بازخوانی هویت معنوی وانگاره های قدسی درمعماری مساجد شیعی (4)

5. تدقیق انگاره های معماری قدسی شیعی

وحدت

وحدت و تجلی یگانگی حضور خالقی یکتا در تاروپود کالبدی فیزیکی، یکی از عوامل اساسی شکل گیری هویت معنوی و فرهنگ قدسی شناخته می شود. این مفهوم که بر مبنای اصل توحید در جهان بینی اسلامی پایه ریزی شده است، پدید آورنده ی اصل حرکت از کثرت به وحدت بوده است. این مهم، معماران را بر آن داشت تا آثاری خلق نمایند که تجلی گاه اندیشه های توحیدی و فراطبیعی و اعتقاد به خدایی واحد باشد. آنان در تجسم وحدت و تجلی اندیشه ی توحیدی خود، از مفاهیمی چون عدالت - که ویژگی بارز خداوندگار است - و از عناصری چون هندسه، نور و وزن در بستری عظمت گرا، متمرکز با حضور مکرر عناصر که تنها ذکر خالقی یگانه را می گویند، بهره برده اند. تأکید آنان بر کانون و مرکزیت فضایی، جفت سازی و تقارن، محوربندی و جایگزینی فضاهای اصلی بر روی محورهای اصلی، از جمله تکنیک هایی است که معماران جهت تجلی مفهوم والای وحدت، در قالبی مادی و فیزیکی از آنان بهره جسته اند.

هم آوایی با طبیعت

آدمی، زاده ی طبیعت است و طبیعت به مثابه آیینه ی تمام نمای جمال، زیبایی، نظم، ابهام و تقدس، همواره مورد الهام معماران مسلمان این مرز وبوم بوده است. آنان که به طبیعت به مثابه زیباترین جلوه های جمال خداوندی می نگریستند، بر این باور بودند که تنها با تکیه بر اصول حاکم بر آن می توانند آدمی را به تفکر و تعمق فرو ببرند، موجبات گذار او از دیار مادیات به عالم معنویت را فراهم آورند و او را به کمال متعالی اش که لقاءالله است، رهنمون شوند؛ به واقع هنرمند مسلمان هرگز آفریننده نیست، بلکه وی با اثرش پرده از رخسار حقیقت بر می دارد؛(1) حقیقتی که سراسر جمال و زیبایی است.
به دریا بنگرم دریا تو بینم
به صحرا بنگرم صحرا تو بینم
به هرجا بنگرم کوه و در و دشت
نشان از قامت رعنا تو بینم
همواره طبیعت محسوس است و هندسه ی پنهان و شگفت انگیز آن که رمز گشای صورت مثالی است،(2) مورد الهام معماران مسلمان بوده است. ایشان از دیرباز کوشیده اند با گنجاندن برجسته ترین ویژگی های حاکم بر نظام طبیعت، چون تنوع، ابهام و رازگونگی، سادگی، پویایی، هماهنگی و تعادل در لایه های معرفتی آثارشان، حجاب از پیش روی دیدگان آدمی بردارند و حقایق معنوی و ماورایی را برایش آشکار سازند.

رازگونگی

حضور نقوش و اشکال متنوع هندسی دراثری مقدس، علاوه بر ویژگی های عملکردی، به مثابه زبان استعاری و نمادین از مفاهیم و جهان بینی خاص و متمایز است که قدرت را مختص خداوند احد و واحد می شمارد؛ به واقع نقش های هندسی بی نهایت گسترش پذیر در این معماری، پیچیدگی های نقوش با رنگ های زیبا و عرفانی، نمادی است از بعد باطنی اسلام و این مفهوم صوفیانه که کثرت پایان ناپذیر خلقت، فیض وجود است که از احد صادر می شود؛ کثرت در وحدت.
تحرک و سیالیت فضایی به معنای ابهام و آشکارنبودن مرزهای فضایی است. این ابهام به دلیل غنابخشیدن به منظره ای است که نمی توان آن را در یک قالب محدود و تمامیت یافته تفسیر کرد. این فضا حامل پیام پدیده است که پدیده ی دیگری در درون خود دارد و حرکت به سوی آن، حرکتی به سوی بخش دیگر فضاست با کلیت و جامعیتی گسترده.(3)

