نویسندگان: دکتر مرتضی دهقان نژاد و غفار عبداللهی

چکیده

قیام شیخ محمد خیابانی از جمله حوادث مهم تاریخ معاصر ایران است. گرچه درباره ماهیت قیام نظرات ضد و نقیض زیادی بیان شده، اما این مسئله از عظمت قیام شیخ محمد خیابانی نمی کاهد، بلکه تحقیق بیشتر در علل قیام و ماهیت آن را ضروری تر می سازد.

مقدمه

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی ایران از دو طرف شمال و جنوب هدف فشار و زورگویی دو قدرت سلطه گر روسیه تزاری و انگلستان قرار داشت و هر روز دایره استقلال کشورمان تنگ تر می شد؛ و در حقیقت ایران در یکی از نشیب های تاریخی خود قرار گرفته بود. گرچه ایران هیچ گاه به طور کامل اشغال نشد و به مستعمره تبدیل نگشت، اما صدماتی که از استعمارگران دید کمتر از صدمات وارده بر مستعمره ها نبود.
در ابتدای قرون بیستم میلادی ایران شاهد قیام ها و نهضت هایی بود که در دوره وابستگی شدید کشور به قدرت های خارجی و تهدید استقلال آن (حتی اگر استقلالی ظاهری بوده باشد) به طور خودجوش در مناطق مستعد کشور به وجود آمدند و در واقع نوعی اعتراض به قدرت های خارجی و دولت مرکزی، که توانایی حفظ منافع مردم و استقلال کشور را نداشت، بودند. این جنبش ها گرچه از طرف مخالفان و مقامات حکومت مرکزی متهم به تجزیه طلبی شده اند، اما در واقع تلاشی برای اعمال حاکمیت ملی در سطح محدود و در منطقه جغرافیایی قیام بوده اند؛ چرا که خود دولت قادر به اعمال حاکمیت مؤثر نبوده است. نهضت هایی چون نهضت جنگل و نهضت خیابانی از این نوع بودند و در مرحله بعد هدف نجات تمام ایران را در نظر داشتند، گرچه به این کار موفق نشدند.
شیخ محمد خیابانی در دوره ای نهضت خود را در آذربایجان به راه انداخت که عملاً حکومت مرکزی به معنی کامل وجود نداشت و به خصوص بعد از قرارداد 1919 برای دولت مرکزی مشروعیتی نمانده بود.
نهضت خیابانی به سرعت شروع شد و به سرعت نیز توسط مستبدان خاموش گشت و در این مدت کوتاه، رهبران نهضت نتوانستند خواسته ها و اهداف خود را در عمل به مردم کشور، نشان دهند.
با وجود این که سال های زیادی از قیام شیخ محمد خیابانی می گذرد اما هنوز در مورد انگیزه های آن و اقدامات و کارنامه نهضت بین صاحبنظران اختلاف وجود دارد. عده ای وی را مصلحی بزرگ می دانند که در پی سعادت مردم و کشور بود و به خاطر اشتباهات تاکتیکی و دست کم گرفتن مخالفان دچار شکست شد و نتوانست به آرمان های خود جامه عمل بپوشاند. برعکس کسان دیگری او را آدم مرموزی می دانند که قصد تجزیه کشور و جداساختن آذربایجان را داشت، گرچه صریحاً هدف خود را ابراز نمی کرد. در این نظرات متفاوت و گاه متناقض، قسمتی از واقعیت وجود دارد اما هیچ کدام تمام واقعیت نیستند.

