کتاب معتبر شیعه نیست الروحانی» (58)
دفتر حضرت آیت الله حاج شیخ محمد طاهر شبیری خاقانی در قم مقدسه نظر ایشان را به شرح زیر در اختیار گذاشت. (59) بسمه تعالی شانه تمام رویه صوفیه در هر مقام و طایفه ای که باشند راه آنها غلط و باطل است و اجازه از حضرت رضا (ع) صحت ندارد. در حقیقت ایشان آنچه را صوفیه در ارتباط معروف کرخی و امام رضا- علیه السلام- ادعا کرده اند غلط و باطل دانسته اند.
دفتر حضرت آیت الله حاج سید محمد علی علوی گرگانی دام ظله نظر ایشان را به شرح زیر در اختیار گذاشت: (60) بسمه تعالی معروف بن فیروزان کرخی معلوم نیست که از اصحاب امام رضا (ع) باشد تا چه رسد که از اصحاب سرّ ایشان بوده باشد.
حضرت آیت الله حاج شیخ محمد علی گرامی دام ظله در جواب نوشته اند: (61) بسمه تعالی در هیچ کتاب معتبری ایشان جزء اصحاب امام رضا- علیه السلام- ذکر نشده است و در کتاب های رجالی ما ایشان اصطلاحاً مهمل (62) می باشد که نامی از او در کتب رجالی نیست.
حضرت آیة الله حاج سید کاظم حائری دام ظله (63) فرمودند: من دلیلی بر اینکه معروف بن فیروزان کرخی از اصحاب امام صادق و امام کاظم و امام رضا باشد ندیدم و به نظر می رسد فرد معقولی بوده، صوفیه او را به خود نسبت می دهند. ولی من دلیلی بر اینکه او صوفی است پیدا نکردم.
نظریه حضرت آیت الله حاج شیخ محمد مهدی فیاض دام ظله از مراجع نجف اشرف را یکی از فضلای حوزه ی مقدسه قم از آیت الله زاده ی معظم، فرزند ایشان که مجاور حضرت فاطمه معصومه- سلام الله علیها- می باشند سؤال کرده بودند، و جنابشان از حضرت آیت الله والد جویا می شوند، معظم له فرموده بودند: این عقیده ی صوفیه است و من قبول ندارم.
دفتر حضرت آیة الله حاج شیخ مسلم ملکوتی دام ظله نظریه ایشان را چنین در اختیار گذاشته (64) است. بسمه تعالی به جلد سوم رجال ممقانی (65) مراجعه فرمائید.
حضرت آیت الله حاج سید موسی شبیری زنجانی مدظله العالی: (66) حضوراً فرمودند: این معروف بن فیروزان کرخی در کتاب «المراجعات» با معروف بن خربوذ مکی خلط شده است، یعنی فیروزان کرخی به جای معروف بن خربوذ مکی نوشته شده است. سپس درباره ی معروف بن فیروزان کرخی فرمودند: این همان معروف کرخی صوفی است که تمامی فرقه های صوفیه به آن برمی گردد. صوفیه معتقدند از بعد امام رضا- علیه السلام- شریعت و طریقت از هم جدا شد، شریعت را داده اند به امام جواد- علیه السلام- طریقت را داده اند به معروف بن فیروزان کرخی، لُب مطلب اینکه صوفیه پوست را داده اند به امام جواد- علیه السلام- مغز را به معروف کرخی که تمام سلسله های صوفیه به او برمی گردد.
حضرت ایشان به این روش تفهیم کردند که آنچه صوفیه درباره معروف کرخی ادعا نمودند اعتباری ندارد.
حضرت آیت الله حاج میرزا جواد غروی علیاری که با شهید آیت الله العظمی حاج شیخ علی علیاری اشتباه نشود در جواب نوشته اند (67) بسمه تعالی شأنه العزیز اما راجع به احوالات آقای معروف کرخی به طوری که مرقوم فرموده اید در کتب رجالی مطلبی ندارد، رجالیون چیزی به عنوان شرح حال ایشان ننوشته اند همین مقدار است در تذکرة الاولیاء [آورده شده] ایشان خادم ثامن الائمه- علیه السلام- بود در مدینه، بعد از مسافرت آن حضرت به طرف خراسان، [معروف] کرخی هم مدینه را ترک نموده در بغداد زندگی داشته هم به رحمت ایزدی پیوسته است و در محله کرخه مدفون است و الله العالم بحقایق الامور. جواد غروی علیاری.