ابداع و نوآوری

از آنجایی که انسان موجودی تک بعدی نیست و به صورت فطری، به جمال و نوآوری گرایش دارد، معماران کوشیده اند با تکیه بر تجارب، تفکرات، خلاقیت فردی و روحیه ی زیباشناسانه شان، از یک سو و تجلی معنویت و مفاهیم مقدس از دیگر سو، به خلق اثری بدیع و سرشار از مفاهیم و مضامین معنوی در ساحت و ساختاری مادی همت گمارند.
تجلی طبیعت رازگونه، حقایق و نشانه های خداوندی و انگاره های قدسی در مساجد، در وجوه نمادین عناصری چون گنبد، شبستان، صحن، محراب و مناره متبلور شده است؛(4) همچنین تمرکزگرایی، وحدت، حرکت سلسله وار، حضور فضاهایی واسط که آمادگی ذهنی فرد برای گذار از عالم مادی به دیار فانی را فراهم می آورند(نماد برزخ)، وجود محرابی با تمامی نمادها و نشانه های تقدس و معنویت در نقطه ی تمرکز و توجه، ترکیب و تقابل(کنتراست) رنگ های زمینی (آجری) و رنگ های آسمانی (آبی، فیروزه ای، لاجوردی و سفید) در تزئینات و بازی نور و سایه در مساجد، چیزی جز حدیث تجلی شگفتی های هنر قدسی در فضایی سه بعدی نمی تواند باشد. در جدول شماره سه به بازشناخت چگونگی تجلی این انگاره های قدسی در معماری مساجد - که خود نمودی آشکار از توازن، تعادل، نظم و تجسم وحدانیت خداوند هستند - پرداخته شده است.(نک به: جدول شماره سه).
مساجد این مرزوبوم که از دیرباز عالی ترین تجلی گاه اندیشه های قدسی و تبلوری آشکار از حضور رویدادهای مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دربستری مقدس و متبرک بوده اند، در نتیجه ی تقلید بدون تأمل طراحان از ظواهر و عناصر معماری گذشتگان و غفلت و بی توجهی آنان به لایه های معنوی و معرفتی پنهان در طراحی شان، نتوانستند با نیازها و خواسته های انسان امروز همگام گردند و این مهم، موجب گشت مساجد روز به روز نقش حیاتی شان را به مثابه موجودی پویا و زنده در شهر از دست بدهند و تنها به کالبدی فیزیکی و مرده بدل گردند.
جدول شماره 3:
چگونگی تجلی انگاره های قدسی در عناصر نمادین مساجد
(مأخذ: نگارندگان با استفاده از مبانی نظری و تحقیق)

چگونگی تجلی انگارهای قدسی	عناصرنمادین
صحن تجسم گسست انسان از عالم فانی و گام نهادن در جریانی مقدس و متبرک است. فضایی است مرکزی که تمامی عناصر درونی اش (آب، حوض و رواق ها) در جهت خلق فضایی ماورایی گام برمی دارند. فضایی که آدمی در حضور می یابد تا همزبانی در این وادی بیگانه بیابد و شبستان، تجلی سکون و آرمش خیال انگیز معنویت بر نهادی این جهانی و بستری است که عاشق سر بر خاک سجده معبود می نهد.	صحن و شبستان
گنبد نماد آسمان و مقصد عروج انسان است، پوسته ای است محدب که با نگاه نرم و ملایم درونی اش، با انسان مخلص و با ایمان همنوا گشته، بستر سلوک روحانی و عرفانی او را فراهم آورده است. معمار با آگاهی تمام از این مهم که خورشید و آسمان به مثابه برترین جلوه های قدرت خداوندی اند، همواره کوشیده است این مضامین، مفاهیم و استعاره های متعالی و عرفانی را با زبانی استعلایی(21) و اشکالی نمادین در فضای زیرگنبد تداعی کند و ببینده را ناخودآگاه متوجه عالم لاهوت از بستر ناسوت و روزمرگی ها گرداند؛ به واقع او با بهره گیری از تزیینات اسلیمی و رنگ های فیروزه ای و لاجوردی در پوشش پوسته درونی و بیرونی گنبد که تلألؤ و درخشش وِیژه نور را امکان پذیر می سازد و قراردادن عنصری مرکزی (شمسه) در هیاهوی حضور نقش ها هدفی جز تداعی رسیدن همگان به ذات اقدس یگانه ی خدایی که هستی را آنگونه که در سوره مبارکه رعد آیه 2 فرمود، آفرید، داشته است:« و خداست آن ذات پاکی که آسمانها را چنان که می نگرید، بی ستون برافراشت؛ آنگاه با کمال قدرت عرش را در خلقت بیاراست و خورشید و ماه را مسخر اراده ی خود ساخت».	گنبد
این حرکت و سلوک معنوی را حضور قامت های آسمانی (مناره ها) که دست به سوی آسمان می گشایند، تکمیل می نماید. مناره هایی که در بیکران لاجوردی، تجسم آیینی رمزوار و نیایشگر حضور یگانگی خداوندگاری است که آدمی را وصالش فرا می خواند. به راستی پیوند نقوش، خطوط و سادگی فرم مناره ای که اوج می گیرد و خود را از محاصره ی دیار فانی می رهاند، هدفی جز بیان قاطع عظمت یگانه خالق هستی ندارد. حرکت مناره ها که به سوی آسمان سر برافراشته اند و جهش می کنند، نمودی از گواه و شهادت بر یگانگی خداوند است؛ علاوه بر این مناره به واسطه مفهوم ذاتی اش (محل نور)، فرمی دایره وار به خود می گیرد تا نور و کلام الهی را به هر سوی بتاباند و از این رو زمینه ساز قداستی باشد که حضور پروردگار را برای انسان محسوس گرداند. به راستی این چیزی جز روایت کلام الهی در سوره مبارکه بقره آیه 115(... فَاینما توُلو فَثَّمَ وجهُ الله ...) در ساختاری فیزیکی نمی تواند باشد.	مناره