شرح حال مختصر شیخ محمد خیابانی

شیخ محمد خیابانی در سال 1297 هجری قمری در قبضه ی خامنه، از توابع شبستر، متولد شد. پدرش حاجی عبدالمجید از تجاری بود که با روسیه تجارت می کرد و نزدیک 20 سال در پطروسکی، مرکز داغستان، ساکن بود. خیابانی بعد از اتمام تحصیلات مکتب خانه ای خود به روسیه رفت و در تجارت خانه پدرش مشغول کار شد. بعد از بازگشت به تبریز به تحصیلات خود ادامه داد. فقه و اصول را از حاجی میرزاآقا مجتهد انگجی فرا گرفت و نجوم و هیأت را از میرزا عبدالعلی منجم آموخت. وی به زودی در زمره علمای مطرح تبریز درآمد و بعد از فوت پدرزنش حاجی سید حسین آقا پیشنماز، امامت مسجد جامع تبریز را بر عهده گرفت و مدت چهارسال ظهرها در مسجد جامع و مغرب و صبح ها در مسجد کریم خان پیش نمازی کرد.(1) وی به عنوان خطیب و پیشنماز دو مسجد مهم تبریز از نزدیک با مردم در تماس بود و به ارشاد و هدایت آنها مشغول بود.
در جریان انقلاب مشروطه، خیابانی از روحانیانی بود که در صف مشرطه خواهان و آزادیخواهان قرار گرفت و فعالانه در نهضت مشروطه شرکت کرد. خیابانی در دور دوم مسجد شورای ملی با اکثریت آرای مردم به مجلس راه یافت. وی در ابتدا جزو نمایندگان بی طرف بود. با مطرح شدن اولتیماتوم دولت روسیه در سال 1329 هجری قمری وی در صف مخالفان اولتیماتوم قرار گرفت و بعداً به عضویت حزب دموکرات ایران درآمد.(2)
بعد از تعطیلی مجلس دوم و قبول اولتیماتوم از طرف دولت ایران، خیابانی به مشهد رفت و از آنجا نیز راهی روسیه شد و مدتی در شهرهای ولادی قفقاز و پطروسی به سر برد. مدتی بعد ظاهراً با وساطت حاجی میرزا عبدالکریم، امام جمعه تبریز، به تبریز بازگشت و تلاش نمود دوباره پیشنمازی مسجدی را به دست آورد. اما بنا به گفته کسروی به خاطر اینکه وی رساله عملی سیدمحمد کاظم طباطبایی یزدی، تنها مجتهد مقیم نجف که مخالف مشروطه بود را به بغل زده به مسجد می رفت مردم از اطرافش پراکنده می شدند و خیابانی مجبور شد دوباره به تجارت روی بیاورد.(3) اگر گفته کسروی درست باشد نشان دهنده ی اعتماد به نفس و در عین حال استقلال رأی و پای بندی او به مبانی علمی و شرعی است؛ خیابانی مشروطه خواهی مبرز و شناخته شده بود. اما آنجا که بحث از اعلمیت فقهی و تقوای فردی در انتخاب مرجعیت شیعه باشد، تمایلات سیاسی اشخاص نباید جایی داشته باشد؛ خیابانی که خود اهل علم بود، سیدکاظم یزدی را، که در عین حال مخالف مشروطه بود، اعلم تشخیص داده بود. بسیاری از اهل علم نیز با او در این زمینه هم عقیده بودند.
در این هنگام آذربایجان تحت تسلط روسها بود و شجاع الدوله (صمدخان مراغه ای) حاکم دست نشانده آنها با جنایات خود نفس ها را بریده بود. با حکومت وحشتی که ایجاد شده بود امکانی برای فعالیت سیاسی نبود. در چنین اوضاعی خیابانی نیز چاره ای جز سکوت نداشت.(4)
با انقلاب بلشویکی در روسیه و از میان رفتن سلطه و نفوذ روس ها در ایران، حزب دموکرات از نو فعال شد و خیابانی به همراه دوستانش کنفرانس انجمن ایالتی را با حضور 280 نماینده از شهرهای آذربایجان تشکیل داد. شرکت کنندگان در کنفرانس اعضای جدید کمیته انجمن ایالتی را انتخاب نمودند. انجمن ایالتی آذربایجان بعد از برقراری مشروطه در تبریز به وجود آمد و هدف از آن انتخاب و معرفی کاندیداهای نمایندگی مجلس بود. اما رفته رفته به کارهای دیگری نیز پرداخت و امور عام المنفعه ای چون تثبیت قیمت نان و گوشت، اصلاح اوزان و مصادره اجناس احتکار شده را بر عهده گرفت.(5) همچنین خیابانی امتیاز نشریه تجدد را که برای حدود پنج سال به نشر افکار و اندیشه های وی و همفکرانش و تنویر افکار مردم می پرداخت، کسب نمود.(6) جنبش خیابانی علاوه بر روزنامه تجدد که ارگان اصلی آن بود، در روزهای پایانی نهضت، روزنامه دیگری به نام آزادیستان نیز منتشر ساخت که بیش از سه شماره آن منتشر نشد و شماره چهارم در زیر چاپ بود که نهضت سرکوب شد و این شماره نیز اجازه انتشار نیافت.(7)
خیابانی عقیده داشت «عوام تابع تلقینات است و هر گاه مدیران او قابل و صاحب حسن نیت باشند ممکن است نتایج حسنه از عوام گرفت.»‌(8) این همان کاری بود که وی تلاش می کرد با کار فرهنگی و از طریق نشریه تجدد انجام دهد.
بعد از عقب نشینی روس ها، چون دولت مرکزی قوی و کارآمدی وجود نداشت، عملاً کارهای آذربایجان به دست خیابانی و اسماعیل نوبری، از دوستان و همفکرانش افتاد و به مدت ده ماه وی به نام رهبر حزب دمکرات، حاکم واقعی آذربایجان بود و در هر کاری اعمال نفوذ می نمود و والی آذربایجان مطیع وی بود.(9) کسروی که با خط مشی خیابانی موافق نبود ادعا می کند «خیابانی با استفاده از فرصت به دست آمده می کوشید که با نام کمیته زمام امور آزادیخواهان را به دست گرفته، نیرو و زوری به هم رساند... چرا که بزرگ ترین آرزوی وی آن بود که روزگاری بیاید و وی زمام اختیار آذربایجان را در دست داشته باشد.» کسروی اشاره می کند که بعد از این اقدامات خیابانی، در بین اعضای فرقه دموکرات اختلاف و شکاف ایجاد شد و گروهی طرف خیابانی را گرفتند و چون روزنامه ای به نام تجدد منتشر می کردند، به «تجددیون» معروف شدند. گروه دیگری که خود را «دموکرات قانونی» می نامیدند به مخالفت با وی برخاستند و چون دو گروه با مبارزات حزبی آشنا بودند برای تخریب یکدیگر از هیچ اقدامی خودداری نمی کردند.(10)
به این ترتیب حزب دمکرات تبریز به دو جناح تقسیم شد. جناج تجددیون به رهبری خیابانی و جناح «تنقیدیون» به رهبری دکتر زین العابدین خان. جناح اخیر از نظر عددی اکثریت داشت، اما اعضای جناح خیابانی ورزیده تر و فعال تر بودند.(11)
در اواخر شعبان 1337 هجری قمری نیروهای عثمانی در تعقیب آشوری ها و برای رهایی ارومیه و سلماس از ظلم آنها وارد آذربایجان شدند و تبریز را نیز متصرف شدند. آنها جمعیتی به نام «اتحاد اسلام» تشکیل دادند و «یوسف ضیاءبیگ» قفقازی را به ریاست آن انتخاب نمودند. در دوره حضور عثمانی ها، مخالفان خیابانی از فرصت استفاده کرده زمینه دستگیری وی و عده ای از یارانش را مهیا کردند. خیابانی به همراه اسماعیل نوبری و محمدعلی بادامچی به اتهام فعالیت علیه دولت اسلامی عثمانی و همکاری با ارامنه دستگیر شده به ارومیه تبعید شدند.(12)
با عقب نشینی عثمانی ها از ایران به دنبال تسلیم دولت عثمانی و پایان جنگ، خیابانی و یارانش آزاد شده، به تبریز باز گشتند و طولی نکشید که دوباره خیابانی بر کارها مسلط شد.