دقت به جواب چند نتیجه می دهد: نخست اینکه تائید کرده اند در کتب رجال شیعه نامی از او نیست. اینکه معروف بن فیروزان صوفی از اصحاب حضرت امام رضا- علیه السلام- نبوده است. اینکه تذکرة الاولیاء یک اثر صوفیانه با آن همه مطالب غیرواقعی و خرافی به خادمی او اشاره کرده است نه دربانی. اینکه کسی به مسأله اقامت معروف کرخی صوفی در مدینه جز ایشان اشاره ای ندارد.
و آنچه در متن بالا توجه را جلب می کند و می تواند عیب بزرگی برای معروف صوفی باشد این است بر فرض صحت تشرف او حضور امام مفترض الطاعه، چرا حضور امام را ترک نموده است. از طرفی این نظریه قصه ی مرگ معروف را برآستان خانه حضرت رضا- علیه السلام- که صوفیه بر آن اصرار دارند بی اعتبار می سازد.
حضرت آیة الله ناصر مکارم شیرازی مد ظله العالی در جواب مرقوم فرموده اند (68) باسمه تعالی این مطلب اساس ندارد. همیشه موفق باشید.
حضرت آیت الله حاج شیخ یحیی نوری دام ظله در جواب نوشته اند (69) السلام علیکم و رحمة الله در مورد سؤالی که از معروف کرخی نمودید که آیا از اصحاب امام هشتم علی بن موسی الرضا (ع) می باشد یا نه؟ پاسخ ذیلاً عرض می شود:
در کتب رجالیه و در میان روات حدیث از اصحاب آن حضرت دیده نمی شود، خواه از راویان معلوم و شناخته شده و یا مجهول و شناخته نشده و حتی از اصحاب و راویان حدیثی امام هفتم و ششم نیز فردی به نام معروف کرخی نام برده نشده بنابراین فرد مذکور از روات احادیث و از کسانی که نامش در کتب رجال آمده باشد نیست.
بلی، او از مشایخ متصوفه می باشد و برای او مقاماتی ذکر نموده اند و حتی برآنند که او خرقه ی تصوف را از دست مبارک حضرت رضا (ع) بر تن پوشید (در حالی که در کتب احادیث و تواریخ که درباره ی حضرت رضا می باشد چنین امری را متذکر نشده اند) صوفیه و عرفای این طبقه معتقدند او در محله کرخ بغداد می زیست و در همان جا نیز وفات یافت. پدر و مادرش مسیحی بودند و او را برای تعمید مسیحیت نزد کشیشان بردند و وقتی کشیش از تثلیث و اقالیم ثلاثه (پدر، پسر، روح القدس) سخن می گفت، معروف که در سن هفت، هشت سالگی بود در پاسخ گفت: «من به خدای یگانه معتقدم» و فرار نمود. پس از چندی والدین او را جستند و علت فرارش را دانستند و به او گفتند لازم به فرار نیست ما نیز موحدیم و مسلمان شده ایم و از آن زمان نام پدر معروف «علی» گردید کم کم معروف به زهد و ریاضت (از دیدگاه تصوف) پرداخت و مورد توجه بزرگان صوفیه واقع گردید و سلسله های فراوان نعمت اللهی، نوربخشی، نقش بندی، سقطیان، و جنیدیان که خود به چندین شعبه منقسم می باشند همگی خود را به معروف کرخی منسوب می دارند و معتقدند خرقه همه ی این سلسله ها به دست معروف بر بزرگان آنها پوشانیده شده و معروف نیز خرقه خود را از دست مبارک امام رضا (ع) بر تن پوشانید.
این مسائل کوتاه سختی بود از معروف کرخی که فقط در کتب متصوفه دیده می شود و نه در کتب احادیث و تواریخ اسلامی و یا از اصحاب حضرت رضا (ع) از خداوند متعال توفیقات بیشتر حضرتعالی را می طلبم.