نتیجه

بسیاری از مساجد امروزی، نقش و هویت اساسی خویش را به مثابه مهم ترین بستر حفاظت از ارزش های اسلامی و برترین تجلی گاه ارتقا و اعتلای فرهنگ دینی از دست داده اند و به چهره هایی فرسوده و عبوس بدل گشته اند که دیگر ظرفیت و جذابیت گذشته را برای جذب و سازماندهی اقشار گوناگون مردم در بستر خویش ندارند؛ حال آنکه بازیابی هویت گمشده این گونه مساجد، آنان را به بسترهایی زنده و کانون هایی پویا جهت شکل گیری تحولات سیاسی، مذهبی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بدل می سازد.
آنچه موجب احیای کالبدی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، مذهبی و معنوی مساجد در قالب گفتمانی پویا، بدیع و درعین حال منطبق با نیازهای امروز می شود، رهایی و عدول طراحان از بند کلیشه ها، ظواهر و عناصر گذشته است. آنچه گذشتگان برایمان به ارث گذاشته اند، نه ظواهر و عناصری فیزیکی چون طاق، مناره و گنبد، بلکه اندیشه ای والا، ثروتی ملی و فرهنگی است که تنها از طریق بسط آن در دنیای امروز و منطبق ساختن آن با نیازها و خواسته های انسان امروزی می توانند برای همیشه ماندگار بمانند؛ اندیشه ای مقدس که همواره با بیانی نمادین و زبانی استعاری در قالب و شکل های فیزیکی آشکار گشته است.
اگر طراحان امروز به اصول و معیارهای شکل گیری هر کدام از این استعاره های زبانی وجوه نمادین گذشته عمیقاً بیندیشند، می توانند به نتایجی تازه دست یابند، خود را از بند تقلید برهانند و شعری مطابق انتظارات انسان امروز و بر پایه ی شرع مقدس اسلام بسرایند؛ زیرا آنچه روح و جوهر فضاهای سنتی و مقدسمان را سرشته است، ابداع، نوآوری و خلاقیت طراحان آنهاست که اگر عنصری از گذشته به عاریت گرفته اند، روح زمانه ی خود را درآن دمیده اند و به واقع اثری متمایز از گذشته خلق کرده اند.
با توجه به مطالب ارائه شده، می توان پیشنهادهایی در زمینه ی طراحی و برنامه ریزی برای مساجد امروزی درقالب جدول شماره 4تدوین کرد (نک به: جدول شماره 4).
جدول شماره 4:

پیشنهادهایی برای طراحی و برنامه ریزی مساجد امروزی		نقاط ضعف و مشکلات امروزی
احیای اجتماعی، مذهبی، فرهنگی و سیاسی مساجد	احیای کالبدی مساجد
احیای اجتماعی، مذهبی، فرهنگی و سیاسی مساجد	احیای کالبدی مساجد	تقدم الگو برمعنا(تقلید کورکورانه از عناصر کالبدی مساجد گذشته چون مناره، گنبد، صحن و...بدون توجه به کاربست مفاهیم معنوی پنهان در آنها) عدم خلاقیت پویایی و نوآوری عدم تناسب اندیشه ها و تفکرات طراحی با تکنولوژی امروزی بی هویتی مساجد امروزی در نتیجه کثرت به کارگیری مفاهیم وعناصر بصری مساجد گذشته، تفکر عدم سازگاری مساجد با نیازهای انسان امروزی گسیختگی معماری مساجد از اندیشه های آرمانی و قدسی گذشتگان عدم رعایت تناسب، زیبایی و پویایی در نتیجه ی بی توجهی به انسان و نیارهای او در طراحی
•مداومت برپایی نماز و گشایش فضای مقدس مسجد بر روی مردم در تمامی ساعات مختلف شبانه روز •اجرای مراسم پرده خوانی، مرثیه خوانی در فضای مساجد •برپایی جشن های مذهبی ، فرهنگی و ملی در مساجد •برپایی همایش های مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی •تلفیق کاربردهای متنوع چون فضاهای آموزشی و ... با مساجد	• باز تولید مفاهیم و مضامین قدسی چون وحدت، نظم تنوع و ... در ساختار و صور فیزیکی و کالبدی مساجد • رعایت سلسله مراتب • انتظام فضایی • خلق ترکیبی متعادل موزون و هماهنگ • ابداع و نوآوری • سادگی و خلوص فضایی درعین رازگونگی وابهام • بهره گیری از فناوری و مصالح امروزی در طراحی • تمرکز گرایی • تأکید بر لایه های عمودی و افقی با بهره گیری از عناصر نمادین (بازتولید مفهومی عناصری چون مناره، محراب، گنبد و... در قالب عناصری امروزی و متفاوت با گذشته) • بهره گیری از عناصر طبیعی و مقدس چون آب و... در مساجد برای نمایش تقدس، انعکاس، تألؤ و... • تعبیه گذرگاه ها ودریچه های پراکنده ی نور برای متصور ساختن نوری مطلق که در همه جا حضور دارد و در یک نقطه متمرکز نیست.

امید است بازشناسی این اندیشه های پنهانی و بازتولید آن در طراحی مساجد امروزی، طراحان و معماران را در خلق آثاری در خور کمال متعالی بشریت، رهنمون سازد و آدمی را بار دیگر به سوی اصالت و کمال درونی اش، که همان تقرب به ملکوت است، رهنمون کند.

پی نوشت ها :

1. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک به: اردلان و بختیار، 1380، ص5.
2. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک به: ندیمی، 1378، ج2، ص378.
3. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک به: نقره کار، 1378، ص173.
4. رهبر فرزانه انقلاب در این زمینه بیان می دارند: «مدتی پیش، مقاله ای از یک نویسنده خارجی می خواندم. او دراین باب خیلی خوب تشبیه کرده و نمونه ها و مثال هایی آورده بود. از جمله هنر اسلامی را در مسجد نشان داده و گفته بود که گنبد مسجد دقیقاً یک هنر اسلامی است و این نشان دهنده ی جهان بینی اسلام برمحور توحید است؛ یعنی همه چیز در جهان بینی اسلام بر یک محور حرکت می کند که آن «الله» است. وقتی انسان زیرآن گنبد می نشیند خود را در مرکز عالم احساس می کند و خود را با همه ی کائنات مرتبط می داند. محراب جایی است که پیشنماز می ایستد و قاعدتاً قرآن یا کتاب در دست می گیرد تا چیزی را به مردم یاد بدهد؛ جایی که مردم او را می بینند؛ لذا بالای سر محراب حتماً یک چراغ هست که به مرور در محراب های جدید به شکل چراغ ها و لوسترهای زیبا مشاهده می شود؛ حتی در محراب های قدیمی هم، چراغی از یک زنجیر آویزان است؛ این همان مفهوم «الله نور السموات و الارض» است که «مثل نوره کمشکوه فیها مصباح المصباح فی زجاجه»، یعنی آن چراغ داخل یک شیشه است. با پای ستون مساجد به صورت سنتی مقداری پهن تر است؛ یعنی با یک قاعده استوانه ای مستقیم به طرف پایین نیامده، این نخل های ستون مسجد پیغمبر اکرم (ص) را تداعی می کند. چون مسجدالرسول را با ستون هایی از نخل ساخته اند و همین طور گلدسته ها و چیزهایی دیگر را که در معماری، هنر اسلامی به حساب می آیند» (برای اطلاعات بیشتر، ر. ک به: مقام معظم رهبری، گفتگو با اعضای فرهنگی روزنامه جمهوری اسلامی، 1360/11/26).
5. کیسلر معتقد است: «استعلا، جهت گیری از خود به سوی فوق خود است. این فوق خود، یا در درون یا در بالا، یا در محدوده ی بیرونی، گسترش یافته است؛ یعنی انسان با رسیدن به بیرونی ترین نقطه ی محدودیت های وجودی اش به وراء کشانده می شود و این همان استعلاجویی انسان است» (برای اطلاعات بیشتر، ر.ک به: کیسلر، 1375، ج1، ص66).