شروع قیام و انگیزه های آن

در 17 فروردین 1299 شمسی دمکرات های تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی ادارات شهر و مراکز حکومتی را متصرف شدند و مأموران حکومت مرکزی را اخراج نمودند.(13) روز بعد عده ای از مجاهدین قدیمی به خیابانی پیوستند و دانش آموزان مدارس به بازارها ریخته دکان ها و مغازه ها را به تعطیلی کشاندند و چون سربازان و پاسبانان بلدیه چند ماه حقوق نگرفته بودند، آنان را برای دریافت حقوق خود به مرکز قیام (اداره روزنامه تجدد) دعوت نمودند و بدین ترتیب پاسبانان را با خود همراه کردند. خیابانی و یارانش بعد از تصرف کامل شهر، در روز 19 فروردین 1299 شمسی بیان نامه ای از طرف «هیأت مدیره اجتماعات» به دو زبان فارسی و فرانسه صادر کردند.(14) در این بیان نامه آمده بود: «آزادیخواهان شهر تبریز به واسطه تمایلات ارتجاعی که در یک سلسله از اقدامات ضد مشروطیت حکومت محلی تجلی می نمود و در مرکز ایالت آذربایجان با یک طرز اندیشه قطعیت گرفته بود، به هیجان آمده با قصد اعتراض و پروتست شدید و متین قیام نموده اند. آزادی خواهان تبریز اعلام می دارند که تمامت پروگرام [=برنامه و هدف] آنان عبارت است از تحصیل یک اطمینان تام و کامل از این حیث که مأمورین حکومت، رژیم آزادانه مملکت را محترم و قوانین اساسیه را که چگونگی آن را معین می نماید به طور صادقانه مرعی و مجرا دارند. آزادی خواهان کیفیت فوق العاده باریک وضعیت حاضره را تقدیر [=ارزیابی] کرده مصمم هستند که نظم و آسایش را به هر وسیله باشد برقرار دارند. در دو کلمه پروگرام آزادی خواهان عبارت از این است: برقرار داشتن آسایش عمومی، از قوه به فعل آوردن رژیم مشروطیت.»(15)
چنان که از مفاد بیان نامه بر می آید انگیزه قیام، اجرا نشدن قانون اساسی مشروطه و ضعف دولت در تأمین آسایش و امنیت عمومی بوده است. گرچه در این بیان نامه به قرار داد 1919 اشاره نشده است، اما ظاهراً این قرارداد از علت های اصلی قیام شیخ محمد خیابانی بوده است و اصولاً مشروعیتی که قیام در ماه های اولیه در محافل آزادی خواه پایتخت داشت به خاطر مخالفت آن با قرارداد بوده است. همچنین اوضاع نابسامان آذربایجان در آن دوره و عدم توجه دولت مرکزی به مشکلات مردم در پا گرفتن قیام نقش بارزی داشته است. در این دوره آذربایجان از سویی بر اثر حضور نیروهای بیگانه و چپاول محصولات محدود غذایی توسط آنها و نیز احتکار انبار داران دچار قحطی بود و از سوی دیگر آشوریان به قتل و غارت مردم مشغول بودند و شهرهای ارومیه و سلماس را به خاک و خون کشیده بودند. در تبریز نیز یک گروه تروریست ناشناس هر کسی را که از خود نمی دانست به قتل می رساند، مستبد یا آزادی خواه فرقی نمی کرد.(16) همچنین اقدامات سیمیتقو و نادانی دولت در برخورد با وی و به خصوص تبانی ای که مقامات دولتی با وی کردند و دست وی را در کشتار و غارت مردم باز گذاشتند، باعث ناامیدی مردم از دولت مرکزی و از علل قیام بود.(17) گویا هنگامی که سیمیتقو در قلعه چهریق تحت محاصره بوده و امیدی به نجات نداشته، پوزش نامه ای به همراه هدایایی برای عین الدوله والی آذربایجان که در زنجان بسر می برد می فرستد؛ وی نیز با دریافت این هدیه (در واقع رشوه) شرایط خلاصی یاغی سفاک را فراهم می سازد.(18)
در واقع هدف بیشتر انقلابیون کاهش قدرت و نفوذ استبدادی دولت مرکزی و تغییر ماهیت قدرت در ایالات از طریق ایجاد انجمن های ایالتی بود. گرچه این خواست تا حدی در قانون اساسی پیش بینی شده و تبلور یافته بود، اما در عمل به اجرا در نمی آمد و یکی از درخواست های مردم تبریز نیز اجرای این مواد از قانون اساسی بود.(19)
خیابانی در اولین مقاله ای که تحت عنوان «تکیه گاه خونخواران از پا افتاد» در روزنامه تجدد چاپ کرد، خواهان اجرای قوانین و استقرار دموکراسی حقیقی شد و از اولیای امور خواست به قانون اساسی عمل کرده انتخابات مجلس را هرچه زودتر آغاز نمایند. او در مقاله دیگری نوشت: «نظر ما مساعدت تام و تمام با اولیای امور است و تقاضای ما جز اجرای قوانین و اصول مشروطه نیست.»(20)