حضرت آیة الله شیخ یدالله دوزدوزانی دام ظله در جواب نوشته اند (70) باسمه تعالی اینکه معروف از اصحاب سرّ باشد قطعاً صحیح نیست و کسی از علماء امامیه این معنی را نیاورده است بلکه قدماء نامی از او به میان نیاورده اند، در بعض نقل ها آمده است که او به دست حضرت امام رضا- علیه السلام- مسلمان شده و در ازدحام جمعیت کشته شده است ولی با توجه به اینکه محل قبر او دربغداد می باشد این نقل هم صحیح نمی باشد. در هر حال اقوال درباره ی او ضد و نقیض است. از طرفی گفته اند که او در اسرار حج از حضرت امام صادق- علیه السلام- روایتی نقل کرده و از سوی دیگر می گویند به دست امام رضا- علیه السلام- مسلمان شده است و گویند حضرت امام رضا- علیه السلام- به او خرقه پوشانیده قطب قرار داده است. این هم حتی به نظر خرقه پوشیدن نیست زیرا که دو قطب در یک زمان امکان ندارد و اگر بگویند امام (ع) او را بعد از خود قطب قرار داده است این هم صحیح نیست چون با وجود امام محمد تقی- علیه السلام- کس دیگری نمی تواند قطب باشد و نیز کرخی در سنه 200 یعنی سه سال پیش از شهادت حضرت امام رضا- علیه السلام- فوت کرده است. در هر حال باید دانست که امروزه کرخی از ارکان صلالت و سنبل های صوفیه به شمار می آید که فرقه ای هستند ضال و مضل و السلام علی من اتبع الهدی
حضرت آیت الله حاج سید یوسف مدنی تبریزی دام ظله (71) عزیزی از نزدیکانی در ملاقاتی که با ایشان داشتند جویا می شوند:
مطالبی که صوفیه نسبت به معروف بن فیروزان کرخی در ارتباط با حضرت امام رضا- علیه السلام- ادعا کرده اند صحّت دارد؟
ایشان بعد از اینکه چنین ادعایی را رد می کنند می فرمایند: «در زمان ما عرفای معاصر فقط دو نفر بودند یکی مرحوم آقای قاضی و دیگری مرحوم آقای ملکی تبریزی، در حال حاضربه اسم عرفان برای رسیدن به لقمه ای نان، دکان باز کرده اند. این مطلبِ ساختگی هم لازمه ی دکان داری است».
در جواب به این سؤال که آیا معروف کرخی هم داخل گروه انحرافی قرار می گیرد و لازم است از آنان که او را متاع دکان خود کرده اند حذر کنیم؟ فرمودند: «بله» سپس اضافه کردند: «به راه شیعه بروید نه گروه های انحرافی که شامل این دار و دسته های می شوند».
ادعائی بی اساس
شخصی به نام «ح. علی»، «کا» که در فرقه گنابادی معروف به «خادم الفقراء» است در یکی از مأموریت های فرقه ای که به بیدخت می رود، در بحث و مناظره ای که بین او با یکی از مؤمنین سرشناس به نام آقای نصیری پیرامون مسأله معروف بن فیروزان کرخی در ارتباط با اصحاب سرّ یا دربان بودن داشته است می گوید مراجع تقلید معتقدند این عنوان که صوفیه برای معروف قائل شده اند حقیقت ندارد. «حسین علی...» در جواب می گوید آیة الله حاج سید عبدالکریم موسوی اردبیلی ما را تأیید می کند. در پی این ادعا با علم به این که یقیناً تهمت و کذب است روز چهارشنبه 1386/12/23 بعد از نماز مغرب توسط آقازاده ی ایشان حاج علی آقا حضورشان رسیده عین ماجرای فوق را عرضه داشتم و سؤال کردم شما درباره ی معروف کرخی صوفی چنین عقیده ای دارید؟ با تعجب فرمودند: «من چنین چیزی را نگفته ام». سپس اضافه کردند «دروغ بسیار است». حتی یکی از فضلا حضورشان اشاره کرد: این گروه اغلب معروف بن فیروزان کرخی را با معروف بن خربوذ که از اصحاب امام صادق- علیه السلام- است اشتباه می کنند.به هر روی مجلس را ترک کردم، برایم عجیب بود این نوع نسبت های حرام به شخصیت های علمی در صورتی داده می شود که امثال علی رضا ذکاوتی وابسته به نشریه فرقه گنابادی اعتراف می کند «در کتب رجالی شیعه سخنی از ارتباط معروف کرخی با امام رضا نیست» (72) و عجیب تر اینکه متذکر می شود «با این مستبعد نمی نماید زیرا از غیرشیعیان نیز کسانی با امام رضا (خصوصاً بعد از ولایتعهدی مأمون) مربوط شده اند». (73) درحقیقت این عضو نشریه فرقه گنابادی دو موضوع مهمّ را در ارتباط با معروف بن فیروزان کرخی پذیرفته است. در رجال شیعه نامی از او نیست یعنی رجال شناسان شیعی او را از اصحاب امام رضا- علیه السلام- نمی دانند. دیگر اینکه معروف را از افراد غیر شیعه می داند که امام را درک کرده است.