منابع تحقیق :
* قرآن کریم.
1. آوینی، سیدمحمد: «جاودانگی و هنر»، مجموعه مقالات، تهران: برگ، 1370.
2. ابراهیمی دینانی، غلامحسین؛ ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، 3ج، تهران: طرح نو، 1379.
3. اردلان، نادر و لاله بختیار؛ حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمه حمید شاهرخ؛ اصفهان: خاک، 1380.
4. ارجح، «رمزپردازی در مسجد»، مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد؛ تهران: دانشگاه هنر، 1379، ص18-25.
5. اعوانی، غلامرضا؛ «هنر، سنت، سنت گرایان»؛ دومین هم اندیشی هنر، سنت، سنت گرایان، تهران، 1387.
6. افتخاری راد، فاطمه؛ «رنگ در مساجد»، مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد؛ تهران: دانشگاه هنر، 1379، ص 27-40.
7. انصاری، مجتبی؛ اصول طراحی و معماری سنتی و اسلامی؛ پایان نامه ی کارشناسی ارشد معماری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1367.
8. اهری، زهرا و سیدمحسن حبیبی؛ «معماری شهری مسجد در مکتب اصفهان، دستورزبان و واژگان»؛ نشریه علمی پژوهشی صفه، ش26، س8، بهار و تابستان 1377، ص22-37.
9. براند، هیلن؛ معماری اسلامی؛ ترجمه ایرج اعتصام؛ تهران: حوزه معاونت شهرسازی و معماری، 1379.
10. بلخاری قهی، حسن؛ «اصطلاحات و تشبیهات معماری در قرآن کریم»؛ اولین کنفرانس تاریخ معماری و شهرسازی، ج1، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور؛ 1374.
11. ــــــــــ؛ «جایگاه کیهان شناسی دایره و مربع در معماری مقدس اسلامی»؛ نشریه هنرهای زیبا، ش 24، 1384.
12. بمانیان، محمدرضا؛ «تقوای الهی و معماری مساجد»، مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد، تهران: دانشگاه هنر، 1379، ص89-101.
13. بورکهارت، تیتوس؛ هنر مقدس: اصول و روش ها؛ ترجمه جلال ستاری؛ چ2، تهران: سروش؛ 1369.
14. ـــــــــــــ؛ هنراسلامی زبان وبیان؛ ترجمه مسعود رجب نیا؛ تهران: سروش، 1365.
15. پاکزاد، جهانشاه؛ مبانی نظری و فرایند طراحی شهری؛ ج1، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، 1385.
16. پوپ؛ معماری ایران؛ ترجمه غلامحسین صدری افشار؛ چ2، تهران: فرهنگان، 1373.
17. پیرنیا، محمد کریم؛ سبک شناسی معماری ایران؛ تهران: پژوهنده، 1382.
18. جعفری، محمدتقی؛ ترجمه و تفسیر نهج البلاغه؛ تهران: فرهنگ اسلامی، 1359.
19. ــــــــ؛ عرفان اسلامی؛ تهران: کرامت، 1387.
20. حجت، عیسی؛ «هویت انسان ساز و انسان هویت پرداز؛ تأملی در رابطه ی هویت و معماری؛ نشریه هنرهای زیبا، ش 24، 1384.
21. حجت، مهدی؛ «تشیع و تأثیرآن برهنر»؛ کنفرانس علمی شیعه شناسی، قم : مؤسسه شیعه شناسی،1384.
22. حسینی نجومی، سیدمرتضی؛ «هنر نمایانگر اضطراب یا آرامش هنرمند»؛ فصلنامه هنر، ش4، 1362.
23. دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، 1345.
24. ذوالفقار زاده، حسن؛ «روح وحدت»، مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد؛ تهران: دانشگاه هنر، 1379، ص 311-320.
25. رهنورد، زهرا؛ حکمت هنر اسلامی؛ تهران: سمت، 1378.
26. رید، هربرت؛ معنی هنر؛ ترجمه نجف دریابندری؛ چ4، تهران: انقلاب اسلام، 1371.