خیابانی اغلب روزها در عمارت تجدد، به نطق می پرداخت و به لزوم اصلاحات و تغییر مأمورین ناصالح تأکید می کرد. وی در یکی از نطق های خود هدف از قیامش را تأسیس یک نوع حکومت دمکراتیک در ایران اعلام کرد و در این باره گفت: «ما می خوهیم جماعت در ایران یک قوه معلوم و معروف و آشکار و مسئول باشد. دسته ها و افرادی که به نام جماعت اقدامات می کنند و در کارها مداخله می نمایند با جماعت معلوم و مسئول همکار و شریک باشند.»(21) وی عقیده داشت در حکومت دمکراتیک چون تمام مؤسسات آن زاییده اراده دمکراسی و تمام اختیارات و اقتدارات آن از ناحیه ملت است، چنین حکومتی هرگز بر ضد و علیه منافع ملت نخواهد بود.(22) خیابانی اعتقاد داشت برای تحقق مشارکت مردم در سرنوشت خود «باید طبقات پایین مردم را به حقوق اجتماعی [خود] آشنا سازیم. آنها را با نیروی علم و دانش تجهیز کنیم تا با استقامت و پشتکار از آزادی خود دفاع نمایند.»(23) به نظر وی مردم باید قبل از هرچیز دیگر با معارف آشنا باشند و از نظر فکری و فرهنگی تربیت شوند تا بتوانند در مسیر درست قرار گیرند، چرا که «تمایل عوام به موهومات است و معرکه و افسانه های یک درویش [معرکه گیر] بیشتر از کنفرانس هاییک دانشمند او را جذب می کند.»(24)
اغلب سخنرانی ها و نطق هایی که خیابانی به طور مرتب و تقریباً هر روزه می کرد، برای تفهیم افکار فکری و فرهنگی بود و گرچه همه مردم نمی توانستند تمام حرف های وی را متوجه شوند، اما سخنرانی های وی که به زبان ترکی آذربایجانی ایراد می شد، در آگاهی دادن به مردم و آشنایی آنها با مفاهیم جدید بسیار مؤثر بوده است. چرا که از مشخصه های یک جنبش اجتماعی ایجاد و گسترش شعور جمعی سیاسی در یک جامعه یا در بخش خاصی از آن جامعه است، یعنی یک جنبش واقعی باید حقایق اجتماعی را به مردم تفهیم نماید.(25)
خیابانی در نطق های خود به روشنی اشاره می کرد هدف قیام تنها ایالت آذربایجان نیست؛ بلکه قیام، نجات تمام ایران را در نظر دارد. وی در یکی از نطق های خود به کسانی اشاره می کند که از آذربایجان به خاطر سوءسابقه و خیانت رانده شده اند و تأکید می کند نباید چنین کسانی در جاهای دیگر ایران مصدر کاری شوند و زمام امور ایالات و ولایات دیگری را به دست گیرند، «زیرا که تمام خاک ایران مقدس و مجموع کل دمکراسی ایران صاحب حقوق است. ما آذربایجانیان فقط آسایش و آزادی خودمان را طالب نیستیم. ما در حدود این ایالت محصور نباید باشیم، منتهی برای اجرای مقاصد خودمان نقشه طرح کرده و برنامه اندیشیده ایم. این نقشه و این پروگرام از قوه به فعل آورده خواهد شد.»(26) در جایی دیگر خیابانی با اشاره به اوضاع نابسامان مملکت و اختلاس های بی حساب مأموران دولتی در دوره ماقبل قیام می گوید: «ما دمکراسی ایران را با تشکیلاتی تجهیز خواهیم نمود که اسباب استراحت داخله و خارجه را فراهم آورده و عناصر فتنه و فساد و عوامل آشوب و هرج و مرج را خفه کند.»(27)
احمد کسروی در مورد خیابانی و اقدامات وی می گوید: «آنچه ما می توانیم گفت این است که خیابانی همچون بسیار دیگران آرزومند نیکی ایران می بود و یگانه راه آن را به دست آوردن سررشته داری (حکومت) می شناخت که ادارات را بر هم زند و از نو بسازد و قانون ها را دیگر گرداند. چنان که در همان هنگام میرزا کوچک خان در جنگل به همین آرزو می کوشید. آنان نیکی ایران را جز از این راه نمی دانستند.»(28) اما کسروی در جای دیگری خیابانی را تلویحاً متهم به ریاست طلبی می کند: «... زیرا چه در هنگام قیام و چه پیش از آن وی را خواهش و آرزوی بزرگتر از این نبود که به نام پیشوای حزبی، یا به نام دیگری جایگاه بس بلندی برای خود داشته باشد و فرمان راند.»(29) گرچه در ظاهر این دو نظر متناقض می نماید اما روشن است که در متهم کردن شیخ محمد خیابانی به قدرت طلبی اختلافات کسروی با خیابانی و اخراج وی از تبریز(30) مؤثر بوده است اگر نه همان طوری که خود وی در نظر اول بیان کرده خیابانی قدرت را نه به خاطر خود قدرت بلکه برای اجرای اصولی که در نظر داشت و برای کشور و ملت مفید می دانست، لازم داشت.