حضرت آیة الله حاج شیخ یوسف صانعی: بعد از اینکه دفتر در جواب سؤال نوشت می توانید با مراجعه به کتبی که در این زمینه نوشته شده پاسخ سؤال خود را بیابید. (74)
دوستی خدوم حضوراً با ایشان درباره ی اینکه آیا معروف بن فیروزان کرخی از اصحاب امام رضا- علیه السلام- یا دربان حضرتش بوده است صحبت نمودند و ایشان درجواب گفتند: نسبت به معروف کرخی در ارتباط با حضرت رضا- علیه السلام- همان مطرح است که درباره ی خواجه ربیع گفته اند و بهتر است به رجال مامقانی رجوع کنید.
جهت اینکه مطلب رسمی باشد با ارسال نامه ای از ایشان خواستیم رجال مورد نظرشان معرفی کنند که دفتر، نظرشان را به شرح زیر در اختیار گذاشت: «کتب زیادی در این زمینه نوشته شده شما می توانید به آخرین جلد وسائل الشیعه و رجال مرحوم آیت الله العظمی خوئی- قدس سره- و رجال مامقانی (75) و رجال نجاشی مراجعه فرمائید.» (76)
در پی این راهنمایی رجال نجاشی (77) و قسمت رجال وسائل الشیعه (78) را مورد مطالعه قرار دادیم نامی از معروف بن فیروزان کرخی که صوفیه مدعی هستند در زمره ی شیعیان و از اصحاب امام رضا- علیه السلام- بوده است دیده نشد.
و امّا درباره ی خواجه ربیع همین شک و تردیدی که نسبت به معروف بن فیروزان هست و در طول رساله حاضر به آن پرداخته شده است وجود دارد. چنانکه درباره ی او به این مهمّ اشاره کرده اند، حاضر نبوده است نام یزید را به بدی یاد کند. (79)
پی‌نوشت‌ها:
1- فصلنامه عرفان ایران: 151/28.
2- عین الحیات: 238.
3- حضرات آیات: میرزا ابوطالب تجلیل و جعفر سبحانی و میرزا مسلم ملکوتی و یوسف صانعی.
4- قابل تذکر است که سلطان حسین تابنده گنابادی این ادعا را نموده، در متن رساله حاضر به آن پرداخته ایم.
5- تتفیح المقال فی علم الرجال: 3 ذیل واژه معروف بن فیروزان کرخی.
6- صفحه 176 نیز دیده شود.
7- مستدرک الوسائل: حدیث 13333.
8- 361/4.
9- اربعین شیخ بهائی: 266.
10- معجم رجال الحدیث: 253/19، پنجم 1413.
11- معجم رجال الحدیث: شماره 12508.
12- 361/4.
13- فهرست ابن الندیم: 235.
14- قاموس الرجال: 153/10 شماره 7635.
15- احقاق الحق قاضی شهید نورالله شوشتری: 184/1.
16- مقدمه ای بر رجال/ تنظیم آراء مرحوم آیت الله العظمی سید ابراهیم میلانی، به وسیله شیخ غلامحسین مراغه ای: 121.
17- نگرشی دیگر به تصوف تألیف شهاب الدین کاکوئی دیده شود.
18- آشنایی با علوم اسلامی: 15/2.
19- دریای عرفان/ هادی هاشمیان: 135.
20- به سند شماره 5 رجوع شود.
21- این آراء جهت رساله شرح احوال اصحاب امام رضا- علیه السلام- فراهم آورده بودم.