27. سلیمانی، محمدجواد؛ «معماری مسجد» مجموعه مقالات همایش معماری مسجد؛ گذشته، حال، آینده؛ اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان، 1379، ص189-206.
28. شریعتی، علی؛ تاریخ و شناخت ادیان؛ دفتر تدوین مجموعه آثار دکتر علی شریعتی، ج2، تهران: 1359.
29. ــــــــــ؛ چهارزندان، تهران: قلم، 1385، «الف».
30. ــــــــــ؛ هنر؛ چ10، تهران: چاپخش، 1385، «ب».
31. طباطبائی، سیدمحمد حسین؛ تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی؛ ج13، تهران: بنیادعلمی - فکری علامه طباطبایی، 1363.
32. عرفان، محمدهادی؛ «تئوری لایه های شناور در معماری مساجد ایرانی»، مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد؛ تهران: دانشگاه هنر، 1379، ص 559-574.
33. علی آبادی، محمد علی؛ «جلوه های جمال در مسجد»، مجموعه مقالات همایش معماری مسجد، گذشته، حال، آینده؛ اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان، 1378، ص 307-325.
34. فلاح فر، سعید؛ «طراحی نو به نو در مساجد»، مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد؛ تهران: دانشگاه هنر، 1379، ص 589-593.
35. کاستلز، مانوئل؛ عصر اطلاعات، اقتصاد، جامعه و فرهنگ؛ ترجمه حسن چاوشیان؛ تهران: طرح نو، 1380.
36. کیانی، محمد یوسف، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، تهران: سمت، 1374.
37. کیسلر، نورمن؛ فلسفه دین؛ ترجمه حمیدرضا آیت اللهی؛ ج1، تهران: حکمت، 1375.
38. کاظمی، زهره؛ «مقدمه ای برحکمت اسلامی»؛ نشریه هنرهای زیبا؛ ش 4و5، 1378.
39. مطهری، مرتضی؛ کلام، عرفان، حکمت عملی؛ ج2، تهران: صدرا، 1387،«الف».
40. ــــــــــ؛ انسان در قرآن، تهران: صدرا، 1387، «ب».
41. معین، محمد؛ فرهنگ لغات معین؛ چ8، تهران: سپهر تهران، 1371.
42. ندیمی، هادی؛ «حقیقت نقش»، دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران؛ ج2، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1378.
43. نصر، سید حسین؛ علم در اسلام؛ تهران: سروش، 1366.
44. ـــــــــــ؛ هنر و معنویت اسلامی؛ ترجمه رحیم قاسمیان؛ تهران: دفتر مطالعات دینی هنر، 1357.
45. ـــــــــــ؛ معرفت و امرقدسی؛ ترجمه فرزاد حاجی میرزایی، تهران: فرزان، 1380.
46. ـــــــــــ؛ معرفت و معنویت؛ ترجمه انشاءالله رحمتی؛ چ2، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی، 1381.
47. نقره کار، عبدالحمید؛ «معماری مسجد از مفهوم تا کالبد»، مجموعه مقالات همایش معماری مسجد، گذشته، حال، آینده؛ اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان، 1378، ص 221-239، «الف».
48. ـــــــــــ؛ «حکمت هنراسلامی» ، جزوه درسی دانشگاه علم و صنعت تهران، 1378، «ب».
49. نقی زاده، مهدی؛ «تأثیر معماری شهری بر ارزش های فرهنگی»؛ نشریه هنرهای زیبا، ش11، 1381.
50. نوربری شولتز، کریستیان؛ مفهوم سکونت: به سوی معماری تمثیلی؛ ترجمه محمود امیر یاراحمدی، تهران: آگه، 1381.
51. نولان، پاتریک و گرهاردلنسکی؛ مقدمه ای برجامعه شناسی کلان؛ ترجمه ناصر موفقیان؛ تهران: نی، 1380.
52. هاشم نژاد، حسین؛ «درآمدی بر فلسفه هنر از دیدگاه فیلسوفان بزرگ اسلامی»؛ نشریه علمی - پژوهشی قبسات، ش 39، س11، 1385.
منبع: نشریه شیعه شناسی، شماره30.