محمد علی بادامچی، از یاران نزدیک خیابانی، در مورد هدف و انگیزه قیام می گوید: «پرنسیب و شعار قیامیون این بود که می خواستند در غیاب مجلس یک قوه قاهره ملی تشکیل داده، کابینه صالح مرکب از وزرای ایران پرست بر روی کار آورده به اشکال و استظهار این قوه ملی در مقام خود پایدار و شروع به اصلاحات اساسی نمایند و این مقصود که به موجب یک لایحه مطبوعه که به تمام سفرا و نمایندگان دول متحابه و به تمام ولایات و ایالات فرستاده شد، عبارت از حفظ استقلال مملکت و تأمین آتیه و تحکیم مواد قانون اساسی بود و بس.»(31)
خیابانی آذربایجان را «آزادیستان» نامید. برخلاف نظر بعضی ها، انتخاب عنوان آزادیستان نه تنها برای تجزیه این ایالت از پیکر ایران و پیوستن آن به جمهوری تازه تأسیس آذربایجان قفقاز و یا عثمانی نبود، بلکه درست برعکس دلیلی بر این است که رهبران قیام چنین نظری نداشتند و برای دوری از چنین تهمت هایی نام ایالت آذربایجان را واگذاشته نامی نو بر آن نهاده اند. جالب است که کسی چون «یرواند آبراهامیان» بدون داشتن هیچ گونه دلیل و سندی خیابانی را به تجزیه طلبی متهم می سازد و می گوید: «دمکرات های آذربایجان - با حمایت تجار محلی که این قرار داد [قرار داد1919] را توطئه ای ماکیاولیستی برای انحراف راه های تجاری به سوی بغداد می دانستند - دولت تهران را به فروش کشور متهم کردند و بار دیگر خواستار تشکیل مجلس و انجمن های ایالتی و تشکیل جمهوری شدند و با به کار بردن اصطلاح مملکت آزادستان به جای ایالات آذربایجان گام های بلندتری به سوی تجزیه طلبی برداشتند.»(32) آبراهامیان از نقش تجار در قیام خیابانی یاد می کند، در حالی که منابع دیگر اشاره ای به دلایل اقتصادی و نقش تجار در قیام ندارند. با توجه به اینکه تبریز شهر تجاری بوده و بازار آن از اهمیت زیادی برخوردار بود، طبیعی است که بازاریان این شهر در تمام تحولات سیاسی و اجتماعی نقش تعیین کننده ای داشته باشند و در قیام خیابانی نیز نمی توان نقش آنها را نادیده گرفت؛ ‌به خصوص در تأمین مالی قیام آنها نقش مهمی داشتند.
عده ای نیز وی را به پیروی از سیاست انگلستان و هم پیمانی با آن دولت متهم کرده اند که این نیز پایه تاریخی ندارد و تنها همکاری آنها در مبارزه با نفوذ بلشویک ها بود و در این راستا خیابانی عده ای از اطرافیانش را که عقاید کمونیستی داشتند از خود دور نمود.
تنها اتهامی که احتمالاً بشود بر خیابانی وارد آورد،‌ خواست وی برای نوعی خودمختاری برای ایالت آذربایجان در چارچوب تمامیت ارضی ایران بوده است؛ آن را نیز به صراحت بیان نکرده بلکه از مجموعه اقداماتش می توان به این امر پی برد.
مشیرالدوله که بعد از وثوق الدوله به ریاست دولت رسید، مخبرالسلطنه هدایت را که از رجال معروف و وجیه المله و به نوعی خودش نیز از اعضای حزب دموکرات بوده، و به ریاست کمیته دموکرات پایتخت نیز رسیده و بنابراین می دانست از چه راهی با دموکرات های تبریز وارد معامله شود، به عنوان والی جدید روانه آذربایجان نمود.(33) مخبر السلطنه توانست عده ای از یاران مردد خیابانی را با خود همراه سازد و دیگران را نیز با قول عفو و عدم تعقیب از اطراف خیابانی دور سازد و بالاخره با استفاده از غفلت رهبران قیام در تاریخ 21 شهریور 1299 به کمک قزاق های مقیم تبریز (که خیابانی حضور آنها را کم اهمیت تلقی کرده بود) قیام را سرکوب کرد؛ و در جریان آن خیابانی به قتل رسید. نحوه ی کشته شدن خیابانی به درستی معلوم نشد. مخبر السلطنه هدایت، مدعی است وی خودکشی کرده است.(34)
مخبرالسلطنه بعدها مدعی شد در تبریز شیخ محمد خیابانی بیش از بیست نفر هم عقیده نداشت، در حالی که در جریان مشروطه چندین هزار نیروی دولتی تبریز را محاصره کرده بودند و مردم تبریز از شهر دفاع نمودند، پس وی [مخبرالسلطنه] چگونه می توانسته بر خلاف رأی چنین مردمی در چهل دقیقه بر شهر مسلط شود.(35)‌ وی شیخ محمد خیابانی را به تروریسم متهم می کند و با دفاع از اقدامات خود می گوید: «من چون می دانستم قیام، دستگاه تروریسم است و اهالی طرفدار آن نیستند با یک کیف و عصا چنان که معروف شد به تبریز رفتم و آن بازی را بر هم زدم.»(36)
علی اکبر آگاه از شعرای آزادیخواه در رثای شیخ محمد خیابانی چنین سرود:

زیانی که این دوره بی ثانی است
به تبریز مرگ خیابانی است

به نزدیک او را چو خود دیده ام
سخنگوییش را پسندیده ام

به گاه سخن اژدهای دمان
بلند آسمان ناطق خوش بیان

سجیع و فقیه و اصیل و نجیب
امین و شکیب و ادیب و اریب

درخشنده چون اختر آسمان
شفابخش دلهای پیر و جوان

به هوش و خرد ثانی بوالعلاء
به آزادگی بر همه مقتدا(37)

علل شکست قیام خیابانی

قیام شیخ محمد خیابانی چون بسیاری از نهضت های دوره معاصر ایران با شکست روبر شد و با مرگ رهبر قیام روبه خاموشی نهاد؛ گرچه اثرات آن بر جای ماند و در حوادث بعدی تاریخ ایران نقش خود را ایفا کرد. علل شکست نهضت خیابانی چه بود و چه شد که خیابانی علی رغم تمام آینده نگری و تیزهوشی ای که بنا به گفته کسروی داشت نتوانست بر موانع غلبه کند و از شکست نهضتش جلوگیری نماید؟ مطمئناً در عدم موفقیت نهضت خیابانی نه یک علت واحد بلکه مجموعه ای از عوامل مؤثر بوده اند.
احمد کسروی علت شکست خیابانی را تک روی و نداشتن برنامه مشخص می داند و در این باره می نویسد: «خیابانی این کار را تنها با دست خود می خواست و کسی را با خود به همبازی نمی پذیرفت... یک راه روشنی در اندیشه نمی داشت و همچنین می دانست [=عقیده داشت] چون نیرومند گردد و رشته را به دست آورد هر نیکی را که بخواهد در توده پدید خواهد آورد.»(38)
همچنین کسروی به بی اعتنایی خیابانی به موازین نظامنامه ای و اصول رهبری جمعی اشاره می کند و خیابانی را متهم می کند بسیاری از اموری را که دلخواه شخص خودش بود به نام کمیته ایالتی حزب دمکرات انجام می داد و در نتیجه موفقیت های اولین دچار غرور شده و به درشت خویی با یاران رو آورده بود.(39) وی همچنین کوتاهی خیابانی در جلب توده های مردم را از علل شکست وی دانسته است. به نظر وی خیابانی به خاطر پیشرفت آسان کارش دچار این توهم شده بود که نیازی به حمایت مردم نیست. وی عدم فهم توده های بی سواد از برنامه و سخنان خیابانی را نیز از عوامل دیگر شکست می داند. به اعتقاد او مردم بی سواد، توانایی درک سخنان وی را که مملو از مفاهیمی چون دمکراسی، حقوق اجتماعی و پارلمانی و آزادی بود، نداشتند و اغلب آنها برای مردم عادی گنگ و نامفهوم بود.(40) کسروی که در علت یابی شکست نهضت خیابانی بیشتر به ویژگی های شخصی وی نظر دارد و اخلاق و شخصیت شیخ را در این باره مؤثر می داند، ‌خیابانی را مردی درس خوانده، سیاست دان و اهل محاسبه و موقع شناس و آداب دان می داند که دارای جذابیت و نفوذ طبیعی در بین هوادارانش بود. اما در عین حال وی را فردی یک دنده، خودرأی و مغرور معرفی می کند که در کارهایش با دیگران مشورت ننموده، موازین حزبی و نظامنامه ای را رعایت نمی کند.(41) گرچه مشخصات شخصی و اخلاقی خیابانی در شکست نهضت تأثیر زیادی داشته است، اما بدون شک مستقیم ترین و اصلی ترین دلیل شکست وی نداشتن نیروی نظامی قوی و قابل اتکا بوده است. اشتباه دیگر وی این بود که نیروهای نظامی وابسته به مرکز و از جمله قزاق هایی را که در تبریز و آذربایجان بودند نادیده گرفت و با دست کم گرفتن توانایی نظامی آنها اقدامی برای خنثی نمودن خطر احتمالی آنها انجام نداد، بلکه بدتر با خارج نمودن آنها از شهر و متمرکز کردنشان در قزاقخانه خارج از شهر به آنها امکان عملیات و طرح کودتا را نیز داد.
خیابانی فکر می کرد از راه اخلاقی و با تکیه بر اصول دمکراتیک می توان در ایران کارها را پیش برد. بنابراین به عوض مسلح کردن مردم و ایجاد یک قدرت نظامی بازدارنده، همه روزه برای بیداری مردم و تکامل فکری آنها سخنرانی می کرد. خلاصه وی می خواست قیام خود را با اعلامیه، بیان نامه، سخنرانی و روزنامه پیش ببرد و دست به اسلحه نبرد و در این کار افراط می کرد.(42)
از علل دیگر می توان به دو دستگی و اختلافی اشاره کرد که در داخل حزب دمکرات آذربایجان وجود داشت و باعث می شد خیابانی از وجود بسیاری از افراد توانا و کاردان محروم باشد و در عوض آدم های متملق و چاپلوس فرصت نزدیکی به وی را بیابند. چنانکه بعداً دیده شد این افراد سست عنصر به راحتی با مخبرالسلطنه کنار آمدند و شیخ را تنها گذاشتند. در واقع مخبرالسلطنه با شناختی که از اطرافیان خیابانی داشت به آن راحتی دست به اقدام زد چرا که می دانست بسیاری از آزادیخواهان از خیابانی آزرده هستند و جز گروهی چاپلوس در دور و بر وی نیستند.(43)
یکی از مشکلات نهضت خیابانی ضعف ایدئولوژی حاکم بر آن بود. هر نهضت و قیامی به منبعی فکری و ایدئولوژیک برای بسیح و جلب توده های مردم نیازمند است. اگر رهبر نهضت نتواند پیروان خود را تغذیه عقیدتی کند، تشکیلاتش بسیار آسیب پذیر خواهد بود و به دنبال کوچک ترین تهاجم فکری و فرهنگی از هم خواهد پاشید.(44) خیابانی به طور روشن و آشکار اهداف نهضت خود را بیان نمی کرد و بیشتر در لفافه و پرده سخن می گفت و با عبارات کلی به طرح اهداف قیام خود می پرداخت، در حالی که یکی از مشخصه های بارز رهبری بیان صریح و روشن اهداف به زبان ساده و قابل فهم همه می باشد. کسروی می گوید هر وقت از مرام و اهداف وی و حزبش سئوالی می شد جواب می داد: «هنوز هنگام آن نرسیده که مرام خود را آشکار سازیم و آنچه در دل داریم بگوییم.»(45) مخبرالسلطنه نیز در کتاب خاطرات و خطرات خویش به این مسئله اشاره می کند: هر چه از مقصد پرسیدم گفتند مرامی عالی در نظر داریم و گفتنی نیست.»(46)