22- کمال الدین: 203.
23- سند شماره 6 دیده شود.
24- که به هنگام چاپ رساله رحلت نموده اند.
25- سند شماره 6 دیده شود.
26- اعلام زرکلی/ خیرالدین زرکلی: 2697.
27- دائرة المعارف الشیعیه العامه/ شیخ محمد حسین اعلمی: 248/7.
28- فرهنگ معین: 1997/6.
29- به سند شماره 37 رجوع شود.
30- به سند شماره 7 رجوع شود.
31- برای اطلاع از مطلب تتفیح المقال به صفحه 153 رجوع شود.
32- به سند شماره 8 رجوع شود.
33- رزو شنبه 86/5/6 مصادف با سیزده رجب سالروز ظهور جسمانی مولی الموالی امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابیطالب- سلام الله علیهما- در مراسمی که در بیت حضرت ایشان برگزار می شد حضرتشان رسیده سؤال- آیا معروف بن فیروزان کرخی از اصحاب حضرت امام رضا- علیه السلام- می باشند مطرح نموده جوابِ متن را دادند.
34- به سند شماره 9 رجوع شود.
35- روز جمعه 1386/4/8 ساعت ½11 صبح که عده ای از طلاب و فضلای شهرستان کرج شرفیاب بودند، هنگامی که مصمم شدند مجلس را ترک کنند سؤال مربوط به معروف بن فیروزان کرخی را مطرح کردم.
36- صفحه 157 کتاب حاضر دیده شود.
37- سند شماره 10 دیده شود.
38- به سند شماره 11 رجوع شود.
39- یعنی: نفی کردن.
40- این اثر تألیف حضرت آیة الله العظمی خوئی می باشد در صفحه 158 آورده شده است.
41- به سند شماره 12 رجوع شود.
42- یعنی مجهول.
43- به سند شماره 13 رجوع شود.
44- به سند شماره 14 رجوع شود.
45- به سند شماره 15 رجوع شود.
46- سند شماره 16 و 35 دیده شود.
47- در حالی که آقازادگان مرحوم آیت الله مروارید هم حضور داشتند.
48- به سند شماره 17 و 36 رجوع شود.
49- به سند شماره 18 رجوع شود.
50- به سند شماره 19 رجوع شود.
51- به سند شماره 20 رجوع شود.
52- در صفحه ی 160 مورد بحث قرار گرفته است.
53- به سند شماره 21 رجوع شود.
54- به سند شماره 22 رجوع شود.
55- به سند شماره 23 رجوع شود.
56- به سند شماره 24 رجوع شود.
57- به سند شماره 25 رجوع شود.
58- به سند شماره 26 که از کتاب «خرقه صوفیان» تألیف آقای سید عباس وعیدی صفحه 257 گرفته شده است رجوع شود.
59- به سند شماره 27 رجوع شود.
60- به سند شماره 28 رجوع شود.
61- به سند شماره 29 رجوع شود.
62- یعنی: بیهوده.
63- روز پنجشنبه 1386/4/28 ساعت 9 شب در حسینیه دفترشان، ایشان را ملاقات کردم سؤالم را مطرح نمودم جواب دادند.
64- به سند شماره 30 رجوع شود.
65- به صفحه 153 رجوع شود.
66- روز چهارشنبه 1386/4/20 ساعت ½ 7 بعدازظهر در دفتر معظم له حضورشان شرفیاب شده سؤال اینکه آیا معروف بن فیروزان کرخی از اصحاب می باشد را به عرض ایشان رساندم با کمال محبت و حوصله جوابِ متن را بیان فرمودند.
67- به سند شماره 31 رجوع شود.
68- به سند شماره 32 رجوع شود.
69- به سند شماره 33 رجوع شود.
70- به سند شماره 34 رجوع شود.
71- روز چهارشنبه 86/12/1 ساعت 11 صبح در قم منزل ایشان حضورشان رسیده.
72- عرفان ایران: 66/16.
73- همان مأخذ: 67/16.
74- به سند شماره 38 رجوع شود.
75- متن این دو رجال در صفحه 153 و 158 به بعد آمده است.
76- به سند شماره 39 رجوع شود.
77- 492/2.
78- 251/20 چاپ بیروت.
79- معجم رجال الحدیث: 174/8.
/ج