همچنین نهضت در برقراری ارتباط با دیگر نهضت های آن دوره موفق نبود، گرچه خیابانی شخصی به نام «حاجی آخوند» را به عنوان نماینده ویژه به جنگل پیش میرزا کوچک خان فرستاد و به وی پیشنهاد اتحاد و همکاری داد اما به دلیل بیماری و مرگ حاجی آخوند در راه بازگشت، جواب میرزا به خیابانی نرسید و با گرفتاری ای که هر دو نهضت در آن دوره با آن دست به گریبان بودند، امکان برقراری ارتباط دیگری میسر نشد.(47) از علل دیگر می توان به ضعف تبلیغاتی نهضت اشاره نمود. در واقع فعالیت تبلیغاتی نهضت محدود به بیانات خود خیابانی و محتویات روزنامه تجدد بود که آن هم اغلب سخنرانی های خیابانی را چاپ می کرد. این ضعف به رهبران نهضت امکان بسیج به موقع مردم در راستای اهداف قیام را نداد.
همچنین تغییر نام آذربایجان به آزادستان از اشتباهات خیابانی بود. این امر نه تنها وی را از اتهام تجزیه طلبی مبرا ننمود، برعکس، مخالفان آن را به عنوان مصداق تجزیه خواهی خیابانی و یارانش معرفی کردند. تقلید از شیوه کشورداری اروپائیان و عدم توجه به شرایط متفاوت جامعه ایران نیز علت دیگری بود.(48)‌
غفلت رهبران قیام و عدم توجه به فعالیت های مخالفان باعث شده بود هنگامی که قزاق ها به فرمان مخبرالسلطنه در حال طرح یورش به پایگاه های نهضت و نصب توپ های خود بودند، خیابانی و دیگر رهبران نهضت با آسودگی به کارهای روزمره خود مشغول باشند و بعد از شروع عملیات دشمن نیز، دستپاچگی و بی تصمیمی رهبران قیام به مخالفان فرصت پیش بردن برنامه هایشان را داد. چنان که در بامداد حمله قزاق ها تنها مقاومت کوتاهی صورت گرفت و در عرض یک ساعت و نیم شهر به دست آنها افتاد و کل تلفات بیش از 5 نفر نبود. روز بعد نیز خود خیابانی به قتل رسید و به این ترتیب قیام خاموش شد.(49)‌
قیام شیخ محمدخیابانی تنها شش ماه طول کشید و نهضت وی فرصت کامل کردن برنامه های خود را نیافت و به همان سرعتی که برپا شده بود به همان سرعت نیز فروپاشید. در اینکه خیابانی اهداف بلندی داشت و در پی حل مشکلات جامعه و مردم ایران بود شکی نیست، ‌منتها مسئله این است که وی راه های رسیدن به اهداف خود را به درستی انتخاب نکرده بود و دچار اشتباهات مهلکی شد که به بهای شکست نهضتش و جان خودش تمام شد.
از سوی دیگر تحولات ملی و بین المللی آن دوره با ادامه نهضت موافق نبود و به خصوص بعد از به قدرت رسیدن مشیرالدوله و کنار رفتن وثوق الدوله، عاقد قرار داد منفور 1919، از نظر بسیاری از آزادیخواهان و حامیان قبلی نهضت، به خصوص در تهران،‌ دیگر دلیلی برای ادامه مخالفت با دولت مرکزی و در نتیجه ادامه قیام وجود نداشت. در سطح بین المللی نیز با توجه به وقوع انقلاب بلشویکی در روسیه و خطر شیوع آن به کشورهای جنوبی آن، انگلستان و دیگر قدرت های بزرگ طالب حکومت مرکزی قوی در ایران بودند تا بتواند با تهدید کمونیسم مقابله کند و از گسترش آن به ایران جلوگیری نماید. در این راستاست که کودتای 3 اسفند 1299 صورت می گیرد و نهضت های منطقه ای یکی بعد از دیگری به شکست کشیده می شوند.
منابع تحقیق :
- آبراهامیان، یرواند؛ ایران بین دو انقلاب، احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی، نشرنی، تهران، 1384.
- آذری، علی؛ شیخ محمدخیابانی، ‌بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه، تهران، 1354.
- اعظام الوزاره (حسن اعظام قدسی)؛ خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صدساله، ج1، ابوریحان، تهران، 1349.
- بادامچی، محمد علی؛ شرح حال و اقدامات شیخ محمدخیابانی، سپهر، تهران، 2536.
- برادران شکوهی، سیروس؛ مطبوعات تبریز از خلع محمدعلی شاه تا صعود سردار سپه به سلطنت، فصلنامه تارخ معاصر ایران، سال پنجم، شماره 19 و 20، پاییز و زمستان 1380.
- داودی، مهدی؛ عین الدوله و رژیم مشروطه، شرکت سهامی کتاب های جیبی، تهران، 1357.
- رئیس نیا، رحیم و عبدالحسین ناهید؛ دو مبارز جنبش مشروطه، آگاه، تهران، 2535.
- روشه، گی، تغییرات اجتماعی، منصور وثوقی، نشر نی، تهران، 1387.
- شمیم، علی اصغر؛ ایران در دوره سلطنت قاجار، زریاب، تهران، 1379.
- فخرائی، ابراهیم؛ سردار جنگل، سازمان انتشارات جاویدان، تهران، 1351.
- فرزاد (عباس زاده)،‌حسین؛ نطق های شیخ محمد خیابانی، (بخش اول)،‌انتشارات محمد علی علمی، تهران، 1323.
- همایون کاتوزیان، محمد علی؛ اقتصاد سیاسی ایران، محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، نشر مرکز،‌تهران، 1374.
- کسروی، احمد؛ تاریخ هجده ساله آذربایجان، نگاه، تهران، 1386.
- کسروی، احمد؛ قیام شیخ محمد خیابانی، ویرایش و مقدمه محمد علی همایون کاتوزیان، نشر مرکز، تهران، 1384.
- متولی، عبدالله؛ بررسی تطبیقی دو نهضت خیابانی و جنگل، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1373.
- مخبرالسلطنه (مهدیقلی هدایت)؛ طلوع مشروطیت، به کوشش امیر اسماعیلی، جام، تهران، 1363.
- مخبرالسلطنه (مهدیقلی هدایت؛ خاطرات و خطرات، نشر زوار، تهران، 1344.
- ناهیدی، عبدالحسین؛ جنبش آزادستان شیخ محمد خیابانی، اختر، تبریز، 1379.

پی نوشت ها :

1- بادامچی، ص 23.
2- همان، ص 25.
3- کسروی، 1384، ص 95.
4- بادامچی، ص 26.
5- رئیس نیا، ص 199.
6- بادامچی، ص 28.
7- برادران شکوهی، ص 82.
8- بادامچی، ص 60.
9- کسروی، 1384، ص 117.
10- همان، ص 104.
11- همان، ص 49.
12- همان، ص 119.
13- فرزاد، ص 4.
14- شمیم، ص 633.
15- آذری، ص 263.
16- کسروی، 1384، ص 46.
17- همان، ص 136.
18- داودی، ص 267.
19- کاتوزیان، ص 194.
20- رئیس نیا، ص 220.
21- فرزاد، ص 21.
22- همان، ص 19.
23- همان، ص 18.
24- بادامچی، ص 61.
25- روشه، ص 133.
26- فرزاد، ص 26.
27- آذری، ص 319.
28- کسروی، 1386، ص 696.
29- کسروی، 1384، ص 152.
30- نک: ادامه ی همین مقاله.
31- بادامچی، ص 33.
32- آبراهامیان، ص 143.
33- اعظام الوزاره، ص 531.
34- فرزاد، ص 405.
35- مخبرالسلطنه، 1363، ص 234.
36- همان، ص 272.
37- رئیس نیا، ص 266.
38- کسروی، 1386، ص 696
39- کسروی، 1384، ص 22.
40- کسروی، 1386، ص 700.
41- کسروی، 1384، ص 23.
42- ناهیدی، ص 293.
43- کسروی، 1384، ص 164.
44- متولی، ص 86.
45- کسروی، 1384، ص 164.
46- مخبرالسلطنه، 1344، ص 315.
47- فخرائی، ص 370.
48- ناهیدی، ص 296.
49- کسروی، 1384، ص 166.